Schyłkowopaleolityczne i mezolityczne materiały krzemienne z badań powierzchniowych w międzyrzeczu Pilicy i Wisły

BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS

WIADOMOŚCI

AR CHE OLO GICZ NE

PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE

w

Warszawie

WARSZAWA 2006 VARSOVIE

TOM (VOL.) LVIII

2006

r

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguj e _zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1 _subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek _Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa _W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations:

Anna _Kinecka, Marta _{Stasiak-Cyran, Andrzej} Jacek Tomaszewski

Jacek Andrzejowski

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout:

]R]

Rycina na ok?adce: emaliowana _zapinka br?zowa

z _{Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys.} L. _Kobyli?ska)

Cover picture: enamelled bronze disc brooch

from Babi Dó?-Borcz, distr. _Kartuzy (drawn by L. _Kobyli?ska)

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} w _Warszawie, 2006

© _Autorzy, 2006

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj? kultury}

finansowan? przez

Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i _czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i _{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

,

WIADOMOSCI

ARCHEOLOGICZNE

Tom

_(VoI.)

LVIII

SPIS

TRE?CI

Contents

ROZPRAWY

El?bieta C i e_{p i} ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? _{powierzchniowych}

w _{mi?dzyrzeczu Pilicy} i _Wis?y 3

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers

Barbara B a r_{g i}e _?, Kultura _strzy?owska w ?wietle znalezisk _grobowych

The Strzy?ów Culture in the light of burial finds

65

Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)

Late _spring-cover brooches _(A II ₄₁₎

101

MISCELLANEA

Anna D r z e w ic_{z, Niezdobiony naszyjnik br?zowy} z _{haczykowatym zapi?ciem} ze zbiorów _Pa?stwowego

Muzeum _{Archeologicznego} w Warszawie 121

Bronze _plain neck _ring with hooked terminal sfrom the collection of the State _{Archaeological} Museum in Warsaw

Anna St r o b in, P?setka br?zowa z _{cmentarzyska kultury oksywskiej} w _{Wyczechowie, pow.} kartuski

Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. _Kartuzy

127

Magdalena M ?c z _y

?

sk a, Agnieszka U rb a n i _{ak, Prowincj onalnorzymska zapinka} tarczowata z _cmentarzyska

kultury wielbarskiej w Babim _{Dole-Borczu, pow.} kartuski 145

Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture _cemetery at Babi Dó?

-Borcz, distr. _Kartuzy

Magdalena M ?c z _y

?

sk a, Uwagi o _{niektórych typach zapinek} II _grupy serii _wschodniej Oscara _Almgrena

On selected variants of Oscar _Almgren group II, eastem series, brooches

159

Jacek A ndr z_ej ow s _ki, ?ukasz _Maurycy S tan a s z _ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i

s zk _{a, Mod?a, grób} 169

-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu _{wp?ywów rzymskich} z ziem _polskich 185

Mod?a, grave 169

-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland

Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z _cmentarzyska z _{wczesnej epoki} ?elaza w _Tynwa?dzie

na _Pojezierzu I?awskim 201

AWielbark Culture grave from an _Early Iron _{Age cemetery} at _Tynwa?d in Ilawa Lake District

MATERIA?Y

Andrzej Jacek T o m as z e w s_{ki, Schy?kowopaleolityczne} i _{mezolityczne materia?y} krzemienne z _cmentarzyska

kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209

Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew

Teresa _{W ? g} r z_y n o wi c_{z, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych} w _{Wieliszewie, pow. legionowski}

Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. _Legionowo

215

Rados?aw P r o c h o wi c_z, Osada z _m?odszego okresu _{przedrzymskiego} i okresu _rzymskiego w _Strzy?owie,

pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265

Late Pre-Roman and Roman Period settelment from _Strzy?ów, distr. Hrubieszów. _Insights from _{investigation}

Andrzej Ma ci a?o w i c_{z, Cmentarzysko kultury przeworskiej} z _m?odszego okresu _{przedrzymskiego}

w _{Suchodole, pow.} sochaczewski 283

Przeworsk Culture _cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew

ODKRYCIA

Marek Z ale w s k _{i, Rogowy harpun} z rzeki _Wilgi

An antler _harpoon from the _Wilga river

371

Jerzy L ib e r _{a, Niecodzienny zabytek} z Polesia _Lubelskiego

An unusual artefact from Polesie Lubelskie

372

Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z e_k, Znaleziska _{grobowe (?) kultury mierzanowickiej} na Mazowszu

Burial finds _(?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze

374

Tadeusz W i ?

n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic

A_uniqe find near Starachowice

375

Marek F lor e _k, Siekierka _br?zowa z _miej scowo?ci _{Senis?awice, pow.} kazimier ski

Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka

377

Miros?awa A ndr z _ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z e_{k, Groby} kloszowe na _{warszawskiej Sadybie}

Cloche graves from Sadyba in Warsaw

378

Rados?aw Pr o ch o w ic _{z, Szpila holszty?ska} ze stanowiska 4 w _{Tomaszach, pow. ostro??cki}

Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4

384

Zbigniew N o w ako w s k _i, Nowe znaleziska z _{Kamie?czyka, pow. wyszkowski}

New finds from _Kamie?czyk, distr. _Wyszków

388

Piotr ?u c z k i e w i c_{z, Perespa}

-kolejne cmentarzysko z okresu _rzymskiego ze _{wschodniej Lubelszczyzny?} 390

Perespa

-a_previously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?

Renata _{Madyda-Legutko, Judyta} Rodzi?ska-Nowak, Joanna _{Zagórska-Telega,} Prusiek,

pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze _cmentarzysko ludno?ci _{kultury przeworskiej} w _{polskich Karpatach}

Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture _cemetery recorded in the Polish _Carpathians

394

Jacek An dr z _ej ow s_ki, ?ukasz _Maurycy St an a s z e_{k, Andrzej} Gr _zymkow s_ki, Nieznane _cmentarzyska

z okresu _{wp?ywów rzymskich} w

?mijewie

_Ko?cielnym i

_?mijewie

_Gajach, w _pow. m?awskim 401

New cemeteries from the Roman Period at _?mijewo Ko?cielne and _{?mijewo Gaje,} distr. M?awa

Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N

o w a k ie w ic_{z, Cezary} S o b c z a_k, A?urowa _zapinka ze wsi _Szczeberka,

pow. augustowski

-import czy na?ladownictwo? 407

Openwork brooch from Szczeberka, distr. _{Augustów: import} or imitation?

Marek F lor e _{k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy} z Sandomierza

Early Medieval inhumation burial from Sandomierz

410

A

o

R

z

p

R

w

y

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LVIIL 2006

EL?BIETA

CIEPlELEWSKA

SCHY?KOWOPALEOLITYCZNE I MEZOLITYCZNE MATERIA?Y KRZEMIENNE

Z

BADA?

POWIERZCHNIOWYCH W

_MI?DZYRZECZU

PILICY I WIS?Y

FINAL PALEOLITHIC AND MESOLITHIC FLINT MATERIALS FROM SURFACE SURVEYS

BETWEEN THE PILICA AND VISTULA RIVERS

Na obszarze

_pó?nocnego

_przedgórza

Gór

?wi?tokrzy-skich od

_pocz?tku

_ubieg?ego

wieku

_{koncentrowa?y}

_si?

liczne badania

_{archeologiczne}

stanowisk z okresu

schy?-kowego

paleolitu

i mezolitu.

_Wi?za?y

_si? one

_przede

wszystkim

z

_{rozpoznawaniem}

_wychodni

i

prehistorycz-nych

punktów

eksploatacji

krzemienia

_{czekoladowego}

i krzemieni turo?skich oraz z

_{rozpoznawaniem}

komplek-su

_{kopalniano-osadniczego}

wokó?

_wychodni

_hematytu

zwanego

Rydnem.

Niniejszy

artyku?'

uzupe?nia

?ród?a

z _tego terenu o

_materia?y

_pochodz?ce

z

_dawnych

bada?

powierzchniowych.

tak?e stanowiska

_pracowniane

_zawieraj?ce

_elementy

podomowe.

Analizie

_zosta?y

_poddane

_{rdzenie, narz?dzia}

iniektóre

_{charakterystyczne}

_odpadki

z

_produkcji

_narz?dzi

(rylcowce),

czyli

zabytki

nios?ce

najwi?cej

informacji

o

_chronologii

i

_{przynale?no?ci}

_kulturowej

_inwentarzy.

Wzestawieniu stanowisk

_(zob.

_Katalog)

_zgromadzono

tak?e

_informacje

o

_kolekcjach

_pozyskanych

w drodze

bada?

_{powierzchniowych}

i

_{wykopaliskowych,}

_znanych

z

_publikacji.

Ponadto w

_katalogu

_{zasygnalizowano}

_szereg

stanowisk z bada? AZP w dorzeczu _Radomki, dane

któ-rych

pochodz?

z kart

_katalogu

_dawnego

Biura Bada?

i

_Dokumentacji

_Zabytków

w Radomiu

_(dalej:

_BBiDZ)2.

Granice _obszaru, z

_którego

_pochodz?

zebrane w _pracy

materia?y

archeologiczne,

zosta?y

wyznaczone w

_sposób

arbitralny.

Rozci?ga

si? on w wid?ach

_Pilicy

i

_Wis?y,

na

pó?nocnym

przedpolu

Gór

_{?wi?tokrzyskich,}

_{przy czym}

orientacyjnymi

punktami

ograniczaj?cymi

obszar od

po?udnia

s? miasta Przedbórz nad Pilic? i Zawichost nad Wis??. Po?udniow?

granic?

stanowi w _cz??ci

_wschodniej

pó?nocny

zasi?g

zwartej

pokrywy

lessowej,

a w

_cz??ci

zachodniej

wododzia?

_pomi?dzy

dwoma

_dop?ywami

Pilicy,

rzekami o nazwie Czarna.

Celem

_analizy

_by?a

_próba

_odpowiedzi

na

_pytania,

z

ja-kim okresem _b?d? z

_jak?

_{kultur? zwi?zane s?}

przedsta-wione

_materia?y

_krzemienne, w

_jaki

_sposób

wykorzysty-wano na _tym terenie w

_schy?kowym

_paleolicie

i

mezoli-cie

_{poszczególne}

surowce krzemienne oraz

_gdzie

roz-mieszczone _s? obozowiska

_spo?eczno?ci

_tych

okresów.

l

Artyku? powsta? na _{podstawie pracy magisterskiej pod tym samym}

tytu-?em, napisanej w 1987 r. _pod kierunkiem prof. dr. hab. Stefana Karola

Koz?owskiego w _{Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego}

(dalej: lA_UW). Obecna _publikacja, po latach, ma na celu _{udost?pnienie}

materia?ów ?ród?owych ze zbiorów _Pa?stwowego Muzeum

Archeologicz-nego wWarszawie _{(dalej: PMA)} oraz Muzeum _{Archeologicznego} i

Etno-graficznego w ?odzi (dalej: MAiE). Artyku? prezentuje stan bada? na rok

1987. _{Dzi?kuj? pani} mgr Ewie Niesio?owskiej-?reniowskiej z MAiE

za-równo za _{udost?pnienie} zbiorów _{przed laty, jak} iza _zgod? na ich _publikacj?

obecnie. Dzi?kuj? równie? pani mgr El?biecie Skubisze z Muzeum im.

Jacka _{Malczewskiego (dalej: MJM)} w Radomiu za _{udost?pnienie} kart

katalogowych stanowisk z AZP z_jej bada? w dorzeczu Radomki, które

opracowa?a w_{pracy magisterskiej (E.} S kub icha _1987).

Chronologicznie

analizowane

_materia?y

_{mieszcz? si?}

w okresie

_pó?nego

_glacja?u

i holocenu

_(schy?kowy

pa-leolit)

oraz w okresach

_{preborealnym,}

_borealnym

i

atlan-tyckim

holocenu

_(mezolit).

Materia?y

pochodz?

g?ównie

z

_{przedwojennych}

_i, w

_mniejszym

_stopniu,

_{pó?niejszych}

bada?

powierzch-niowych

i s?

przechowywane

w

_Pa?stwowym

Muzeum

Archeologicznym

w Warszawie oraz w Muzeum

Arche-ologicznym

i

_{Etnograficznym}

w ?odzi. Ich

_wyboru

do-konano,

kieruj?c

si? obecno?ci?

zabytków

charaktery-stycznych

dla stanowisk

_podomowych,

_{w??czono wi?c}

2

Obecnie _{Wojewódzki Urz?d Ochrony Zabytków, delegatura} wRadomiu.

Artyku? uwzgl?dnia stan bada? AZP dorzecza Radomki do roku 1987.

HISTORIA

BADA?

Najwcze?niejsze

informacje

o badaniach

archeologicz-nych

na

_omawianym

obszarze _{wi??? si?} z _osob? Mariana

Wawrzenieckiego,

kierownika Dzia?u

Przedhistorycz-nego w Muzeum Rolnictwa i

_Przemys?u

w _Warszawie,

któremu

_ju?

_przed

I

_wojn?

_?wiatow?

_by?y

znane

stano-wiska w Oro?sku i w Gulinie

_(S.

Krukowski

_1922).

Ze

zbiorów

_wspomnianego

muzeum

_pochodzi

kilka

_innych

kolekcji

z _tego terenu'.

Drzewiczki, w wid?ach Drzewiczki i

_W?glanki,

w

okoli-cy miasta Ko?skie i nad

?rodkowym

biegiem

Czarnej

-prowadzi?

poszukiwania

w roku 1925 S. Krukowski".

Nielicznymi

kolekcjami

udokumentowana

_jest

dzia?al-no?? na

_omawianym

obszarze

_innych

_badaczy

-Romana

Jakimowicza"

_(R.

Jakimowicz _1929, s.

_276-277),

Karo-la

_{Przemyskiego"}

i

_geologa

_W?adys?awa

Karaszewskie-go":

Wostatnich latach

_przed

_wojn?

do bada?

_w??czy?o

si?

Miejskie

Muzeum

_{Etnograficzne}

w ?odzi". Ju? _po

wojnie,

w latach

_50-tych,

?ódzkie Muzeum

Archeologicz-ne i

_{Etnograficzne}

_{przeprowadzi?o}

_seri? bada?

powierz-chniowych,

którymi

kierowali Konrad Ja?d?ewski oraz

Maria iWaldemar

_Chmielewscy

_(M.

_Cyrek

_1979, s.

9)12.

W1920 roku

_powo?ano

Pa?stwowe Grono

Konserwa-torów

_Zabytków

_{Przedhistorycznych,}

a_urz?d

konserwa-tora

_okr?gu

_kieleckiego

_powierzono

Stefanowi

Krukow-skiemu. Wlatach

_20-tych

i

_30-tych

badacz _ten,

pocz?t-kowo z Janem Samsonowiczem,

prowadzi?

badania

na

_pó?nocnym

i wschodnim obrze?u Gór

?wi?tokrzys-kich, w

_wyniku

_których

_odkry?

z?o?a "krzemienia

wosko-wo-czekoladowego"

i zlokalizowa? wiele

_punktów

_jego

eksploatacji

oraz

_pracowni

_{przetwórczych"}

_(S.

Krukow-ski _{1921; 1922; 1923; 1939-1948,} s. _{88, 98-99;} R. _Schild, M. _Marczak, H. Królik _1985, s.

_7-8).

Z _{tego obszaru,} z

po-cz?tku lat

_20-tych,

_pochodzi

równie? _szereg

_kolekcji

podomowych

zebranych

przez

Krukowskiego".

Specyfi-cznym dokumentem wieloletnich bada? tego

archeologa

w

_rejonie

_dolnego

_biegu

_Kamiennej

s?

materia?y

zbie-rane _przez

_j

_ego

_pomocników

_wywodz?cych

_si? z

miej-scowej

ludno?ci. Nale?eli do nich

_mi?dzy

_innymi

Cze-s?aw Czerwi?ski, Jerzy Gromek oraz Julian Pachniak

(informacja

J.

_{Budziszewskiego).}

Podj?to

równie? w _tym czasie na nowo badania na

terenie

_Rydna.

_Seri?

_regularnych

_prac

_{wykopaliskowych}

przeprowadzono

z

_inicjatywy

S.

_Krukowskiego

w

sezo-nach 1955-1957 oraz 1959-1960

_(zob.

liczne

_publikacje

cytowane w

_katalogu).

_Nast?pnie,

w latach _1976-1981,

zespó?

Instytutu Historii

_Kultury

_Materialnej

PAN

(da-lej:

IHKM)

realizowa? na

_Rydnie

_program

_kierowany

przez Romualda Schilda

zak?adaj?cy

prace zarówno

na stanowiskach

_otaczaj?cych

_kopalni?

_hematytu,

_jak

i na terenie

_samej

_kopalni

_(R.

_Schild, H. Królik

_1981).

Ponadto, w sezonach _1977-1979, w badaniach

_Rydna

uczestniczy?

Stefan Karol Koz?owski z

_ekspedycj?

lA

UW _(E.

_{Gieysztor-Szymczak}

_1981).

Po

_wojnie

_powrócono tak?e do

_problemów

zwi?za-nych

z

_pradziej

_ow?

_eksploatacj

_?krzemienia

czekoladowe-go.

Cykl

bada?

_{przeprowadzonych}

w latach 1968-1975

przez

zespó?

IHKM PAN z R. Schildem na czele

dopro-wadzi? do

_rejestracji

_punktów

_wydobycia

_krzemienia,

Zainteresowanie

_badaczy

wzbudzi? te?

_kompleks

sta-nowisk na

_gruntach

wsi

_Grzybowej

_Góry

i_Nowego

M?y-na ko?o

_Skar?yska

_Kamiennej,

_{nazwany przez} S.

Kruko-wskiego

Rydnem.

Pierwsze badania na _{wi?ksz? skal?}

prowadzili

tu Irena i Ludwik

_Sawiccy

w latach

1923--1925

_(L.

Sawicki _1929, s. _{286,287; 1935,} s. _{18; 1958,}

s.

_60).

Wlatach _{1934, 1937,} 1942

_(zbiory

_PMA),

1945--1947, 1949, 1950 i 1953

_(zbiory

_Instytutu

_Archeologii

i

_Etnologii

PAN

_[dalej:

_lAiE])

_materia?y

na

_Rydnie

zbie-ra? _Krukowski,

_który

_{prawdopodobnie}

_jako

_pierwszy

powi?za?

nasycenie

tego obszaru

_{pozosta?o?ciami}

osad-nictwa ze

_schy?kowego

_paleolitu

i mezolitu z

pradziejo-w?

eksploatacj?z?ó?

hematytu

wyst?puj?cych

w

_pobli?u

(R.

Schild, H. Królik _1981, s.

_53-54).

3

Brzóza, Brudnów, Krogulka, Ku?nia, Piaski Parady?. Informacje o

sta-nowiskach, przy których brak odno?ników do _{literatury, pochodz?} z

metry-czek inwentarzy.

4

I??a Krzemieniec, Polany, Oro?sk, Gulin, Guzów, Wola Guzowska,

Chro-nów, Wierzbica, Tomaszów.

5

Ponikwa, Pako s?aw, Goworzyn, Osiny, Huta _{Ksi??ek, Mirówek,} Kozia Wola.

6

Materia?y z_tych bada? uleg?y zniszczeniu we wrze?niu 1939 r. _(L. Sa wic

-ki 1958, s. _58). 7

Bawaria, Brody, Dyszów, Gowarczów, Kazanów, M?yn Rzeka, M?ynek

N_{ie?wi?ski, Mo?ciska, Odrzywó?, Przedbórz, Przemoszna, Pyszna Górka,}

Sielpia Wielka.

Obaj

archeolodzy

prowadzili

równie?

_poszukiwania

w

_zachodniej

_cz??ci

_omawianego

_regionu:

L. Sawicki

w latach 1923-1928

_penetrowa?

_dolin?

_górnego

_biegu

Drzewiczki i

_jej

_lewego

_dop?ywu

_M?ynkówki"

_(L.

Sa-wieki _1929, s. _{286-287; 1935,} s. _{18; 1958,} s.

_58,63-68),

a na _cz??ciowo

_pokrywaj?cym

_si? terenie

-w dolinie

8

Ko?skie, Sieros?awice.

9

Pro?win, Bobki, Trupie?.

10

D?biny, My?lakowice, Sitowa, Marcinków, Kamienna Wola.

n

Barycz 2, W?chock.

12

Brzustowiec, Drzewica, Gapinin, Gie?zów, Kraszków, Rudka Ba?towska,

Studzianna Piaski.

Ryc. 1. Szkic geomorfologiczny terenu _{mi?dzyrzecza Pilicy} iWis?y (wg: L. Starkol 1980). Rys. M. Stefanowski.

1

-równiny zalewowe i nadzalewowe holoce?skie, 2

-równiny terasowe _{plejstoce?skie,} 3

-wysokie kraw?dzie dolin, 4

-zdenudowane

wysoczyzny morenowe, 5

-moreny akumulacyjne zlodowacenia _{?rodkowopolskiego,} 6

-zdenudowane _równiny sandrowe i_{rozleg?e tereny} kemowe,

7

-p?askowy?e i_garby orze?bie _{uwarunkowanej} starszym pod?o?em z resztkami osadów zlodowacenia _{?rodkowopolskiego,} 8

-wysoczyzny

na _{zdegradowanych} utworach _{starszych okryte} osadami okresu zlodowacenia _{?rodkowopolskiego,} 9

-wy?yny z resztkami _starszych zrówna?

(ni?sze), 10

-wy?yny zresztkami starszych zrówna? (wy?sze), 11

-wysokie p?aty wy?ynne zresztkami starszych zrówna?, 12

-progi denudacyjne,

13

-starsza rze?ba _{okryta grub? pokrywa lessow?,} 14

-pola piasków przewianych, 15

-zespo?y wydm i_{pojedyncze wydmy paraboliczne,}

M "'l'"-" '" ,,' <-, co

IO[ill1]

N

D

Fig. 1. _{Geornorphological} sketch of the _region between the Pilica and the Vistula rivers _(after: L. Starkei _1980). Drawn _by M. Stefanowski.

1

-Holocene :flood- and over :flood _plains, 2

-Pleistocene terraces, 3

-high valley edges, 4

-denuded rnorainic _uplands, 5

-end rnorainic

of the Middle Polish Glaciation, 6

-denuded outwash _plains and _large karne areas, 7

-plateaus and _ridges of relief related to bedrock,

with rernnants ofthe Middle Polish Glaciation _deposits, 8

-rnorainic _uplands on _{degraded bedrock,} covered with the Middle Polish Glaciation

deposits, 9

-uplands with rernnants of older denudational surfaces (lower), 10

-uplands with rernnants of older denudational surfaces (higher),

11

-high-reliefuplands with rernnants of denudational surfaces, 12

-denudational scarps, 13 -loess-covered older relief, 14

-aeolian sand areas,

15

bada?

_{wykopaliskowych}

_niektórych

_kopal?

oraz

otacza-j?cychje

pracowni

nakopalnianych

i

_{przykopalnianych}

(R.

Schild _1971; R. _Schild, H. _Królik, J. Mo?cibrodzka

1977; R. _Schild, H. _Królik, M. Marczak

_1985).

Radoszyce

i

_Zychy

_(Inf.Arch.

1974 _[1975], s _15,

_19).

W_{tym samym} roku W. Chmielewski z

_ekip?

lA UW

eksplorowa?

stanowisko l??a-Podmalenie

_(M.

Pietras

1979).

Równie? w latach

_70-tych

Muzeum w

Tomaszo-wie Mazowieckim

_{przeprowadzi?o}

badania

powierzch-niowe na terenie

_powstaj?cego

Zalewu

_{Sulejowskiego,}

a MAiE w ?odzi

_rozpocz??o

_kolejn?

_seri? bada? w

do-linie

_Pilicy

_(M.

_Cyrek

_1979).

Wlatach

_80-tych

szczegó?o-we badania

_{powierzchniowe}

w ramach AZP w dorzeczu

Radomki

_{przeprowadzi?a}

El?bieta Skubicha.

Obok

_tych

dwóch

_wybijaj?cych

_si? na

_plan

_pierwszy

przedsi?wzi??

nale?y

odnotowa? _szereg

_innych

ekspe-dycji.

W1972 roku

_ekipa

_Instytutu

_Archeologii

Uniwer-sytetu

Jagiello?skiego

(dalej:

lA

_UJ)

_pod

kierunkiem

Boles?awa Gintera

_pracowa?a

na stanowisku w

Jacento-wie

_(B.

Ginter

_1973),

a w roku 1974 na stanowiskach

ELEMENTY _GEOGRAFII, GEOMORFOLOGII I

PALEO?RODOWISKA

Omawiany

regionjest

obszarem

_przej?ciowym

od

_strefy

ni?u do

_strefy

_wy?ynnej.

_Przy

_zbiegu

_Pilicy

i

_Wis?y

znaj-duje

si? piaszczysta

Równina _Kozienicka,

_dalej

na

po?ud-niu

_rozci?ga

_si?

_rozleg?a

Równina _Radomska,

granicz?-ca z kolei z wzniesieniami

_Wy?yny

_{Przedborskiej}

i

Wy-?yny

Kielecko-Sandomierskiej

.

Nale??

do nich:

Wzgórza

Opoczy?skie

na wschód od ?uku

_Pilicy

_pod

Tomaszowem Mazowieckim, zbudowane z osadów zlodowacenia

?rod-kowopolskiego

nak?adaj?cych

si?

na starsze

_ska?y

juraj-skie; Garb _Gielniowski,

_si?gaj?cy

_po

Skar?ysko-Kamien-n?,

zbudowany

z

_piaskowców

_triasowych;

_{tego samego}

wieku

_P?askowy?

_{Suchedniowski,}

_granicz?cy

_ju?

bezpo-?rednio z

_{paleozoicznym}

_masywem Gór

_{?wi?tokrzyskich;}

Przedgórze

l??eckie zbudowane ze ska? wieku

jurajskie-go i

kredowego,

wynurzaj?cych

si?

spod

zasypania

utworami

_{czwartorz?dowymi}

_(wg

J.

_Kondrackiego

_1980,

s.

_{320,322,356-361).}

?wirowych

pagórków

Przedgórza

l??eckiego,

na

_pó?noc

od

_doliny

_Kamiennej

_(S.

Z.

_Ró?ycki

1972a, s.

_177-178).

Nasuni?cie

si?

l?dolodu,

a

_nast?pnie

_procesy

_deglacjacji

ukszta?towa?y

g?ówne

formy

rze?by

terenu. Na

_zapleczu

form

_akumulacji

_czo?owej

lodowca

_rozci?ga

_si?

obszar

pokryty

równomiernie osadami z

_deglacjacji

pomaksy-malnych

faz _{zlodowacenia,}

_z?o?onymi

_g?ównie

z

_glin

zwa?owych

oraz niewielkimi formami

_akumulacji

piasz-czysto-?wirowej

(S.

Z.

_Ró?ycki

_1972b, s.

_276).

Sie? rzeczna

_regionu

w

_zasadniczej

formie

wykszta?-ci?a

_si?

_przed

_schy?kow?

_faz?

_ostatniego

_glacja?u.

Pó?-noglacjalna

i wczesnoholoce?ska

_ewolucja

dolin

rzecz-nych

polega?a

na

_wzmo?onej

_erozji

_wg??bnej

i

ods?a-nianiu

_najm?odszych

tarasów

_(S.

Z.

_Ró?ycki

_1972a, s.

262).

Wis?a na _tym odcinku wcina

_si?

do??

_g??boko

w

_pod?o?e

i

_{j ej lewy}

_brzeg

ma charakter

_wysokiej

kraw?-dzi

_doliny.

Z kolei

_po?udniowy

_brzeg

_Pilicy

w

_jej

rów-nole?nikowym

biegu

wznosi

_si?

_?agodnymi

_stopniami

kilku tarasów

_{akumulacyjnych}

do

_kraw?dzi

wysoczy-zny

(S.

Z.

Ró?ycki

1972b, s.

_281-282).

_Dop?ywy

_Wis?y

w

_po?udniowej

_cz??ci

obszaru

-Kamienna, l??anka

i Zwolenka

-maj?

doliny

wyra?nie

wci?te

w

wysoczy-zn?, natomiast

doliny

Radomki i

Wi?zownicy

s? bardzo

p?ytkie,

zape?nione

aluwiami, nieznacznie

_tylko

zag??-bione w stosunku do _wysoczyzny

_(S.

Z.

_Ró?ycki

_1972b,

s.277).

Cech?

charakterystyczn?

regionu

(Ryc.

l) jest

zapa-danie

_si?

_starszych

ska?

_pó?nocnego

obrze?a Gór

?wi?-tokrzyskich

pod

coraz

_grubszy

_p?aszcz

osadów

zlodowa-cenia

_{?rodkowopolskiego.}

W

_swej

_maksymalnej

fazie

transgresji

lodowiec

_opar?

_si?

o

_najdalej

na

_pó?noc

wysu-ni?te

wyniesienia

Garbu

_{Gielniowskiego,}

a

_jego

dwa

j?-zory

posun??y

si?

daleko na

_po?udnie,

_{wykorzystuj?c}

obni?enia terenu na zachodnim oraz wschodnim obrze?u

Gór

_{?wi?tokrzyskich,}

_gdzie

_jego

_zasi?g

_{wyznacza pas}

Tab. 1. Zestawienie zbiorcze inwentarzy schy?kowopaleolitycznych imezolitycznych.

Legenda: 1 -numer w _katalogu; 2 -stanowisko; 3 -rdzenie _wiórowe; 4 -rdzenie _{wiórowo-od?upkowe;} 5 -rdzenie _od?upkowe; 6 -rdzenie inne i nieokre?lone fragm.; 7 -?uszcznie; 8 -drapacze smuk?e; 9 -drapacze kr?pe; 10 -drapacze krótkie; 11

-drapacze inne i nieokre?lone fragm.;

12

-skrobacze; 13

-rylce; 14

-przek?uwacze iwiertniki; 15

-tylczaki; 16

-pó?tylczaki; 17 -li?ciaki, jednozadziorce; 18

-tylczaki Stawinoga;

19

-tylczaki lancetowate; 20

-pó?tylczaki Komornica; 21

-trójk?ty równoramienne; 22

-kr?pe trójk?ty nierównoboczne; 23

-trójk?ty rozwartok?tne; 24

-zbrojniki janis?awickie; 25

-trapezy; 26

-zbrojniki inne i nieokre?lone _fragm.; 27

-rylcowce; 28

-wiórowce; 29

-wióry

?uskane imikro?uskane; 30

-od?upki ?uskane i mikro?uskane; 31

-wióry i _od?upki z retuszem _z?batym; 32

-pi?ki; 33

-wióry i _od?upki z _wn?kami;

34

-grociki i fragm. siekier g?adzonych; 35

-narz?dzia inne i nieokre?lone fragm.; 36

-??cznie; 37 -chronologia (P -paleolit, M -mezolit, N -neolit, EK -epoka kamienia, B -epoka br?zu)

Table 1. _Summary counts of Final Paleolithic and Mesolithic collections.

Key: 1

-catalogue number; 2

-site; 3

-cores for blades; 4

-cores for :flakes & blades; 5

-cores for :flakes; 6

-undetermined cores & core _fragments;

7

-scaled pieces; 8

-end-scrapers, eleongated; 9

-end-scrapers, short; 10

-end-scrapers, very short; 11

-other end-serapers & undetermined

fragments; 12

-micro-side-scrapers; 13

-burins; 14

-perforators & borers; 15

-backed _pieces; 16

-truncated _pieces; 17

-tanged points

& shouldered _points; 18

-Stawinoga backed _pieces; 19

-lanceolate backed _pieces; 20

-Komornica truncated _pieces; 21

-isosceles _triangles;

22

-short scalene _triangles; 23

-wide-angled triangles; 24

-Janis?awice _points; 25

-trapezes; 26

-other microliths & undetermined _fragments;

27

-microburins; 28

-blades with continuous retouch; 29

-blades with _fragmentary retouch or _{microretouch;} 30

-:flakes with _fragmentary

retouch or microretouch; 31

-denticulated pieces; 32

-saws; 33

-notched pieces; 34

-bifacial arrow-heads & fragments of polished axes;

35

-undetermined tools & tool _fragments; 36

-total; 37 -chronology (P -Paleolithic, M -Mesolithic, N -Neolithic, EK -Stone _Age, B -Bronze _Age)

e3 _e3 ? ? ? e3 e3

_?

r-? ? ? ? ? C'. C'. Z ? Z ? Z ? ? ? C'. ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? z z ? ? ? ? ? ? ? ? C': C': ? o..: C': o..: _{? ?} ? ? ? ? ? ? ? ? _?

o..: ? o..: o..:

\oC C".::t M \O C".::t C".::t 00 _:! M 0\ _{? S} 0\ _s::! \O - - _s::! - 00 C".::t r- - - _C".::t 0\ M """" _{s::! S} O _"""" M _? If) M - _C".::t """" If) ? C".::t M C".::t M M If) M C".::t C".::t C".::t tn - - - M If) - - - C".::t ? ? _C".::t - - -? ? """" - - C".::t - - -? N - - - - -? ? - - -? O - C".::t M M """" C".::t 00 C".::t - 00 C".::t - :! M \O M C".::t - M - - C".::t \O - M ? -0'\ ,... M ,... If) N N """" 00 r- M ,... M M N 00 \O N ,... ,... ,... """" M N -QO - - -N t--- _\O - - C".::t - - - -N \oC ,... ,... ,... ,... C".::t N tn - - C".::t - - - - C".::t -N ? - - M N ? _C".::t M N N -N ? ... ... ... N O - -N 0'\ -? QO ? t--- - _C".::t - - - -,... \oC - - - """" - - - -? tn _C".::t -? ? - - - M - - -,... ? - - C".::t C".::t - - - C".::t If) C".::t - - -? N N N - - - N - - M M M M - - - O N ? -,... - - C".::t - \O """" C".::t - -? O ,... ,... ,... ,... N N ,... ,... ? 0'\ - - - - N - - \O - N \O M N - - -QO - C".::t - C".::t - C".::t -t--- ,... ,... M ,... \oC N N N - - N tn - - - C".::t - - -? ,... C".::t ,... C".::t C".::t ,... ,... ? \O C".::t - - - C".::t - - - C".::t C".::t """" - - - -ej ej lo-< "'0

?

ej ej d ? N lo-< lo-< ej ? ? (J) ej ej ? ? :? ej (/) (/) ? ? ? ej "'0 "'0 ? U N N § ej "'0 _:8 (J) 2 U ? ? ? ? .s .s .s .s .s ? U U _{? ?} rfJ "'0 N N N N N N N .? ej ·S .? 'O _{a a} ? ej (J) U U U U U U U ? ? ? .s .s .s .§ N rfJ "'0 "'0 "'0 "'0 .s .s .s .s .s O O :.8 $:1 ej N N N N N ·s ej c c c c c c c ? 'O ? :B (J) ? ? ? ? ej

?

.,r; .,r; .,r; O O O ₂ N ej

? rfJ rfJ rfJ rfJ o.. o.. o.. o.. o.. ? ? "'d N ej ej ej ej ej ej ej ej O O O lo-< lo-< lo-< lo-< lo-< N (J).J >.. >.. >.. >.. ej ej ej ej ej

es O O O O ej ej

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? U Q o Q o Q o d d d d d d d d d ? (J)

? ? ?

,...

r-e3 e3 ? r-

?

? ? ? C'o _?

?

e3 ? ? z ? ? ? ? ? ? ? z ? ? ? ? C'o ? ? ? ? ? z ? ? ? ? ? ? ? C'o Z ? _? :i ? ?

:i o..: ? ? ? :i ? ? ? ? ? o..: _? ? ? ? ? ? ? o..:

o..:

o..: o..: C':

?

\oC C".::t _{? s::! C".::t} M

-? C".::t _? If)

-:;; r-- r-- - M - If) _{? s::!} """" 00 """" C".::t - r-- r-- - _C".::t - O \O If) If) \O M _::: O C".::t

? M M r-- If) If) M tn r-- C".::t - If) - C".::t ? -? - - C".::t - - C".::t ? ? - """" - - - C".::t C".::t ? N - - C".::t ? ? - - - -? O _{C".::t \O} - - 0\ _? M - - - C".::t - - """" 0\ C".::t - -? -0'\ If) N ,... N \O ,... """" ,... If) N """" N ,... N ,... r-- """" 00 N \O N QO - - -N t--- ... M ... 0\ N \oC ,... ,... ,... M ,... ,... """" N tn _"""" - - - """" - \O - -N ? ... C".::t N ? - - -N N -N ? """" N O -N 0'\ _C".::t ? QO ... C".::t M ? t--- - - -,... \oC - - - """" - M ? tn -? ? - - - C".::t M ,... ? - - If) """" \O C".::t C".::t - C".::t - """" ? N r-- N - """" M N N M - - - - r-- If) -? ,... - - - -,... O ,... ,... ,... ,... ,... N ,... ,... ,... N ,... ? 0'\ """" - - M - - - N N - M - - -QO """" ... ... ... ... t--- ,... -If) ,... C".::t \oC - - - r-- N - """" N - N tn ... ... ... C".::t ... ... M ... ... C".::t ... ... ... ? ,... C".::t M M ,... ,... C".::t ,... ,... ? - C".::t \O \O - - M - - M - - """" M ,d (J) (J) ? ? o? rfJ rfJ oN 'rfJ (J) ? ? _.s N ej _{? ? ? ? ?} ej (J) U O O ej

?

? ? ? Z o? § § ej N _? ? 'O 'O 'O 'O 'O ? (J) :o :o :o :o

?

a lo-< (J) (J) 'O _? ? ? ? ? ? 'O (J) N ? O _{? ? ? ?} ? ? ? ej ej $:1 'O rfJ ? ? ? _? ? ? ej oS oS oS oS oS ? ? ? ?

? ?

_o? ? O ej N _os (J) ? (J) ..:s (J) (J) (J) (J) ? ? ? ?

_{o? o?}

rfJ ? ? ? El rfJ rfJ oN rfJ co 'o 'o Os 'o u u u u u ? 'o $:1

?

'rfJ _{? ? ? ?} o os os 'u (J) (J)

'$:1 '$:1 ej o $:1 $:1 'N lo-< lo-< lo-< lo-< lo-< U lo-<

?

.t3 .t3 .t3 .t3 ? rfJ rfJ rfJ O O O

? ?

? ? ?

(J) rfJ ej ej ej ej ej

? ? >.. O O O O rfJ rfJ

ej ej ej ej O O O ? ? ? ? ? ? :J ? ? ? ? ? ? z z z z o o o o o o ? o:: ? o:: ? ? ?lo-< ? ?

"""" If) 0\ o

;x; C".::t M """" r-- 0\ o

o:: C".::t M """" If) C".::t """" If) _s ...

? M

::!: If) \O r-- 00 C".::t \O r-- 00 0\ M """" If) \O r--?

r-- r-- r-- 00 00 00 00 00 00 0\ 0\ 0\ 0\ 0\ _{S S S} - - - ... C".::t _{? ? ? ? ?} M M M M M

-?

e3 e3 e3

?

E

?

?

?

E E E r- ? ? z z C'0 C'0 ? C'0 _? ? ? _? z ? ? ? _? ? ? ? ? ? ? _? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? o..: ? ? ? ? ? ? ? o..: ? ? ? ? ? ? ? o..: o..: \oC

? ? - 0\ t- ? If) _{::: S} \O 00 """" """" s S ::: N _Sj If) """" 00 - 00 _"""" If) - _N - """" _Sj - _{N """"} 00 - - _Sj

-? ? \O \O 00 N ? ? t- ? tn - ? 0\ O If) ? - N If) N ? - - -? N ? - N \O N N ? ? - ? - """" N - -? N ? ? - - -? O _"""" - \O """" \O """" 00 N \O - N N N t- \O ? ? N If) \O ? - -0'\ ? \O - 00 ? If) N """" """" - If) _Sj - 00 """" N - -QO - -N t--- _{N N} - N """" -N \oC - ? N tn - If) - """" - ? 00 - N -N ? -N ? N N N ? ... N O -N 0'\ ? QO ? t---N - - If) -,... \oC N - - - N - -? tn ? ? N If) N - - - N - -,... ? ? ? - - -? N 0\ t- N ? 00 - - - """" - If) t- - """" ? - - -,... - - -,... O - ? ? N - - - - -? 0'\ """" """" \O - N O- - N \O ? - N QO - - - N t--- - -

-\oC ? 00 N If) If)

tn - """" ? - \O -? ? If) ? - - - -? ? t- O t- - """" """" - ? N """" N -? ? ? _? ej ej ? ? ? ej ? ? rfJ rfJ rfJ rfJ ? O rfJ ej ej ej ej ej ej ? ? ? ?ej ?ej ?ej ?ej _?ej ?ej U(J) lo-<(J) ? ? ? ? ? ? ? O O O _{C) C) C) C)} (J) ? ej ?

_o?

05b O N ? ? ? u ej ej ? _?

"O "O "O "O "O "O

? ? ? ?

_]

"O ? ? "O ej

d d d d d d ? ? ?

]

§

? ? ?

°8 ? (J) _? (J).J "u "u "u "u _{? ? ?}

? ? ? o... _? "rfJ "rfJ "rfJ "rfJ ? "'d "$:1 ej u u u ? ej ej ej ej ej ej ej ej ej ej _El ej ej ej ej ej ej ej ej .._o .._o .._o ? O O .,r; _o? ej ej (J) o.. o.. o.. o.. $:1 $:1 $:1 $:1 $:1 $:1 _? u

°a °a °a °a

rfJ ? (5 (5 rfJ

_:§

O CB o? rfJ ? ? _? ? ?

?

(J) (J) (J) (J) N N N N N N O _{? ? ?} (J) O o§ ? o.. ? ? u ej ? rfJ rfJ rfJ rfJ rfJ rfJ "'d u _{C) C) C) C) C)} lo-< B ? ? u O

?

?

(J)

?

?

.. o ? ? ? ? (J) B >.. >.. >.. >.. >.. >.. ej ? ? ? ? (/) (/) (/) (/) (/) (/) (/) O O UJ :::::s ? ? ? ? ? ?

? o... o... o... o... o... o... o... o... o... ? r/J r/J r/J r/J N

00 0\ o N ? """" If) \O t- 00

;;; N ? If) 0\ O

O N ? """" If) t- 00 0\ - N If) - ? """" If) \O t- 00

? N """" ? ? ? """" """" """" _{:! :! :!} """" _:! """" If) If) If) 0\ O O O O O O O O

N N N N N N N N N ? ?

Wa?nym elementem

_krajobrazu

_regionu

_s?pola

wyd-mowe i

_piaszczyste

_pokrywy

_zwydmionych

tarasów _rzek,

b?d?ce efektem

_nasilonej

dzia?alno?ci

_eolicznej

w

zim-nych

okresach

_pó?nego

_glacja?u

_(A.

_Dylikowa

_1968).

Kompleksy

wydmowe

znajduj?

si? w obni?eniu

_Kotliny

Kozienickiej

(mi?dzy

dolnym

biegiem

Radomki a _Wis?? oraz u

_zbiegu

_Pilicy

i

_Wis?y),

a tak?e na

_pó?nocny

zachód

od

_{po?udnikowego}

odcinka

_Kamiennej.

_Bardziej

rozpro-szone

_formy

_wydmowe

_pokrywaj

_? równie? _tarasy rzecz-ne

_(S.

Z.

_Ró?ycki

_1972b, s. _282; L. Sawicki

_1958).

Istotnym elementem

_{paleo?rodowiska}

obszaru

mi?-dzyrzecza

Pilicy

i

_Wis?y

_jest

_dost?pno??

stosunkowo

licznych

surowców

_mineralnych,

_intensywnie

wykorzy-stywanych

w okresie

_paleolitu

i mezolitu. Na

_pó?nocnym

przedpolu

Gór

_{?wi?tokrzyskich,}

_pasem na

_po?udniowy

wschód od okolic Guzowa w _stron?

doliny

Kamiennej,

ci?gn?

si?

wychodnie

krzemienia

_{czekoladowego}

wieku

jurajskiego

(R.

Schild _1971; R. _Michniak, J. Budziszew-ski

_1995).

W zakolu

_dolnej

_Kamiennej

_wyst?puj?

wy-chodnie turo?skich krzemieni

_kredowych

_(S.

Krukowski

1921; J. Samsonowicz _1923; R. _Michniak, J. Budziszew-ski

_1995).

W ?uku

_Pilicy

na

_wysoko?ci

Tomaszowa

Mazowieckiego

znajduj?

si? z?o?a krzemienia

jurajskie-go

(K.

Cyrek

1981, s.

_13).

_Atrakcyjnym

minera?em

_by?

tak?e

_hematyt,

_wyst?puj?cy

w

_triasowych

_piaskowcach

wzgórz

w

?y?wach,

na wschodnim obrze?u

_Skar?yska

Kamiennej,

oraz ko?o

_Wielkiej

Wsi

_(R.

_Schild, H. Królik

1981, s.

_55-58).

Przybli?onych

danych

dotycz?cych

paleo?rodowiska

regionu

dostarczaj?

wyniki

analiz

_{palinologicznych}

serii

torfowisk z szeroko

_rozumianego

obszaru

?wi?tokrzy-skiego

-zBli?yna,

Kaw?czyna, Pakos?awia i

Suchednio-wa

_(K.

_Szczepanek

_1961),

_pozwalaj?ce

_odtworzy?

wa-runki

_klimatyczne

i _{szat? ro?linn?} od okresu

_m?odszego

dryasu.

Wyniki

powielaj?

obraz

_przemian

_{klimatycznych}

w

ca?ej

Polsce

?rodkowej

_(K.

Wasylikowa

_1964).

ANALIZA TYPOLOGICZNA I TAKSONOMICZNA

Materia?y

pochodz?ce

ze zbiorów

_{powierzchniowych,}

nie

wyst?puj?ce

w

_?cis?ych

uk?adach

_{stratygraficznych}

i

cz?-sto

_pozbawione

_informacji,

z

_jakiego

obszaru i w

_jakim

uk?adzie

_zosta?y

_znalezione,

_maj?znacznie

_mniejsz?

war-to?? _poznawcz? ni?

_zespo?y

_pozyskane

w trakcie bada?

wykopaliskowych.

Poza

_kolekcjami

_{spe?niaj?cymi}

takie

warunki

_jak

_{planigraficzna}

_{zwarto??, wewn?trzna}

spój-no?? inwentarza

_{pod wzgl?dem}

techniki

_wykonania

i

mor-fologii

wyrobów

(po

odrzuceniu

_ewidentnych

domieszek

wcze?niej

szych

lub

_pó?niej

_szych),

_zgodno??

_typologiczna

z

_zespo?ami

_uznanymi

z

_{ca??pewno?ci?}

za

_{homogeniczne,}

pozosta?e

inwentarze

_zosta?y

_potraktowane

_jako

zbiór

elementów,

po?ród

których

mo?na

_wyró?ni?

_zabytki

dys-tynktywne

dla

_epoki

lub

_kultury.

sz?

chronologi?.

Dziewi??

kolekcji,

z?o?onych

przewa?-nie z

_pojedynczych

_zabytków,

_przypisano

_ogólnie

_epoce

kamienia.

Kolekcje

schy?kowopaleolityczne

lub

z elementami

_{schy?kowopaleolitycznymi}

W

_kolekcji

o

_pokroju

_{schy?kowopaleolitycznym}

z Dyszo-wa _I,

_skup.

_1, zwraca _uwag?

_fragment

wiórka

_tyleowego

ze _stromym

_dwustronnym

retuszem i

_{za?uskan?podstaw?}

tworz?c? z

_tylcem

_k?t lekko _rozwarty

_(Tabl.

_V:23).

Naj-prawdopodobniej

jest

to

_zabytek

_zwi?zany

z _kultur?

pó?nomagdale?sk?.

Pozosta?e

_zabytki

z

_{tej kolekcji}

-

se-ria

_drapaczy

_kr?pych

i krótkich i kilka

_kr?pych

pó?tyl-czaków

_(Tabl.

_V:9-22)

-nie _tworz?

_wyra?nego

kontek-stu

_{potwierdzaj?cego}

taki charakter

_zespo?u.

Inwentarz

tenjest

niemal w ca?o?ci

_wykonany

z krzemienia

czekola-dowego.

W

_grupie

_pó?surowca

w

_skup.

1 w?ród

regular-nych

na

_ogó?

wiórów _{37,7% stanowi?}

_wióry

z _zaznaczon?

dwupi?towo?ci?.

Podobne

_tyleowe

_formy

pó?nomagda-le?skie mo?na znale?? na stanowiskach

_tej

_kultury

Ryd-no II/59

_(R.

Schild

_1965),

_Ma?y

Antoniów

_(S.

Krukowski

1939-1948, s. _73-74; L. Sawicki

₁₉₆₀₎

i Klementowice

Kolonia

_(S.

_Jastrz?bski, J. Libera

_1984).

Du?? rol? w analizie

_odegra?a

liczebno??

_kolekcji.

Zakres _pracy

_wy??czy?

z

_niej

_produkty

_zaprawy,

pó?suro-wiec i

_odpadki.

_Ogó?em

_poddano

analizie 116

_inwentarzy

(zob.

tab.

_1).

53

_kolekcje

_zawieraj?

nie

_wi?cej

ni?

_pi??

zabytków,

a

_tylko

siedem

_kolekcji

_liczy

ich

_ponad

50.

Materia?y

cz?sto nie

_daj

? mo?liwo?ci

analizy

porównaw-czej

ze

_wzgl?du

na nie do??

_liczn?prób?

_zabytków,

a co

za _tym idzie

-niedostateczn?

liczb?

cech inwentarza

mog?cych

stanowi?

_przedmiot

_takiej

_analizy.

Niewielkie

znaczenie

_mia?y

zatem takie

_cechy

_ró?nicuj?ce

_jak

pro-porcje

udzia?u

_{poszczególnych}

_grup

_{narz?dziowych,}

ich

struktura _{wewn?trzna czy}

_styl

_wykonania

_narz?dzi

bar-dziej

wsz?dobylskich,

nie

_maj?cych

waloru

dystynktyw-nego przez sam fakt

_wyst?pienia

w materiale.

W?ród

_pozosta?ych

_inwentarzy

schy?kowopaleolitycz-nych

siedem uznano za inwentarze

_kultury

_?widerskiej,

naj liczniej

reprezentowanej

na stanowiskach z _tego

okre-su w Polsce

_?rodkowej

i

_datowanej

_ogólnie

na

_drug?

po?ow?

m?odszego

dryasu.

W

_kolekcjach

_pochodz?cych

ze stanowisk _Barycz II

_(Tabl.

_1:5-8, II:

_1-7),

Radom

_(Tab

l.

XXIV:

_1-5),

_Ryczywó?

_(Tabl.

XXV:

_1-8)

i Ku?nia

_(Tabl.

XII,

XIII)

li?ciaki mazowsza?skie

-narz?dzia

przewod-nie

_kultury

_?widerskiej

-wyst?puj?

w _szerszym,

typo-wym kontek?cie

wiórowych

rdzeni

_dwupi?towych

lub

powszechnych

dla

_tej

_kultury

i

_podobnych

_{stylistycznie}

narz?dzi

-drapaczy

i

_rylców.

Wyró?niono

21

_kolekcji

_{schy?kowopaleolitycznych}

i 43

_kolekcje

_mezolityczne

_(po

_wy??czeniu

_nielicznych

zabytków

datowanych

na neolit lub

_epok?

_br?zu).

Na 17

stanowiskach

_wyst?pi?

_mieszany

materia? ze

schy?kowe-go

paleolitu

i mezolitu. 26

inwentarzy

zawieraj?cych

zabytki

niecharakterystyczne

ogólnie

datowano na

bli?-Trzy

kolekcje

-Teofilów

_(Tabl.

_XXVIII:3),

Lisów

(Tabl.

XI:24)

i

_D?biny

_(Tabl.

V:

_3-6)

-zawieraj?

wy??cz-nie lub niemal

_wy??cznie

_pojedyncze

_okazy

li?ciaków.

Wyj?tkowo

smuk?y,

o

_{równoleg?ych,}

_{nieza?uskanych}

bokach li?ciak z Lisowa ma mimo braku ?ladów ?uskania

spodniej

strony

uszkodzonego

trzonka

_pokrój

odpowia-daj?cy

raczej

li?ciakom mazowsza?skim. W?ród kilku

towarzysz?cych

mu wiórów

_?uskanych

dwa

_nosi?y

_?lady

dwupi?towo?ci.

W

_kolekcji

z _D?bin obok

_dwuk?towego

li?ciaka

_{mazowsza?skiego}

_wyst?pi?

_du?y

li?ciak

_Lyngby

(Tabl.

V:3.4).

Formy takie znane _s?zarówno ze stanowisk

wi?zanych

z _kultur?

_lyngbijsk?,

_jak

_np.

_Rydno

_IV/60,

Nowy

M?yn

la i_Ib, Jacentów _{10, Ca?owanie, poz. IV,}

_wyk.

III, z

_inwentarzy

_??cz?cych

w sobie

_elementy

_zespo?ów

z

_tylczakami

i

_zespo?ów

z li?ciakami

-np. Witów

3,jak

i z

_zespo?ów

?widerskich

-np. Sta?kowicze 1

(R.

Schild

1975, s. _{262-267, 282;} J. K. _Koz?owski, S. K. Koz?owski

1977, s.

_187-192).

_Szereg

_{powierzchniowych}

znalezisk

li?ciaków

_lyngbijskich

_przytacza z

_{s?siaduj?cego}

z

oma-wianym

terenem obszaru Polski

_{?rodkowowschodniej}

J. Libera

_(1995,

s. _33,

_83-85),

_gdzie

równie?

wspó?wy-st?puj?

one z li?ciakami mazowsza?skimi.

_Ma?y

li?ciak

lyngbijski

w

_towarzystwie

li?ciaków mazowsza?skich

wyst?pi?

równie? na stanowisku Kochlew _1, w tzw. Zako-lu _{Za??cza?skim Warty,} niedaleko na zachód od

_Pilicy

(K.

Cyrek

1983, s.

_64).

Spo?ród

kolekcji

schy?kowopaleolitycznych

inwenta-rze ze stanowisk _{Barycz II, Radom, Ku?nia,}

_Sielpia

Wiel-ka _I,

_Sielpia

Wielka III i

_Dyszów

I

s?najprawdopodob-niej

zespo?ami

homogenicznymi.

W

_grupie

elementów

_{schy?kowopaleolitycznych}

wy-st?puj?cych

w

_kolekcjach

_mieszanych

_wyró?niaj?

_si? dwa

tylczaki

pe?no?ukowe

ze stanowiska Bawaria. Jeden okaz

ma

_tylec

_?uskany

stromo i

_pó?stromo,

w

górnej

i

?rodkowej

cz??ci dwustronnie, u

_podstawy

_jedynie

_{fragmentarycznie}

(Tabl.

111:3),

tylec

drugiego

jest

?uskany

pó?stromo,

jed-nostronnie

_(Tabl.

_111:4).

_S? to

_zabytki

_{najprawdopodobniej}

zwi?zane z

_zespo?ami

z

_tylczakami

_?ukowymi

i

dra-paczami

tarnowia?skimi.

_Analogie

dla nich mo?na znale??

w

_datowanych

na

_pó?ny

Alleród i

_m?odszy

_dryas

zespo-?ach z Witowa

_(poziom

_{"z chatami",}

_"wykop

_przy

bag-nie"),

Katarzynowa 1 i _Ca?owania,

_poziom

_IV,

_wykop

IX

(R.

Schild _1975, s.

_229-241).

_Proweniencj?

schy?kowo-paleolityczn?

przypisano

tak?e

_fragmentowi

_tylczaka

?ukowego

z Pakos?awia

_(Tabl.

XVII:

_18),

_którego

_pokrój

wyra?nie

ró?ni _si? od

_{mezolitycznego}

cz?onu

_kolekcji.

Grup?

pojedynczych

li?ciaków ?widerskich w

inwen-tarzach

_mieszanych

-Przepa??,

inw. nr 39

_(Tabl.

XIX:

28),

Pyszna Górka, inw. nr 143

_(Tabl.

_XXII:30),

i

Przed-bórz

_(Tabl.

_XIX:22)

-urozmaica

_fragment

li?ciaka _typu

Hintersee z

_daszkowatym

retuszem

_spodniej

_strony

trzon-ka ze stanowiska

_My?lakowice

_(Tabl.

XVI:

_13).

Ten

rzad-ki na ziemiach

_polskich

_typ li?ciaka _znany

_jest

ze

stano-wiska

_kultury

_lyngbijskiej

-Trzebca _1,

_wykop

11/64

(J.

K. _Koz?owski, S. K. Koz?owski _1977, s.

_191),

oraz ze

stanowisk

_kultury

_?widerskiej

-Sta?kowicze _{I, V,} VII

(R.

Schild _1975, s. _302; K.

_Szymczak

1984, s.

_108).

Pojedyncze

rylce

i

_drapacze

z trzech

_skupie?

stano-wiska _Barycz I

_(Tabl.

I:

_1-4)

i smuk?e rdzenie wiórowe

dwupi?towe

ze stanowisk Huta _Ksi??ek

_(Tabl.

IX:

_16),

Sielpia

Wielka III

_(Tabl.

XXVI:

_1-3)

i Suchodó?ka

(Tabl.

XXVIII:

_1.2)

_nale?y

_{przypuszczalnie}

-mimo

braku _szerszego kontekstu

-równie? _wi?za? z _kultur?

?widersk?.

Analogiczn?

technik? rdzeniowania

_spotyka

si?

powszechnie

i w

_innych

kulturach

schy?kowopale-olitycznych

-pó?nomagdale?skiej

i

_{ahrensburskiej}

_(np.

Ginter _1974, s.

_21-22).

Fakt _??czenia

_{standardowych}

wiórowych

rdzeni

_{dwupi?towych,}

_gdy

nie

_maj?

one

kontekstu

_{narz?dziowego,}

z _{kultur? ?widersk?}

_wynika

raczej

z

_analizy

_{kartograficznej}

_{rozprzestrzenienia}

ze-spo?ów

schy?kowopaleolitycznych

i oceny

prawdopo-dobie?stwa

_wyst?pienia

na

_danym

obszarze elementów

poszczególnych

kultur.

Winwentarzu

_mieszanym

z Marcinkowa 2 w

towa-rzystwie

schy?kowopaleolitycznych

rdzeni

_wiórowych

jednopi?towych

i

_dwupi?towych

_wspólno-

i

rozdzielno-od?upniowych

oraz

_rylców

?ama?ców na

_masywnych

wiórach

_(Tabl.

_XIV:13-16,

_XV:1.4.5)

wyst?pi?jednoza-dziorzec

_gre?ski:

okaz z

_grubym

_tylcem

i lekko

pod?u-skan? na

_spodzie

_nasad?

_(Tabl.

_XV:3).

Ten _typ

_zabytku

spotykany

jest

stosunkowo rzadko w

_zespo?ach

_kultury

?widerskiej

w Polsce

_{pó?nocno-wschodniej}

_(Sta?kowicze

II, III -J. K. _Koz?owski, S. K. Koz?owski _1977, s. _209; Reczki Ma?e -K.

_Szymczak

1984, s.

₁₀₇₎

i w Polsce

?rodkowej

(Zawady

-R. Schild _1964,

_s.180),

a tak?e

w

_zespo?ach

_??cz?cych

_elementy

_tradycji

_kulturowych

zespo?ów

z

_tylczakami

_?ukowymi

i

_zespo?ów

z

li?ciaka-mi,

jak

Witów 3

_(R.

Schild _1975, s.

_282).

_Pojedyncze

okazy

i

_formy

zbli?one do

_{jednozadziorców}

_gre?skich

pochodz?

te? z Polski

_{?rodkowowschodniej}

-ze

stano-wisk _Bia?ka,

_D?bczyna,

Grabie Stare

-(J.

Libera _1995,

tabl. _{1:22, XIV:20, XIX:2; 1998,} s. _{18, 28,}

_32).

Inwentarz o

_pokroju

_{schy?kowopaleolitycznym}

z

Ko-ziej

Woli,

zawieraj?cy

wiórowy

rdze?

_jednopi?towy

(z eksploatacj?

koryguj?c?

od _strony

_drugiej

_pi?ty)

oraz

zestaw

_drapaczy

i

_rylców

_wykonanych

z

_doborowych

masywnych

wiórów

_(Tabl.

_X:26-31,

_XI:1-5),

trudno

powi?za?,

mimo

_jego

_{stylistycznej}

_{wyrazisto?ci,}

z

kon-kretn?

tradycj?

kulturow?. Typ rdzeniowania, obecno??

mezolitycznego

zbrojnika

janis?awickiego

(Tabl.

X:31)

i

_{jednopi?towo??}

_wiórowego

_pó?surowca

_u?ytego do

wyrobu

narz?dzi

sugerowa?yby

wi?zanie

kolekcji

z

me-zolityczn?

kultur?

janis?awick?,

lecz

_rozmiary

_narz?dzi,

regularno??

pó?surowiaków

i liczba

_rylców,

niemal

ob-cych

tej

kulturze,

sk?aniaj?

do _??czenia inwentarza ze

schy?kowym

paleolitem.

Kolekcje

mezolityczne

lub z elementami

mezolitycznymi

Po?ród

_licznych

_inwentarzy

_{mezolitycznych}

_b?d? z

ele-mentami

_{mezolitycznymi}

_tylko

kilka zawiera _zestawy