TERESA MONASTERSKA
N arodow y Z w iązek R obotniczy w okresie w y b o ró w
do Sejm u U staw odaw czego
(grudzień 1918— styczeń 1919)
Okres kampanii wyborczej do Sejmu Ustawodawczego stwarza dogod ne m ożliwości dla zbadania procesu formowania się linii polityczno-tak- tycznej Narodowego Związku Robotniczego w odrodzonym państw ie pol skim. Rzecz o tyle interesująca i ważna, że w przeszłości kilkakrotnie do konyw ał on zasadniczych zmian w ty m zakresie. U tworzony w 1905 r. przez Ligę Narodową, do września 1908 r. pozostawał pod jej politycz nym kierownictwem . Po rozłamie, o którym zadecydowała lojaiistyczna, ugodowa wobec Rosji carskiej linia Narodowej Demokracji, znalazł się NZR w orbicie Wpływów PPS-Fraikcji, ściślej grupy Piłsudskiego, a na stępnie obozu legionowego' i ich kolejnych koncepcji politycznych. W koń cowym okresie w ojny oddalił się od tego obozu grawitując ku prawicy aktyw istycznej ł. Wraz z nią w dniach przełom u listopadowego' poparł państwowotwórczą inicjatyw ę Narodowej Demokracji, przystępując do rokowań w sprawie „rządu narodowego“ i przyłączając się do protestu kół prawicowych przeciw utworzonemu w Lublinie rządowi ludowem u 2.
Okres kam panii wyborczej um ożliwia też statystyczne zbadanie za kresu Wpływów NZR tak pod względem terytorialnym , jak i klasowo społecznym . Zagadnienie to jest bardzo istotne dila dziejów NZR. O ile bowiem w odniesieniu do jego polityki możem y znaleźć w literaturze garść informacji i ocen, o ty le problem bazy społecznej NZR ciągle po zostaje w sferze hipotez.
Kampanię przedwyborczą NZR zainaugurowała jego ogólnokrajowa konferencja obradująca w Warszawie 15 grudnia 1918. Profil polityczny tej kam panii precyzow ała uchwała odnosząca się do rządu M oraczewskie- go. Zapowiadała ona przejście NZR ido· najostrzejszej opozycji wobec rzą du, 'domagając się w konkluzji natychm iastowego jego· ustąpienia i po wołania trójdzielnicowegO' „prawdziwie ludowego rządu“. Stanowisko to umotywowano' szeregiem dem agogicznych w istocie argum entów, jeśli zważym y, ze rząd funkcjonował niespełna miesiąc i od początku zwalcza ny był przez koła p ra w ico w e3. Zarzucano w ięc rządowi Moraezęwskiego, że nie przeprowadził zjednoczenia ziem polskich w jeden organizm
pań-1 P o r. T. M o n a s t e r s k a , N a ro d o w y Z w ią z e k R o b o tn ic z y w la ta c h pań-1905— pań-19pań-1pań-1, ,,Z p o la W a lk i” 1964, n r 1 (25), s. 3— 31; J. H o l z e r , J. M o l e n d a , P o ls k a v j p ie r w s z e j w o jn ie ś w ia to w e j, W a rs z a w a 1963, s. 338. 3 P o r. Z ja z d d e le g a tó w N Z R , „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 10 z 25 lis to p a d a 1918, s, 3; R z ą d n a r o d o w y p o w s ta je . U c h w a ła s t r o n n ic tw , „ K u r ie r W a rs z a w s k i” n r 310 z 9 lis to p a d a 1918, w y d . (p o ran n e, s. 1.
3 W p e łn i z g a d z a m y s ię z o p in ią J. H o l z e r a , że „ p ra w ic a s p o łe c z n a , choć i n a czej o c e n ić m ia ła ó w r z ą d w p rz y s z ło śc i, w o k re s ie je g o is tn ie n ia z w a lc z a ła go o s tr o m e to d a m i z a ró w n o p o lity c z n y m i, j a k i g o s p o d a r c z y m i”. P o r. J. H o l z e r , P o l
stw ow y i nie zorganizował jednolitej armii z poboru. Czyniono m u też zarzuty z racji nienawiiajzania stosunków z państwam i koalicji, nieum ie jętność zdobycia zaufania publicznego' i kredytu koniecznego dla skarbu państwa, co zdaniem Ν'ZR przyczyniało się do· pauperyzacji m as 4, jakkol w iek nie ulega wątpliwości, że w obu tych wypadkach był to rezultat świadomego sabotażu klas posiadających i Narodowej Demokracji.
Dla w łaściw ego’ zrozumienia tej uchw ały niezbędne w ydaje się od tworzenie okoliczności poprzedzających ogólnokrajową konferencję NZR, na której uchwała ta zapadła. P rzejście NZR do oficjalnej opozycji wobec rządu M oraczewskiegO5 pozostawało w związku z trwającą od 2 grudnia m isją Stanisława Grabskiego, której celem było porozumienie K NP z Pił
sudskim, jak również rekonstrukcja gabinetu MoraczewskiegO1 w kierun
ku zapewnienia udziału w rządzie endecji ®. Gdy w pierw szej fazie roko wań w dniach 5— 9 grudnia, mimo1 uzgodnienia stanow isk w sprawie sta tusu K NP i w sprawie granic nie doszło do· porozumienia co do dym isji rządu, Grabski publicznie w ysunął koncepcję stworzenia ogólnonarodo wej instytucji przedstawicielskiej pod nazwą rady narodowej i przystą pił do intensyw nych rokowań ze stronnictwam i 7. Trwały one siedem dni i, trzeba przyznać, przyniosły Grabskiemu pewien sukces. Udało m u się bowiem skonsolidować opozycję antyrządową. Rzeczą najważniejszą było doprowadzenie do jawnej i zdecydowanej opozycji PSL „Piasta“ i odwo łania jego· m inistrów ze składu rządu 8.
W tym kontekście rozpatrzyć należy wyżej przytoczoną uchw ałę ogól nokrajowej konferencji NZR. Na skutek braku źródeł nie potrafim y po wiedzieć, jaki był przebieg rokowań NZR z Grabskim. N ależy jednak przypuszczać, że rozm owy takie m iały m iejsce i że pewną rolę odegrało w nich zaofiarowanie NZR-owi 'dwóch tek w projektowanym składzie rządu koalicy jn eg o 9. W skazówką dodatkową jest uczestnictw o repre zentantów NZR w zebraniu, które odbyto się 20 grudnia z udziałem przedstawidieli Naczelnej Rady Ludowej z Poznania, ugrupowań Mię dzypartyjnego· Koła Politycznego, Polskiego' Zjednoczenia Ludowego· i PSL 4 P o r. „ S p ra w a R o b o tn ic z a ”, d o d a te k n a d z w y c z a jn y z 16 g r u d n ia 1918; R a p o r t I n f o r m a c y jn y P o lity c z n y N D W P z 17 g r u d n ia 1918, A Z H P , 296/1— 47. 5 P is z e m y o p r z ą jś c iu d o o fic ja ln e j o p o zy cji, p o n ie w a ż ju ż w c z e ś n ie j, od o s t a t n ie j d e k a d y lis to p a d a 1918 r. te r e n o w e o r g a n iz a c je N Z R w P io tr k o w ie , C z ę s to c h o w ie , Ł o d zi, S o sn o w c u i R a d o m iu z o rg a n iz o w a ły m a s o w e w ie c e a n ty r z ą d o w e d o m a g a ją c e s ię r e k o n s tr u k c j i g a b in e t u i u tw o rz e n ia r z ą d u k o a lic y jn e g o . P o r. „ D z ie n n ik N a ro d o w y ” n r 269 z 27 lis to p a d a 1918, s. 2 i n r 270 z 29 lis to p a d a 1918, s. 2; „ K u r ie r W a rs z a w s k i” n r 338 z 7 g r u d n ia 1918, w y d . p o r a n n e , s. 4; „ S p r a w a R o b o tn ic z a ” n r 11 z 17 g r u d n i a 1918, s. 4. 6 R e la c ja S t. G ra b s k ie g o z 3 k w ie tn ia 1939, A Z H P , 7887, p o z. 1 . ^
7 „ K u r ie r W a rs z a w s k i” n r 340 z 9 g r u d n ia 1918, w y d . w ieczo rn e," s. 4 i n r 341 z 10 g r u d n ia 1918, w y d . w ie c z o rn e , s. 3.
8 N a s z y m ’Z d an iem W. W itos w siw ych p a m ię tn ik a c h .(M oje w s p o m n ie n ia t. II , P a r y ż 1964, s. 233 n.) b a ła m u tn i e o p is u je m o m e n t sw e g o i s w y c h k o le g ó w p a r t y j n y c h u s t ą p ie n i a z r z ą d u , z a c i e r a ją c w is to c ie p o lity c z n ą in s p ir a c j ę te g o f a k t u . W rz e c z y w is to ś c i boiw iem ro z m o w y m ię d z y n im , S e y d ą i K o r f a n ty m a P iłs u d s k im , o k tó r y c h p is z e , to c z y ły s ię 24 i 26 lis to p a d a 1918. W s p o m n ia n a z aś p rz e z n ie g o u c h w a ła Z a r z ą d u G łó w n eg o „ P ia s ta ” o d w o łu ją c a ic h ze s k ł a d u r z ą d u z a p a d ła 17 g r u d n ia 1918, t j . w fa z ie m i s j i G rabskiego·. N o ta b e n e te n o s ta tn i s p e c ja ln ie n a te n d z ie ń w y je c h a ł z W a rs z a w y d o K ra k o w a . P o r. Z a r z ą d P S L p r z e c iw g a b in e to w i M o
ra czew skieg O , „ P ia s t” n r 51 z 22 .g ru d n ia 1918, s. 3 o ra z „ K u r ie r W a r s z a w s k i” n r 326
z 25 g r u d n ia 1 Ш , w y d . p o ra n n e , s. 2, n r 328 z 27 g r u d n ia 1918, w y d . p o ra n n e , s. 2, n r 348 z 17 g r u d n ia 1918, w y d . p o r a n n e , s. 2.
9 S p r a w o z d a n ie prof.- G ra b s k ie g o , „ K u r ie r W a r s z a w s k i” n r 352 z 21 g r u d n ia 1918, w y d . p o r a n n e , s. 2,
N A R O D O W Y Z W IĄ Z E K R O B O T N I C Z Y (G R U D Z IE Ń 1918 — S T Y C Z E Ń 1919)
„Piasta“ ; opublikowano .wspólną deklarację stwierdzającą, iż reprezen tacją narodu polskiego na konferencję pokojową jest paryski K om itet Narodowy Polski 10.
Poparcie udzielone antyrządowej kampanii Narodowej Demokracji było dla NZR operacją dosyć ryzykowną. NZR przyłączał się bowiem do w alki z rządem, którego program, a nawet częściowo i polityka (np. w dziedzinie ustawodawstwa pracy) pokryw ały się z jego w łasnym i dążeniami i już sam fakt opozycji mógł szczerość ow ych dążeń staw iać pod znakiem zapytania. W ystępując zaś przeciw rządowi M oraczewskiego staw ał NZR w jednym szeregu z najbardziej reakcyjnym i organizacjami i instytucjam i polskich klas posiadających — Związkiem Ziemian, Towarzystwem Przem ysłow ców K rólestw a Polskiego i episkopatem n . W reszcie zauważyć należy, że z pa m ięci robotniczej opinii publicznej nie zostało wym azane endeckie pierw o- rództwo NZR, czego dowodem 'komentarze prasowe towarzyszące uchwa łom konferencji 12.
N ie przypadkowo w ięc w dwa dni po omawianej tu konferencji na łamach „Sprawy Robotniczej“ ukazał się artykuł pod znam iennym ty tu łem,: „Jedni i drudzy nie mają słuszności“, w którym poddano krytyce dążenie do rządów partyjnych zarówno endecji, jak i PPS. O Narodowej Demokracji pisano w tym artykule, że żonglując przestarzałym hasłem jedności narodowej twierdzi, iż lud m usi zrezygnować ze sw ych klaso w ych potrzeb i oddać siły wyłącznie na rzecz budowy państwa i że sta nowisko to jest nie do przyjęcia. Zdaniem autora artykułu w obecnej sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej Polski „znaleźć trzeba środkową drogę tym czasowego kompromisu“ 13 w postaci rządu koalicyjnego, wszechdzielndcowego· i rzeczyw iście ludowego, tj. opartego nie o jedną robotniczą partię, lecz o bezw zględną przewagę wszystkich ideowych stronnictw chłopskich i robotniczych 14. Rzucona tu m yśl była świade ctwem. nastawienia się NZR na taktykę centrową, antypepesoiwską, ale i antyendecką. Na ile ta ostatnia tendencja była kw estią demagogicznej propagandy, okaże się w toku dalszych wywodów. Tu zaś pragniem y jeszcze wskazać na inne okoliczności, które tow arzyszyły narodzinom centrowej linii NZR.
Akcja Narodowej Demokracji zmierzająca do obalenia rządu Mora czewskiego w fazie m isji Grabskiego opierała się na porozumieniu z Piłsudskim . D yspozycyjny ośrodek endecji — K omitet Narodowy Pol ski w Paryżu — rozumiał, że w sytuacji wytworzonej w kraju niepo dobna rządzić bez Piłsudskiego. Dlatego· też przed wyjazdem Grabskie go do. kraju, 22 listopada 1918, podjęto· decyzję o konieczności porozu mienia się z nim 15. We w szystkich sprawach, poza rekonstrukcją rządu, Grabski osiągnął to porozumienie. A w sprawie rządu, w której do zgo-10 D e k la r a c ja n a ro d o w a , „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 1 z 25 g r u d n ia 1918, s. 1— 2; „ K u r ie r W a rs z a w s k i” n r 353 z 22 g r u d n ia 1918, s. 4. 11 P o r. S t o s u n k i r o b o tn ic z e w p r z e m y ś le p o ls k im „ K u r ie r W a rs z a w s k i” n r 1 7. 1 s ty c z n ia 1-9.19, s. Ί 3 ; O r ę d zie e p is k o p a tu p o ls k ie g o , ta m ż e , n r 358 z 29 g r u d n ia 1918, s. 7. 12 P o r. P o w r ó t n a ło n o m a tk i, „ S z ta n d a r S o c ja liz m u ” n r 2 z 20 g r u d n ia 1913, s. 3. 13 J e d n i i d r u d z y n ie m a ją s łu s z n o ś c i, „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 11 z 17 g r u d n ia 1918, s. 1. 14 T a m że. 15 P o r. M . L e k c z y k, P la n y u ję c ia w ła d z y w k ra jy , p r z e z K N P , „ Z e s z y ty N a u k o w e W A P . S e r ia H is to r y c z n a ” n r 7, 1962, s. 78.
idy nie doszło, niczego też nie lansował wbrew osobie Piłsudskiego. W projektowanym gabinecie koalicyjnym był on przewidziany na pre zesa ministrów' i m inistra w o j n y 16. Dla NZR nie był to fakt bez zna czenia, bo oczyw iście łata współpracy z PPS-Frakcją i obozem legiono w ym nie m in ęły bez śladu i nawet w tym okresie daw ały znać o sobie w łaśnie w pozytyw nym stosunku NZR do- osoby Piłsudskiego-.
Po w tóre zauważyć należy, że w okresie, o- którym mowa, endecja, dążąc do· objęcia władzy w kraju, bynajmniej nie w ysuw ała, bo- nie mo gła w ysunąć, koncepcji rządu czysto endeckiego-. Lansowała natomiast koncepcję rządu prawo-centrow ego przyciągając doń PSL „Piast“.
N ie wdając się w szczegóły dalszej kampanii antyrządowej, która ożyw iła się wraz z przyjazdem do W arszawy Ignacego- Paderewskiego, pragniem y podkreślić, że NZR do końca, tj. do dym isji r-ządu Moraczew- sikiego-, aktyw nie w niej uczestniczył i to zarówno w rokowaniach stron nictw prawo-eentrow ych mających na celu doprowadzenie do- tej dy m isji 17, jak i w antyrządowej kampanii propagandowej 18. Równocześnie jednak należy zwrócić uwagę, ż-е udział w antyrządowych negocjacjach został przez kierownictwo NZR zatajony przed własną opinią partyjną 19, a z początkiem stycznia 1919 r. w propagandzie NZR wzm ogły się akcen ty krytyczne pod adresem Narodowej Demokracji, szczególnie w odnie sieniu do jej ekspozytur w środowisku robotniczym — Zjednoczenia Na rodowego i Chrześcijańskiej Demokracji, do- czego- jeszcze wrócimy.
Na tej samej ogólnokrajowej konferencji NZR 15 grudnia 1918 po stanowiono „przystąpić do· wyborów do Sejm u Ustawodawczego samo dzielnie, nie- wykluczając porozumień ze stronnictwam i prawd-ziwie lu dow ym i i narodowym i“ 20. Nie precyzowano więc programu polityczne go kampanii wyborczej. Jednakże fakt, że postano w ienie to zapadło na konferencji, której zasadnicza u-chwała polityczna jednoznacznie plaso wała NZR w antypepesowski-m -bloku prawo-centrowym , rozwiewał jego m glistość. Oznaczało ono, że konferencja NZR dopuszcza sojusz wybor czy z endecją, chadecją i prawicą ruchu ludowego.
Dla całości obrazu przygotowań politycznych, jakie poczynił NZR przed wyborami, om ówim y program opracowany i opublikowany spe cjalnie dla potrzeb kampanii wyborczej pt. „Żądania NZR w chwili obecnej“ 2i. 16 S p r a w o z d a n ie p ro f. G ra b sk ie g o , „ K u r ie r W a rs z a w s k i” n r 352 z 21 g r u d n ia 1918, w y d . p o ra n n e . 17 „ K u r ie r W a r s z a w s k i” n r 5 z 5 s ty c z n ia 19:19, s. 5; n r 9 z 9 s ty c z n ia 1919, wy-d. p o ra n n e , s. 2, n r 14 z 14 s ty c z n ia 1-919, wy-d. p o ra n n e , s. 2; R a p o r t d z ie n n y W B K z 15 s ty c z n ia 1919, A Z H P 103/3, k . 29. 18 B a rd z o c h a r a k t e r y s ty c z n e b y ło w ty m w z g lę d z ie s ta n o w is k o N Z R w o b e c e n d e c k ie g o z a m a c h u s t a n u z 4/5 s ty c z n ia 19Ί9. NZ-R p o tę p ił w p ra w d z ie s k r a j n ą fo rm ę , ja k ą w posta-ci z a m a c h u -p rz y b ra ła o p o z y c ja a n ty r z ą d o w a , je d n a k ż e p o d tr z y m a ł j e j zasa-dni-czą s łu sz n o ść . W ięc ej, w p r a s ie N Z R u s iło w a n o n a w e t zna-leźć o k o lic z n o śc i ła g o d z ą c e dila s p r a w c ó w zam a-ohu. -Pisano, że w y r ó s ł on z n ie u n ik n io n e j i u z a s a d n io n e j o p o z y c ji w o b e c rz ą d u , k tó re g o u p ó r w u tr z y m y w a n iu s ię u s t e r u w ła d z y b y ł p o ś r e d n ią p rz y c z y n ą z a m a c h u . P o r. T. O J с i o s z у ń s к i], P o z a
m a c h u n a r z ą d M o r a c z e w s k ie g o , „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 1Й z U s ty c z n ia -1919, s. 1— 2; P o z a m a c h u n a r z ą d M o r a c z e w s k ie g o , „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 1 z 20 s ty c z n ia 1919, s. 2. 19 C e n tr a ln y o rg a n p ra s o w y N Z R w ty m -czasie „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” -nie p o d a ła ż a d n y c h in f o r m a c ji n a te n te m a t. N ie k tó r e w ia d o m o ś c i p o d a ła n a to m ia s t z a - g łę b io w s k a „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” . 29 W y b o r y , „ S p ra w a R o b o tn ic z a ”, d o d a te k n a d z w y c z a jn y z 16 g r u d n ia 1918. 21 U k a z a ły się ja k o o so b n a b ro s z u r a w o s ta tn ie j d e k a d z ie g r u d n ia Ш 8 r . P o r. R a p o r t d z ie n n y W B K z 27 g r u d n i a 1918, A Z H P , 103/2, k . 39. S ta ła się o n a n a s t ę p
N A R O D O W Y Z W IĄ Z E K R O B O T N I C Z Y (G R U D Z IE Ń 1918 — S T Y C Z E Ń 1919)
Na czoło „Żądań“ w ysunięto postulat (zjednoczenia wszystkich ziem polskich, ostatecznego ustalenia i obrony granic państwa. Żądano, by Polska miała dostęp do morza, by „kresy wschodnie i zachodnie ciążące ku Polsce“ w eszły w skład państwa polskiego, by ziemie „litewskie i ru sk ie“, gdzie powstają niepodległe państwa „weszły w federację z Rzecz pospolitą“. Ponadto w zakresie ogólnej polityki państwowej postulowano sojusz z koalicją „na prawach rów nych z rów nym i“, udział przedstawi cieli Rzeczpospolitej w kongresie pokojowym oraz utworzenie „związku narodów“, który miał przyczynić się do polubownego załatwiania zatar
gów międzynarodowych, a tym samym 1 do uniknięcia w ojen oraz oparcia
stosunków m iędzynarodowych na zasadach prawa i sprawiedliwości. Część druga programu wyborczego form ułowała postulaty ustrojowe. Polska miała być republiką demokratyczną z jednoizbowym sejm em opartym o· pięcioprzym iotnikowe prawo- wyborcze. M iały w niej obowią zywać „równe -prawa i równe obowiązki dla wszystkich obyw ateli“, rów noupraw nienie kobiet, wolność -religijna i tolerancja wobec wszystkich wyznań, wolność słowa, prasy, zebrań, strajków itd., w p ływ społeczeń stw a i klasy robotniczej na 'mianowanie urzędników, kontrola rządu i sej mu nad armią z powszechnego' poboru.
Trzecia część programu wyborczego· form ułowała żądania ekonomicz no-społeczne. W zakresie reform strukturalnych postulowano upaństwo w ienie kopalń, kolei, w iększych obszarów leśnych, 'dróg wodnych, wiel kich zakładów m etalurgicznych, „um iastowienie“ elektrowni, komunika cji m iejskiej i szpitali oraz w yw łaszczenie za odszkodowaniem wielkiej własności rolnej od 300 m órg w górę, przy jednoczesnej długoletniej po m ocy kredytowej państwa na. rzecz ludności bezrolnej i małorolnej. W zakresie ustawodawstwa społecznego- postulowano uznanie przedsta w icielstw a robotniczego' -wobec rządu, przymusowe ubezpieczenie robot ników przem ysłowych i rolnych, służby domowej i urzędników prywat nych oraz pracowników handlow ych od kalectwa, starości, choroby i bez robocia, prawidłową organizację pośrednictwa pracy i emigracji przez państwo- przy udziale .związków zawodowych, ustaw ow e Wprowadzenie inspekcji pracy, kas -chorych i kas pogrzebowych. W zakresie długofalo wej polityki socjalnej państwa postulowano ponadto- zorganizowanie prze zeń publicznej służby zdrowia, uregulowanie kw estii m ieszkaniowej przez w ydanie m aksym alnej taryfy czynszu lokatorskiego i budowę ta nich mieszkań dla pracujących, zapewnienie powszechnej ośw iaty ludo wej, w alkę z alkoholizmem, grami hazardowymi i prostytucją.
Ponadto' NZR w ysunął w programie wyborczym grupę żądań w yni kających z bieżącej sytuacji m aterialnej mas ludowych: uruchomienie przem ysłu i prowadzenie przez państwo- robót publicznych, bezwzględna walka z lichwą żywnościową i m ieszkaniową, konfiskata i państw ow y po dział środków żywnościowych, opału i odzieży, zawarcie korzystnych traktatów handlowych z zagranicą i zniesienie cła na środki żywności.
Tak skonstruow any program wyborczy odpowiadał alternatyw ie de mokratycznej budowy państwa polskiego. „Sejm Ustawodawczy — pi sano — ma wydać prawa o tym, kto- będzie rządził Polską, lud pracujący, czy garstka bogaczy, postęp czy zacofanie i egoizm “ 22. N iew ątpliw ie pro n ie p o d s ta w ą w ie lu a r ty k u łó w p ra s o w y c h , d ru k ó w u lo tn y c h i a fis z ó w p r o p a g a n d o w y c h ro z p o w s z e c h n ia n y c h w c z a sie k a m p a n i i w y b o rc z e j. P o r. „ S p r a w a R o b o t n ic z a ” n r 2 z 24 s ty c z n ia 1919, s. .1; R a p o r t d z ie n n y W B K z 3 s ty c z n ia 1919, A Z H P ,
103/3, k. 5. T a k ż e „ Ż ą d a n ia NZ.R w c h w ili o b e c n e j” [19.19 r.], W A P Ł ó d źź 575/261. 22 „ Ż ą d a n ia N Z R w c h w ili o b e c n e j” [1919 r.], W A P Ł ódź, 575/261.
gramowo opowiadał slią NZR za -postępem. Rzecz w tym jednak, że .w po lityce, a także w ocenie historyka nie decydują programy, a praktyka działania politycznego.
W ramach niniejszego1 artykułu przytoczone postulaty programowe nie dadzą się w pełni skonfrontować z praktyką. N ależy ona ido· następne go, powyborczego okresu i będą na nią m iały w pływ m. in. te czynniki, które ujawnią rezultaty wyborcze. Pragniem y tu jednak zasygnalizować pew ien elem ent stały, który bardzo pow ażnie w pływ ał na zawężanie dą żeń NZR do- praktycznej realizacji programu demokratycznych przeobra żeń społeczno-poiitycznyóh. Elem entem tym był zdecydowanie w rogi sto sunek NZR -do rew olucyjnego ruchu robotniczego oraz towarzyszący mu szow inistyczny nacjonalizm,
N ie om awiając szerzej tej sprawy, przykładowo tylko zaznaczymy, że postulowane w programie sw obody obyw atelskie nie m iały zdaniem NZR obejmować działaczy lew icy rew olucyjnej. NZR określał ich jako płat nych agentów Rosji i „sipartakusowskich“ Niem iec i twierdził, iż „nic dziwnego, że organy rządowe obchodzą się z nimi jak ze zw ykłym i zdraj cami, aresztując, zamykając pisma itd.“ 23. Nie traktowano też poważnie zawartego w programie wyborczym postulatu upaństwowienia szeregu gałęzi gospodarki narodowej. Twierdzono, że klasa robotnicza nie ma ani potrzebnych um iejętności do- kierowania zakładami produkcyjnym i, ani nie dysponuje odpowiednim i środkami na uruchom ienie zniszczonego przez w ojnę przemysłu i dlatego hasła rewolucyjnego uspołecznienia rzu cane przez kom unistów mają je-dynie na celu -doprowadzenie do rządów „bolszewickich“ w P o ls c e 24.
NZR przystąpił do- wyborów tylko w b. K rólestw ie, w ystaw iając sw e listy -lub kandydatów w 16 okręgach wyborczych na ogólną liczbę 33. Ra chuby -na po-zyskanie głosów opierał NZR także na działalności Polskich Związków Zawodowych 25. W ysuwano w ięc listy -w ścisłym z nimi poro zumieniu, umieszczając ich działaczy na czołow ych m iejscach list wybor czych. Sam tylko blok wyborczy z PZZ nie m ógł przynieść NZR-owi zbyt w ielkich sukcesów. Stąd płynęła wspomniana uchwała ogólnokrajowej konferencji sankcjonująca konieczność innych jeszcze porozumień w y borczych.
Kierunek polityczny tych sojuszów rysow ał się zupełnie jednoznacz nie. W początkach grudnia 1918 r. korespondent WBK informując o przy gotowaniach wyborczych M iędzypartyjnego Koła Politycznego pisał, że jakkolwiek nie jest m-ożiliwe w ejście NZR -i PSL „Pia-st“ do kom itetu wyborczego ND, to jednak w poszczególnych okręgach będą zawierane kompromisy w yborcze m iędzy NZR i ND „z tego względu, że NZR nie rozporządza obecnie żadnymi w pływ am i i n ie ma szans samodzielnego przeprowadzenia sw ych kandydatów -do- K onstytuanty“ 2e. Prognozy WBK niew iele odbiegały od stanu faktycznego-.
O czywiście sprawa nie była -tak prosta. NZR, m ający się za partię ro botniczą, nie m ógł w sposób jawny i oficjalny zblokować się z Narodową Demokracją, szczególnie w głównych ośrodkach proletariackich. Stąd by pogodzić tak sprzeczne ze sobą tendencje — konieczność szukania soju
23 U d a r e m n io n y s tr a jk b o ls z e w ic k i, „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 13 z 14 m a r c a 191-9, s. 1. 24 P r z e s tro g a , „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 2 z 24 s ty c z n ia 1919, s. 2. 26 P o r. W y b o r y do K o n s ty t u a n ty , „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 1 z 20 s ty c z n ia 1919, s. 2. 28 R a p o r t d z ie n n y W B K z 4 g r u d n ia 19,18, A Z H P , 103/2, k. 17.
N A R O D O W Y Z W IĄ Z E K R O B O T N I C Z Y (G R U D Z IE Ń 1918 — S T Y C Z E Ń 1919)
szów na skrajnej praw icy z koniecznością utrzymania proletariackiej ba zy społecznej — zastosowano w praktyce różne form y sojuszów. Duże m ożliwości otw ierał w tym względzie § 47 Ordynacji Wyborczej. Zezwa lał on m ianowicie na tw orzenie związków wyborczych przez grupy, które zgłosiły odrębne listy kandydatów i gwarantował tym związkom „prawa jednej grupy“ wobec innych grup 27. Innym i słow y przepis ten um ożli wiał zawieranie zamaskowanych do pewnego stopnia przed opinią pu bliczną bloków wyborczych. Nie trzeba uzasadniać, jak bardzo przepis ten był korzystny dla NZR i jak bardzo ułatw iał mu sytuację. Inną formą so juszu b yły w spólne listy wyborcze, albo- też um ieszczanie jednego- lub dwóch kandydatów wprost na listach endeckich.
Tylko w -dwóch okręgach: nr 14 — Łowicz i nr 18 — Siedlce stanął NZR do- w yborów samodzielnie. W obydwu skupił -nikły odsetek głosów, nie uzyskując mandatów. W pozostałych czternastu NZR s-zedł do wybo rów zblokowany w różnych konfiguracjach politycznych i w różnych formach so-juszów wyborczych.
Przegląd nasz rozpoczynamy od W arszawy. Wobec słabości organiza cyjnej NZR na tym terenie akcję wyb-o-rczą prowadziły głów nie Polskie Związki Zawodowe. Rada Okręgowa PZZ zorganizowała zebranie -z udzia łem reprezentantów PPS, Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich, Zjednoczenia Narodowego-1 „gospód czeladniczych“ z zamiarem utworze nia wspólnego- bloku wyborczego. N ie przyniosło -to pożądanego rezu lta tu. Rokowania toczyły się jeszcze z reprezentantami „gospód czeladni czych“, jednak na skutek ich wygórow anych żądań także nie zostały uwieńczone powodzeniem. Żądali oni pierwszego-, a potem drugiego m iej sca na ew entualnej -wspólnej liście, ponieważ jednak -NZR spodziewał się, jak się .zresztą okazało nazbyt optym istycznie, przeprowadzenia 1— 2 po słów z W arszawy 28, n ie m ógł na te postulaty przystać, gdyż oznaczałoby to odda-nie ew entualnego mandatu ugrupowaniu z NZR nie związanemu. Ostatecznie więc tylko- NZR i -PZZ utworzyły wspólny Narodowo Robot niczy K omitet Wyborczy, który zgłosił w łasną listę opatrzoną num erem 5. Jako pierw szy figuro-wał na niej Edmund Bernatowicz, prezes Polskich Związków Zawodowych, jedna -z czołowych postaci narodowego ruchu robotniczego. Jako -drugi Adam Chądzyński, b. przewodniczący Zarządu Głównego- NZR po- ro-złamie z Narodową Demokracją w 1908 r.29. W la tach wo-jny Chądzyński przebywał w Krakowie i do czynnego życia poli tycznego- w NZR wrócił -dopiero- w listopadzie 1918 r. B ył on wraz z Ja nem Stanisławem. Jankowskim inicjatorem i najgorętszym orędownikiem opozycyjnej polityki NZR -wo-bec r-ządu Mo-raczewskiego. Wracając do listy wyborczej NZR -warto zwrócić uwagę na kolejność nazwisk na niej umieszczonych, wskazującą na -prymat ruchu związkowego- nad organi zacją partyj-ną w Warszawie. Układ następnych nazwisk na liście także w skazyw ał na tę tendencję-30.
25 P o r. D e k r e t o o r d y n a c ji w y b o r c z e j do S e j m u U sta w o d a w c ze g o , „ D z ie n n ik P r a w ” 1918, poz. 46, s. lfl'4. 28 W y b o r y , „ W ia d o m o śc i R o b o tn ic z e ” n r 1 ze s ty c z n ia 1-919, s. 1; K r o n ik a , Z R a d y O k r ę g o w e j P Z Z , ta m ż e n r 21 z g r u d n ia 1918, s. 8; R a p o r t d z ie n n y W B K z 29 s ty c z n ia 1919, A Z H P , 103/3, k . 65. 29 P o r. T. M o n a s t e r s k a , op. -cit., s. 22.
30 S t. A rc z y ń s k i, je d e n -z d łu g o le tn ic h i -czołowych d z ia ła c z y N Z R , z n a la z ł slą n a 10 m ie js c u lis ty . S. N o w ic k i, d z ia ła c z o r g a n iz a c ji w a r s z a w s k ie j, u m ie sz c z o n y z o s ta ł n a o s ta tn im m ie js c u . P o r. A k c ja w y b o r c z a , „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 12
Rów nolegle toczyły się rozm owy na tem at sojuszu wyborczego po m iędzy NZR a różnym i grupami inteligenckim i, przeważnie byłych akty wistów, które przyniosły m inim alny tylko rezultat. M ianowicie w m yśl wspom nianego § 47 Ordynacji Wyborczej zawarto związek wyborczy z li stą nr 15, tj. Inteligencji Demokratycznej, pod którym to kryptonim em kryli się działacze byłej Ligi Państw ow ości P o lsk ie jS1.
Kampania wyborcza prowadzona przez NZR i PZZ w Warszawie nie odznaczała się wielkim, rozmachem. Wydano· dwa num ery „Sprawy Ro botniczej“ zawierające m ateriały wyborcze, dwa num ery „Wiadomości Robotniczych“ i jeden plakat. Zorganizowano też kilka w ieców 32.
Akcja wyborcza nie wniosła tu nic nowego· w porównaniu z poprzed nim okresem, dom inował w niej ton antyrew olucyjny i antysocjalistycz ny. N ow e akcenty pojaw iły się natomiast w stosunku do ugrupowań pra wicowych. Po upadku rządu Moraczewskiego, nie stępiając bynajmniej antysocjalistycznego ostrza propagandy wyborczej, z całym impetem ude rzono· w Narodową Demokrację. K onkretnie w Zjednoczenie Narodowe i zblokowaną z nim chadecję, a w ięc w te ugrupowania, które stanow iły dla NZR i PZZ konkurencję na terenie robotniczym i rzem ieślniczym . Zjednoczenie Narodowe określono· jako twór czysto endecki, w sław iony „łamistrajkostwem, •wysługiwaniem się burżuazji i kapitalistom “, narzu cony robotnikom z zewnątrz przez klasy posiadające33. Chrześcijańska Demokracja doczekała się nie m niej bezwzględnej charakterystyki34.
Trzeba powiedzieć, że w W arszawie ani centrowa linia polityczna, ani radykalny program wyborczy NZR nie skupiły w ielu zwolenników. Bi lans wyborów1 w W arszawie był dla NZR niepom yślny. Lista jego uzyska ła zaledw ie 6500 głosów, tj. 2,2% g ło su jący ch 35 i oczyw iście żadnego mandatu.
W Łodzi 1 stycznia odbyło się posiedzenie organizacyjne Narodowego Robotniczego K om itetu Wyborczego, na którym om ówiono założenia kam panii wyborczej. Ze względu na pryncypia klasowe postanowiono nie zawierać sojuszu ani ze Zjednoczeniem Narodowym, ani z chadecją. Na tomiast postanowiono zwrócić się z propozycją bloku wyborczego ido PPS. Inicjatywa była o tyle uzasadniona, że na tym terenie· od dłuższego· już czasu istniała współpraca m iędzy NZR i PPS, zarówno· w okresie wojny, jak d w dniach przełomu listopadowego przy rozbrajaniu okupantów i tworzeniu Rady R obotniczej3β. Nie doszło jednak do porozumienia, gdyż NZR w tym m om encie był w opozycji do· rządu M oraczewskiego, zaś dla P P S poparcie tego· rządu stanowiło warunek sine qua non sojuszu w y borczego37. NZR zmuszony Więc został do szukania innych aliansów. W spraw ie wspólnej listy toczy ły się rokowania ze Stowarzyszeniem W zajemnej Pom ocy Pracujących w Przem yśle i Handlu m. Łodzi, w ysu wającym postępow y program, uw ieńczone su k cesem 38. Jednakże obawa
31 „ K u r ie r W a r s z a w s k i” n r 12 z 12 s ty c z n ia , s. 6. 33 „ K u r ie r W a r s z a w k s i” n r 4 z 4 s ty c z n ia 1919, w y d . p o ra n n e , s. 2; „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 2 z 24 s ty c z n ia 1919, s. 4. 33 Z ob o zó w r o b o tn ic z y c h , „ S p r a w a R o b o tn ic z a ” n r 2 z 24 s ty c z n ia 1919, s. 2. 34 T am że, s. 3. 35 S t a t y s t y k a w y b o r ó w ..., s. 2— 4. 36 P o r. W. L. K a r w a c k i , W a lk a o w ła d z ę w Ł o d z i 1918— 1919, Ł ó d ź 1962, s. 36— 64. 37 T a m ż e , s. 110. 38 O w o cem te g o s o ju s z u b y ło u m ie s z c z e n ie n a tr z e c im m ie js c u li s t y w y b o r czej N Z R J a n a D ą b ro w s k ie g o , u r z ę d n ik a 'P o ls k ie j K a s y P o ż y c z k o w e j.
N A R O D O W Y Z W IĄ Z E K R O B O T N I C Z Y (G R U D Z IE Ń 1918 — S T Y C Z E Ń 1919) g Q g
przed porażką wyborczą 39 podyktow ała NZR-owi wstąpienie iw związek
2 listą Zjednoczenia Narodowego i chadecji, a także z listą Klubu Miesz
czańskiego·. B y ł to ze zrozum iałych ■ względów sojusz utajony, którego
NZR wypierał się przed siwymi w yb orcam i40, nie rezygnując bynajm niej z antyendeckiej agitacji wyborczej.
Lista Narodowego1 Robotniczego Kom itetu Wyborczego· opatrzona ' num erem 9 zawierała 20 nazwisk. W przeciw ieństw ie do innych okrę gów, na czołow ych m iejscach tej listy znaleźli się działacze NZR. Jeden z przywódców Polskich Związków Zawodowych, S. Hellich, figurował dopiero na czwartym m iejscu, a inny czołowy działacz tych związków, B. Pokorski, w ogóle n ie był um ieszczony na liście 41. Układ ten odzwier ciedlał zawsze tu istniejący prymat organizacji partyjnej nad związko wą i aktualną w związku z zastojem w przem yśle słabość organizacji związkowej. Ponadto· lista NZR tak była ułożona, by dawać atuty agi tacyjne. W pierw szym rzędzie dotyczyło- to umieszczenia na pierw szym m iejscu listy Walentego- Michalaka, którego- określono jako robotnika, choć już о-d kil-ku lat robotnikiem nie- -był. Na dr-ugim dopiero m iejscu figurował lider NZR — L. W aszkiewicz. Na liście PP-S robotnik figuro wał -dopiero na trzecim m iejscu po- Ziemięckim i Napiórkowskim, podob nie na liście endeckiej po Skulskim i Haraszu. To po-zwoliło NZR-owi głosić, że robotnicza Łódź m usi -wysłać do Sejm u robotnika, który tam zażąda spraw iedliw ości dla (klasy pracującej, a tylko- na liście nr 9 ro botnik stoi na pierw szym m iejscu, ,,na wszystkich zaś innych listach ro
botników przesunięto- w ty ł“ 42.
NZR nie dysponował w Łodzi organem prasowym, co- niew ątpliw ie utrudniło m-u agita-cję przedwyborczą 43. Dlatego też znacznie tu rozbu dowano- aparat bezpośredniej agitacji. Stworzono sieć 20 biur informa cyjnych, przeważnie w lokalach herbaciarni i sklepach stowarzyszeń „Praca“, „Zorz-а“, „W yzwolenie“ itd. Zorganizowano- też liczne wiece.
Kampanię agita-cyjiną rozpoczęto od rozpowszechnienia -programu -wy borczego- NZR w form ie dużych plakatów, gdzie z nieznacznym i popraw kami stylistycznym i przedrukowano om ówione w yżej „Żądania NZR w chwil-i obecnej“. Jakkolwiek zgadzamy się z W. L. K a r w a c k i m , który analizując akcję wyborczą w Łodzi pisze, że o jej rezultatach de cydował w ysuw any przez poszczególne ugrupowania program społecz n y 44, to jednak śledząc za propagandą i agitacją enzeterowską zauwa żyć należy, że nie bez znaczenia b yły -dla bilansu wyborczego hasła na cjonalistyczne. W miarę ro-zwoju kam panii przedwyborczej hasła rzu cane przez NZR staw ały się -w porównaniu z „Żądaniami“ coraz bardziej skrótowe, coraz bardziej też na czołowe -miejsce w agitacji o-bok haseł
39 W ro z m o w a c h z a u to r k ą n in ie js z e g o a r t y k u ł u z 1957 i 1960 r . je d e n z ó w c z e s n y c h lid e ró w N Z R w Ł o d zi, L u d w ik W a sz k ie w ic z , p o d k re ś la ł, że n-ie s p o d z ie w a li się s a m i z d o b y c ia m a n -d ató w p o s e ls k ic h , a w y n ik i w y b o ró w z a sk o c z y ły ic h .
40 W ieść o n im d o o p in ii pu-blicznej d o ta r ła po-przez a-gitację -PPS i k o n t r a h e n tó w so-juszu — Z N i C hD . N-ZR w y d a ł s p e c ja ln ą u lo tk ę , w k tó r e j -usiłow ał z d e m e n to w a ć tę w ia d o m o ś ć . „ R o b o tn ic y i R o b o tn ic e ! — p is a n o ·— F r a k i k ła m ią , g d y k rz y c z ą , że N Z R za-w arł b łó k w y b o rc z y z e n d e k a m i. Ł ż ą r ó w n ie ż j a k z w y k łe e n d e - ki, g d y -dow odzą, że r a z e m id z ie m y z -nimi — b u r ż u j a m i — ze Z je d n o c z e n ie m N a r o d o w y m i in n y m i c h r z e ś c ija ń s k im i d e m o k r a ta m i” . W A P Ł ódź, 575/26-1.
41 R e p r e z e n to w a ł o n N Z R w G łó w n e j K o m is ji W y b o rc z e j m . Ł odzi. 42 „ J a k n a le ż y g ło s o w a ć ” , W A-Р Ł ó d ź, 575/261.
43 Z je d n o c z e n ie N a ro d o w e m ia ło s w o je o-rgany p r a s o w e : „ S tr a ż P o l s k a ” i „R o z w ó j” , P P S d y s p o n o w a ła z b liż o n y m d o ń „ G ło se m P o ls k im ” .
antyburżuazyjnych w ysuw ały się m otyw y nacjonalistyczne. Charakte rystyczna idila tego ton u była odezwa do kobiet. „Dnia 26 stycznia sta n iem y w szystk ie — pisano' — >cło' głosowania i solidarnie oddamy sw e głosy na polską listę narodową. Nie pozwolimy, aby Żydzi i N iem cy przegłosowali 'Polaków... Polka nie odda swego głosu na sługusów, w y zyskiw aczy i darmozjadów, bogacących się kosztem ludu pracującego. Polka dźwigająca na sobie cały ciężar nędzy, troski i kłopotów, spowo dowanych przez wojnę i w yzysk niesum iennych spekulantów, lichw ia rzy i paskarzy pójdzie do wyborów razem z ludem pracującym ... Żaden
głos polski nie może być stracony. Bierzm y przykład z Żydów —■ oni idą
w szyscy 'do wyborów, żadna Żydówka nie zaniedba głosowania... My ko biety polskie dopilnujem y 26 stycznia, aby n ie tylko w szędzie Polki głosow ały, ale też ociągających się m ężów i braci zmusim y do głoso w ania“ 43.
W rezultacie wyborów lista NZR uzyskała w Łodzi 22,3% ogółu głosów , tj. najw yższy procent ze w szystkich 13 zgłoszonych list i 38,6% głosów, które padły na listy p o ls k ie 46 oraz 3 m andaty poselskie na 10 m ożliwych.
W Łodzi m andaty sw e lista nr 9 uzyskała zupełnie sam odzielnie i po zostało jej do dyspozycji 924 głosy. Resztówka ta, na skutek uprzednio zawartego związku z listą nr 8 (endecko-chadecką), um ożliwiła tej ostat niej uzyskanie drugiego mandatu. Otrzymał go Antoni Harasz, przy wódca chadecji w Łodzi i jeden z jej czołowych działaczy w skali kra jowej 47. Pragniem y tu podkreślić wym ow ę polityczną tych kombinacji mandatowych. Otóż właśnie dzięki głosom, odstąpionym przez NZR lista endecko-chadecka, która uzyskała znacznie m niej głosów (12,4%, a wraz ze zblokowaną z nią listą K lubu M ieszczańskiego 14,2%) niż PPS (21,2%), zdobyła, podobnie jak ta ostatnia, dw a m andaty poselskie. P P S do trze ciego mandatu zabrakło dosłownie 260 głosów, tzn. że ponad 11 tys. gło s ó w w yborców socjalistycznych poszło na m a rn e 48.
Przechodzę do· om ówienia okręgów, gdzie NZR szedł do wyborów zblokowany z ugrupowaniami praw icy ludowej: PSL „Piastem “ i Pol skim Zjednoczeniem Ludowym. W yróżniam y tu dw ie podgrupy — jed ną, gdzie sojusz wyborczy dotyczył tylko ludowców i nastawienie kam panii było antyendeckie oraz drugą, gdzie w spólne listy enzeterowsko- -1 udow e w chodziły w związki przy podziale m andatów z 'listami endec kimi: Do pierwszej podgrupy należały okręgi nr 13 (pow iaty łódzki, ła ski i brzeziński) i nr 29 (Zagłębie).
Blok NZR i PSL „Piast“ w okręgu nr 13 'Wystawił wspólną listę opatrzoną num erem 3. Na dwóch pierwszych m iejscach figurow ali re- prezentaci „Piasta“, na trzecim i czwartym działacze NZR — Mieczy s ła w Tomczak z Pabianic i B olesław Fichna, lider łódzkiego NZR 49.
Kampania wyborcza prowadzona była w tym okręgu przy wydatnej pomocy łódzkiego' NZR, krążyły druki ulotne, rozlepiano afisze. G łów ny kierunek uderzenia tej kam panii wym ierzony był z jednej strony
prze-45 W A P Ł 6 d ź, 575/261.
46 P o r . E . R o s s e t , O b lic ze p o lity c z n e lu d n o ś c i m ia s ta Ł o d z i w ś w ie tle s ta
t y s t y k i w y b o r c z e j, Ł ó d ź 1927, s. 60.
47 P o r. T. R z e p e c k i , S e j m R z e c z p o s p o lite j P o ls k ie j 1919 r o k u , P o z n a ń 1920, s . 123.
48 E. R o s s e t , op. cit.; T . R z e p e c k i , op. d t . 4β P o r. W A 'P Ł ó d ź, 575/261.
N A R O D O W Y Z W IĄ Z E K R O B O T N I C Z Y (G R U D Z IE Ń 1918 — S T Y C Z E Ń 1919) gQFj
ci-w liście e n d e c k iej50, z -drugiej przeciw liście PSL „W yzwolenie“ 51, zaś podstawowym hasłem wyborczym była natychm iastowa parcelacja ziem majorackich, generalskich, poduchownych i rządowych oraz uchwa lenie przez Sejm parcelacji m ajątków obszarniczych ponad 300— 400 mórg. W iele uwagi poświęcono też służbie folwarcznej. Dla wyborców robotniczych czoło-wym hasłem było uruchom ienie przem ysłu i uregu low anie aprowizacji.
W skal-i całego okręgu lista nr 3 uzyskała 31,8% głosów, tj. najw ięk szą liczbę spośród w szystkich zgłoszonych list i 4 m andaty na 10 możli wych 32. NZR uzyskał dw a m andaty z tym , że -drugi mandat NZR dla B. Fichny nie był zdobyty zupełnie samodzielnie, lecz przy pomocy lu dow ców 33.
W Zagłębiu kampanię wyborczą rozpoczęto 22 g-rudnia 1918 od utwo rzenia Narodowego Roibotniczo-Włościańskiego K om itetu Wyborczego, który w edle oficjalnego -komunika-tu reprezentował Polskie Związki Za wodowe, Polski Związek Górników, NZR, Zjednoczone' Po-lskie Stron nictwo Ludó-we i organizację k o b ie t34.- Oczywiście podstawę stanowił tu blok NZR i PZZ. „Piast“ nie odgrywał na tym terenie żadnej го-li, jed nakże, jak w yniknie z w yliczeń wyborczych, nie należy lekcew ażyć tego sojusznika. K omitet ten zgłosił własną listę kandydatów. Figurowali na niej: Józef Pietrzyk — prezes PZZ w Zagłębiu, Jan Kotala — górnik z Dąbrowy, Maciej Łaszczyński — redaktor „Gazety Robotniczej“, or ganu NZR w Za-głębiu, Stefan Krz-luk — gospodarz z Józefowa, z „Pia sta “, Tadeusz Ocioszyński — -działacz PZZ w Zawierciu, Idalia Gra-biań- ska — na-uczycie-lka z Sosnowca, Karol Baran — górnik z Grodźca, Jó zefa Ziomkowa — żona górnika z Dąbrowy, Bolesław Jędrailski — dzia łacz NZR z Będzina.
Kampania przedwyborcza NZR i PZZ -w Zagłębiu odznaczała się do sy ć -dużym rozmachem. Obok kom itetu iw Sosno-wcu funkcjonow ały ko m itety lokalne w Grodźcu, Dąbrowie i Będzinie. Zagłębie było jedynym ośrodkiem enzetero-wskim, ρο-za Warszawą, który dysponował własnym organem prasowym — „Gazetą Robotniczą“. Jej pierw szy num-er uka zał się w momencie rna-uguro-wania kampanii wyborczej — 25 grudnia 1918, a przez czas jej trwania do 26 stycznia 1919 ukazało się 25 num e rów. W toku kampanii wyborczej zorganizowano też szereg w ieców i ze brań: w Będzinie (-dwukrotnie), w Dąbrowie i Grodźcu; założono now e organizacje NZR w Psarach, Siemoni, Żarkach, Wojkowicach Komor nych i Kościelnych, Bobrowniku i D obieszow icach33.
so „N ie g ło s u jc ie n a n-r 1, -bo to j e s t lis ta ofosza-rnicka — pisa-no — fa -b ry k a n c k a , c h o c ia ż ta m n a p o c z ą tk u s to i w y d r u k o w a n y c h tr z e c h ch ło p ó w ... J-uż to n a s i p a n o w ie -dziedzice, s k o r o s a m i w y s ta w ić s ię n a k a n d y d a tó w n ie m o g li, b o n i k t b y n a
n ic h je d n e g o głos-u n ie o d d a ł, p o s t a r a li się o ta k ic h c h ło p ó w , co to d la n ic h n i e b e z p ie c z n i n ie b ę d ą . A ro z c h o d z i s ię tu p rz e c ie ż o p a r c e la c ję s z la c h e c k ic h f o l w a r k ó w . W olą ju ż w ię c panow i-e d z ie d z ic e w y s ta w ić ta k ic h c h ło p ó w , co to s a m i są dość -bogaci, n ie b ę d ą w ię c ta-kiego n a c is k u n a p a r c e la c ję r o b ić ” . W A P Ł ódź, 575/261. . 51 T u .k o n tr a r g u m e n te m b y ł f a k t u d z ia łu P S L „Wy-zwo-le.n-ie” w rz ą d z ie M o raczew sk ieg O .
52 P o r. · T. R z e p e c k i , op. cit., s. 126.
53 M in im u m d la z d o b y c ia m a n d a t u w y n o s iło t u 11694 g łosy. L is t a n r 3 o tr z y m a ła 45 795 g łosów , co w y s ta r c z y ło n a tr z y m a n d a ty . P o z o s ta w a ła r e s z tó w k a 10 677 g ło só w . D z ię k i z w ią z k o w i z -listą n r 2 (P Z L ) li s t a n r 3 u z y s k a ła sw ó j c z w a r t y m a n d a t , w ła ś n ie d la B. F ic h n y .
54 P o r. „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 1 z 25 g r u d n ia -191-8, s. 3 o ra z n r 12 z 11 s ty c z n i a 1919, s. 3.
W kampanii 'wyborczej NZR i PZZ w Zagłębiu w iele uw agi poświę cono bezrobociu, łącząc tę sprawę z atakami na rząd Moraczewskiego. P erspektyw y rozwiązania kw estii bezrobocia kreślono· przy użyciu bar dzo prym ityw nych argum entów. W trzecim punkcie wezw ania do w y borców (dwa pierw sze dotyczyły spraw y granic i przymierza z koalicją) zapewniano: „Przedstaw iciele nasi przeprowadzą w Sejm ie jak najrych lejsze sprowadzenie z krajów koalicji żyw ności i-su row ców dla zapew nienia bezrobotnym pracy i Chleba“ 5e. K ierunki natarcia w agitacji i propagandzie określał też w stęp do tego· w ezw ania rzucający hasła: „lud czy burżuazja“, „polscy robotnicy i w łościanie czy żyw ioły polskiej spraw ie obce i w rogie“. To drugie hasło skierow ane przeciw tak silnej w Zagłębiu lew icy rew olucyjnej dotyczyło także 'PPS, która tu, jak w ia domo, była nastrojona bardziej lewicowo.
W toku kampanii, wyborczej socjaliści określani b y li przez NZR jako „służalcy cudzych interesów “, inicjatorzy w alk bratobójczych i terroru, ludzie, dla których n ie m a m iejsca w życiu robotniczym 57. W przed dzień wyborów ukazał się artykuł pt. „W otw arte karty“, w którym stwierdzono·, że po· upadku rządu M oraczewskiego P P S idzie wspólnie z kom unistam i („lewicową anarchią“), że oznacza to zdradę interesów narodowych, że dotychczas głoszone przez P P S hasła niepodległościow e i separowanie się od kom unistów było· k łam stw em 58.
Najostrzejsza walka przedwyborcza rozegrała się w Zagłębiu m iędzy NZR a endeckim Zjednoczeniem Narodowym. Rzecz to zrozumiała, jeśli zważyć, że NZR nastaw iał się na grupy robotników o· postaw ie antyso cjalistycznej, zaś Zjednoczenie Narodowe także operowało na tym te renie 59.
Na początku stycznia 1919 r. „Gazeta Robotnicza“ wystąpiła z arty kułem utrzym anym w tonie perswazji, a Skierowanym do robotników pozostających pod -wpływem lub w szeregach Zjednoczenia Narodowe go. Stwierdzano1 w nim, że o· ile w okresie wojny, gdy istniał podział na „orientacje“, przejście części robotników z NZR do ZN było usprawie dliwione, to- obecnie, gdy zniknęła podstawa rozbieżności, „pozostawanie w ogonie endecji czy chadecji lub innych burżuazyjno-reakcyjnych stronnictw straciło już w szelkie m ożliwe podstaw y“. A rtykuł w zyw ał robotników stojących na pozycjach „narodowych“ do· jedności i propo now ał jako zadanie długofalow e w alkę na kresach zachodnich i w e w nątrz kraju „z obcymi, wrogim i kulturze polskiej elem entam i“. W za kresie zadań bieżących postulowano· w alkę o· dem okratyzację państwa, szerokie prawodawstwo robotnicze, reform y ekonom iczno-społeczne oraz przeciw staw ienie się „rozkładowym, anarchicznym tendencjom idącym ze w schodu“ 60.
W toku kampanii wyborczej n ie szczędzono Zjednoczeniu Narodowe mu demaskatorskiej charakterystyki. Określano ZN jako· zamaskowa ną endecję, kanapowych burżujów, którzy pod maską dem okratyzm u chcą zaprowadzić dyktaturę klas posiadających61, jako· ugrupowanie,
59 „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 20 z 21 s ty c z n ia 1919, s. 2.
57 Poir. P P S s z c z u je , „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 1 z 1 s ty c z n ia 1919, s. 1; O b y w a -
ie l u w y b o r c o , ta m ż e n r 24 z 25 s ty c z n ia 1919, s. 2.
58 W o tw a r te k a r t y , „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 24 z 25 s ty c z n ia 1919, s. 1—2. 59 Ś w ia d c z y o ty m c h o c ia ż b y u k ła d li s t y ZN, n a k tó r e j z n a la z ło s ię d w ó c h g ó rn ik ó w , a ta k ż e w ic e p re z e s m ie js c o w e g o S to w a rz y s z e n ia R o b o tn ik ó w C h rz e ś c i ja ń s k ic h . P o r. „ K u r ie r Z a g łę b ia ” n r 16 z 21 s ty c z n ia 1919.
99 P o d w ła s n e s z ta n d a r y , „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 10 z 9 s ty c z n ia 1919, s. 1. 91 P r z e d w y b o r a m i, „ K u r ie r Z a g łę b ia ” n r 12 z 16 s ty c z n ia 19.19, s. 1— 2.
N A R O D O W Y Z W I Ą Z E K R O B O T N I C Z Y (G R U D Z IE Ń 1918 — S T Y C Z E Ń 1919) g Q ^
„które frazesem chciałoby pokrywać bankrutów politycznych, pod ha słam i narodowej jedności prowadzić dalej lud na pasku“ 62. Oczywiście zarówno PPS, jak i ZN prowadziły kontragitację. PPS atakowała NZR za jego endecką genezę, za prowokowanie w aik bratobójczych w prze szłości itd. Popierali ją w tym komuniści °3. Kontratak z prawa rozwijało Zjednoczenie Narodowe. Zarzucano NZR-owi m etody socjalistyczno-ko- m unistyczne w walce ze „stronnictwami również jak oni ludowym i i szczerze dem okratycznym i“ 64. M ówców w iecow ych NZR, jak np. Ma teusza Dziurzyńskiego, b. posła do Dum y carskiej, określano mianem „socjałów“ 65.
Antyendecka i. antysocjalistyczna -linia NZR w Zagłębiu przyniosła mu pewien sukces. Mimo, iż listy konkurencyjne otrzym ały w iększe ilości głosów, NZR zdobył -ponad 9 tys. głosów i jeden mandat poselski dla Józefa Pietrzyka 66.
W drugiej podgrupie okręgów1, gdzie NZR szedł do wyborów zbloko w an y z ludowcami, a le jednocześnie wchodził w związki przy podziale m andatów -z listam i endecko-chadeckim i, znalazły się okręgi: nr 4 (Cie chanów), nr 6 (Płock), nr 7 (Włocławek), a także nr 31 (Piotrków).
W okręgu ciechanow skim NZR stow arzyszył się z PSL „Piastem “ w e w spólnej liście opatrzonej num erem 12, która w skali całego- okręgu uzyskała nikły odsetek głosów — 3,4%. Gło-sy skupione tu przez NZR i „Piasta“ um ożliw iły na skutek uprzednio- zawartego- związku z listam i endeckimi (nr 8 i 9) uzyskanie tym ostatnim ósmego mandatu na 8 moż liw ych 67.
W okręgu płockim NZR przystąpił do w yborów w bloku z Polskim Zjednoczeniem Ludowym, zgłaszając wspólną listę opatrzoną num e rem 5. Lista ta ponadto wstąpiła w związek w yborczy z trzema listam i endeckimi i dwoma -chadeckimi. Lista PZL-NZ-R uzyskała w skali całe go okręgu 22% głosów i dwa m andaty poselskie na 6 m ożliwych. Pierw szy -dla PZL, które niew ątpliw ie zdobyło go- o własnych siłach, drugi dla kandydata NZR, Wacława W ojtulanisa. Mandat ten uzyskał NZR głów nie dzięki poparciu ugrupowań, z którymi stow arzyszył się w wyborach. Zilustruje to tabela 1.
Z zestawienia tego- w ynika, że w okręgu płockim NZR zdobył man dat tylko w m inim alnym stopniu głosami w yborców en-zeterowskich. Mandat ten zawdzięczał głównie .wyborcom Polskiego- Zjednoczenia Lu dowego oraz wyborcom chadeckim z Płocka 68.
W okręgu nr 7 (Włocławek) NZR także w ystąpił ze wspólną listą 62 P a r ty jn ic tw o , „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 17 z 1-6 s ty c z n ia 1919, s. 2.
63 „ G ó r n ik ” z g r u d n ia 1919; C h u lig a n y id ą , „ K o m u n is ta ” n r 3 z 8 s ty c z n ia 1919 (nie z a u to p s ji).
64 P r z e d w y b o r a m i, „ K u r ie r Z a g łę b ia ” n r 12 z -'16 s ty c z n ia 1919. 65 „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 15 z 15 s ty c z n ia 1919, s. 3.
66 T u n a le ż y w ró c ić .do te z y , że n ie n a le ż y le k c e w a ż y ć s o ju s z u w y b o rc z e g o ze s ła b y m „ P ia s te m ” . D z ie ln ik -w yborczy d la te g o o k rę g u w y n o s ił 9614, tj . d o k ła d n ie
t y l e g ło só w , ile u z y s k a ła lis ta n r 13. P o r. T. R z e p e c k i , op. cit., s. 171. A n a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że t a n ie w ie lk a w p r a w d z ie lic z b a g ło só w , k tó r e p a d ły n a lis tę n r 13 w g m in a c h w ie js k ic h te g o o k rę g u , p o c h o d z iła od w y b o rc ó w „ P ia s ta ” i b y ć m o ż e o n a z a w a ż y ła n a r e z u lta c ie w ybo-rów d l a li s t y N Z R .
67 T. R z e p e c k i , op. cit., s. 105.
68 T w ie r d z e n ie to o p ie r a m y n a n a s tę p u ją c y m w y lic z e n iu . -W o b rę b ie l i s t e n - d e c k o -c h a d e e k ic h n a jw ię k s z ą lic z b ę g ło só w u z y s k a ła l i s t a n r 10 — 33 864 i 3 m a n d a ty . Z ty m , że b r a k u j ą c e je j d o tr z e c ie g o m a n d a t u 354 g ło sy d a ły li s t y n r 8, 11 i 12 o ra z lis ta c h a d e c ji z P ło c k a n r 15. T a o s t a tn i a w ię k sz o ś ć s w y c h g ło só w o d s t ą p iła liś c ie n r 5. P o r. T . R z e p e c k i , op. cit., s. 108.
z Polskim Zjednoczeniem Ludowym, opatrzoną numerem 10. Uzyskała ona 45,9% głosów oraz cztery m andaty: dwa dla PZL i dwa dla NZR, które otrzym ali Ignacy Posto-lski i Szymon Rajca. W okręgu tym kom binacje z resztówkam i głosów przyniosły drugi mandat dla P Z L eo, ale w ątpliw e jest także 'dla nas sam odzielne uzyskanie mandatów przez NZR. Z innych bowiem źródeł wiadomo, że NZR rozwijał tu działalność
jedy-T a b li c a 1
Dzielnik
wyborczy okręgu °//0
Głosy listy n r 5 pozostałe po uzyskaniu pierwszego m andatu Głosy potrzebne . do uzyskania drugiego m andatu V /0 Ogó łem °//0 w tym N Z R ! % PZL ■ °/ /0 11,406 100,0 8381 73,5 1548 13,5 6833 60,0 3025 26,5
Ź ródło: T. R z e p e c k i, op. cit., s. 108; Statystyka wyborów..., s. 21 . Liczba głosów wyborców enzeterowskich jest szacunkow a i pochodzi ze zsumowania głosów, które padły na listę nr 5 w czterech m iastach tego okręgu: Płocku, W y szogrodzie, Płońsku i Sierpcu. Zaznaczamy, że brak danych o działalności N Z R w tych miastach.
nie we W łocławku i doraźnie w Nieszawie. A le naw et gdybyśm y uznali, że w e w szystkich m iastach tego okręgu głosy, które padły na listę nr 10, były głosami w yborców NZR, to też starczyłoby ich jedynie na jeden mandat. Nie mamy żadnych danych o działalności NZR w rejonach w iejskich tego okręgu, przypuszczam y więc, że i tu głosy wyborców PZL um ożliw iły NZR zdobycie mandatu.
Rozpoczynając kampanię 'wyborczą w okręgu piotrkowskim NZR przystąpił do rokowań w spraw ie wspólnej listy ze Zjednoczeniem Na rodowym, reprezentacją rzemiosła i Polskim Związkiem L u d ow ym 70. Rokowania te nie przyniosły rezultatu. W płynęła na to m. in. ta oko liczność, że kierownictwo- piotrkowskiej organiizaej-i NZR, które pod względem radykalizmu s-tało w tyle za centralą warszawską, spotkało się z oporami przeciw1 zawarciu jawnego sojuszu z endecją, a nawet z tendencjam i do jej zwalczania w łonie własnej organizacji71. Ostatecz nie stworzono wspólną listę z PZL, zaś Zjednoczenie Narodowe i · rze m ieślnicy utw orzyli w łasny kom itet wyborczy i zgłosili listę nr 12. K ie rownictwo piotrkowskiej organizacji NZR nie zrezygnowało jednak z sojuszu z endecją, co- wyraziło się w przystąpieniu do związku z lista mi tejże nr 10 i 12.
W rezultacie lista NZR—-PZL uzyskała w skali całego- okręgu 8,1% głosów i nie zdobyła mandatu. W ynikało to- w pierwszym rzędzie ze sła bości Polskiego1 Zjednoczenia Ludowe-go- w tym o k r ę g u 72. Natomiast głosy, które -padły n-а tę listę, um ożliw iły endecji uzyskanie trzeciego mandatu z tego- okręgu. Otrzymał go- dr Antoni R zą d 73, ongiś w spół twórca NZR w Łodzi, potem przez tenże ostro zwalczany za lojalistycz- ną postawę w D um ie petersburskiej. 69 T a m ż e , s. 111. 70 „ K u r ie r W a rs z a w s k i” n r 354 z 23 g r u d n ia 1918, w y d . p o ra n n e , s. 2; R a p o r t in fo rm a c y jn o -p o -lity c z n y -ND W P z 7 s ty c z n ia 1919, A Z H P , 96/1—48. 71 R a p o r t W B K z P io tr k o w a z 7 s ty c z n ia 1919, A Z H P , 103/3, k. 9. 72 T am że. 73 T. R z e p e c k i , op. cit., s. 176— 178.
N A R O D O W Y Z W IĄ Z E K R O B O T N I C Z Y (G R U D Z IE Ń 1918 — S T Y C Z E Ń 1919)
Pozostało nam do om ówienia jeszcze sześć okręgów1, w których NZR przystąpił do wyborów. NZR w ystaw iał w nich kandydatów na listach endeckich. W grupie tej w dwóch okręgach: nr 9 — Kutno i nr 15 — Błonie NZR w ystaw ił także sw e odręhne listy, jednakże jego 'działacze byli um ieszczeni i zostali wybrani do Sejm u z list endeckich.
W okręgu kutnow skim NZR w ystaw ił zupełnie samodzielną listę nr 4, oficjalnie uznaną przez centralę warszawską NZR 74. Uzyskała ona ogółem 1,7% głosów. R ów noległe do tego z listy endeckiej nr 5 został wybrany posłem W ładysław N iew inow ski, w momencie wyborów pre zes NZR w Ozorkowie. Znamienne, że lista NZR nie -uzyskała w Ozorko- wie ani jednego głosu, podobnie i w innych m iastach tego okręgu, z w y jątkiem K u tn a 73. Z drugiej strony wybór N iew inow skiego jako- posła NZR potwierdziła „Sprawa Robotnicza“ 7e.
Podobna sytuacja zaistniała w okręgu nr 15 — Błonie. NZR w ystą pił tu zblokowany prawdopodobnie z Polskim Zjednoczeniem Ludowym w e wspólnej liście grupy robotniczo-w-łościańskiej nr 7. Listę tę oficjal nie popierała „Sprawa Robotnicza“. Ponadto lista ta wstąpiła w związek z listą endecką nr 1, z której to został w ybrany posłem W incenty G aliń ski, członek zarządu NZR w Żyrardowie 77. Lista enzetero-wsko-ludowco-
wa uzyskała w Żyrardowie 10% głosów, przy absencji 27,9%, gdy PPS — 32,5%i głosów, a endecja 49,9% 78. Ten obraz w yników wybor czych wyjaśnia kandydowanie G alińskiego z listy endeckiej. Po- prostu NZR nie byłby w stanie przeprowadzić w tym okręgu posła. Zaś dla endecji um ieszczenie działacza robotniczego na drugim m iejscu listy mo gło być m agnesem przyciągającym do niej mniej uświadom ionych w y borców robotniczych.
W pozostałych trze-ch okręgach wyborczych, w których NZR prze
prowadził sw oich posłów (nr 26 — Kielce, nr 30 —■ Częstochowa— Ra
domsko1 i nr 32 — Radom), działały dosyć siln e organizacje en-zeterow- skie i związkowe, a mimo to działacze NZR kandydowali ze wspólnych list z endecją i prawicą ludowcową.
W Kie-lcach z listy nr 4 Narodowego Kom itetu Wyborczego- został w ybrany posłem przewodniczący Polskich Związków Zawodowych w tym mieście, Franciszek F esterk iew icz79.
W okręgu Częstochowa— Radomsko w ostatnich dniach grudnia 1918 r. utworzono' w spólny Narodowy Kom itet W yborczy Robotniczo- -W łościański, który reprezentował NZR, PZL, Narodową Wyborczą Organizację Kobiet, duchow ieństwo, nauczycielstwo- ludowe, resursy przem ysłowo-rzem ieślnicze, cechy i stow arzyszenie właścicieli domów chrześcijan 80. K om itet ten zgłosił listę, na której na drugim i szóstym m iejscu znajdowali się działacze NZR: Antoni Piekarski i Józef
Zagór-74 „Spra-w a R o b o tn ic z a ” n r 2 z 24 s ty c z n ia 1919, s. 3.
75 P a d ło n a n ią 32 g łosy. N a m a r g in e s ie w a r to do d ać, że lis ta ta g ło sy sw e u z y s k a ł a głów n-ie w g m in a c h w ie js k ic h p o w ia tu k u tn o w s k ie g o : Ż y c h lin — 684, W o j- sz y c e — 418, O p o rn ik — 318, K rz y ż a n ó w k a — 203; p o r. S t a t y s t y k a w y b o r ó w ..., s. 12— 14.
70 „ S p ra w a R o b o tn ic z a ” n r 4 z 5 lu te g o 1919, s. 3. S a m zaś N ie w in o w s k i b y n a j m n ie j z N Z R n ie w y s tą p ił, p rz e c iw n ie , w szeidł w s k ła d k l u b u se jm o w e g o N Z R i w k r ó tc e po w y b o r a c h ro z w in ą ł o ż y w io n ą d z ia ła ln o ś ć w K u tn ie , o c e n ia n y ja k o w y b itn y d ziałacz. N Z R n a ty m te r e n ie . P o r. M ie się c z n y r a p o r t in f o r m a c y jn o - p o li- ty c z n y N D W P , 15 lu ty — 15 m a r z e c 1919, A A N , P R M R k t. 49, t. 1.
77 T. R z e p e c k i , op. cit., s. 131. 78 S t a t y s t y k a w y b o r ó w ..., s. 30. 79 T. R z e p e c k i , op. cit., s. 166.
ski, wiceprezes Zarządu Okręgowego NZR· w C zęstochow ie81. Listę po pierało· ponadto· Stowarzyszenie Robotników Chrześcijan w Częstocho wie. Uzyskała ona w całym okręgu 59,7% głosów i sześć m andatów na 9 m ożliwych, w tym 2 dla enzef erowców182.
Identyczna sytuacja była w Radomiu. Zgłoszono tu wspólną listę Bloku Narodowego, na której figurow ali działacze endeccy, ludowcowi i W ładysław Strzębalski —· prezes NZR w Radomiu. Lista ta została zgłoszona pod dworna numerami (nr 1 i 3) jako Blok Narodowy Miej ski. Ta ostatnia w. skald okręgu uzyskała 6,4% głosów (w Radomiu — 25,4%). Razem obie lis ty w skali okręgu uzyskały ponad 50% głosów i sześć m andatów poselskich na 7 m ożliwych, w tym mandat dla kan dydata N Z R 83.
Kończąc przegląd okręgów wyborczych, gdzie NZR szedł do wybo rów zjednoczony z endecją, w ym ienić jeszcze należy Białystok. NZR zblokował się tu z taw. postępowcam i uzyskując w skali okręgu 3,7% głosów, w Białym stoku m ieście — 9,2% 84. ,
W ogólnym bilansie· w yborczym NZR uzyskał w skali krajowej 82 681 głosów, tj. 2,20/el W obliczeniu tym nie uwzględniono trzech okręgów wyborczych, gdzie NZR w ystąpił w e w spólnych listach i gdzie nie jest
T a b l i c a 2 Okręg wyborczy ' M andaty zdobyte samodzielnie M andaty zdobyte przy pomocy „Piasta” PZL, N D , ChSD M andaty N D -C hD zdobyte przy pomocy N ZR n r 12 Łódź 3 1 n r 13 Łódź-okręg 1 1 n r 29 Zagłębie 1 — nr 4 Ciechanów — — 1 n r 6 Płock — 1 n r 7 Włocławek 1 1 -n r 31 Piotrków — — 1 nr 9 K utno — 1 -nr 15 Błonie — 1 — nr 26 Kielce — 1 — n r 30 Częstochowa 1 1 — n r 32 R adom — 1 — Razem 7 8 3
m ożliw e obliczenie nawet w przybliżeniu liczby uzyskanych przezeń głosów. W rzeczyw istości w ięc liczbę głosów uzyskaną w skali krajowej przez NZR należałoby obliczyć w nieco w yższym procencie. Jednakże i wów czas nie osłoniłoby to faktu, że NZR dużą część zdobytych man datów zawdzięczał wyborcom tych ugrupowań politycznych, z którym i stow arzyszył siię w wyborach.
81 „ G a z e ta R o b o tn ic z a ” n r 12 z 14 s ty c z n ia 1919, s. 2. 82 T. R z e p e c k i , ο·ρ. cit., s. 174.
83 T a m ż e , s. 179 n. 84 T a m ż e , s. 1®1 n.
