éciow 'egó ł ja k o śc io w e g o h a n d lu a rk ty c z n e g o i w y m ia n y b a ł ty c k ie j, m a ją c e j p rz e c ie ż z a sobą w ie lo le tn ią tr a d y c ję . A h v e n a in e n s z a c u je d la la t d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h ó w h a n d e l n a 10—2Ю s ta tk ó w h o le n d e rs k ic h ro c z n ie o ła d u n k u 800—1600 łasz tó w w je d n ą stro n ę. W p o ró w n a n iu z ż e g lu g ą n a B a łty k u n ie b yło to w ie le . A h v e n a in e n p rz y p o m in a je d n a k , że trz e b a d o ko n ać p e w n e j k o r e k ty w o cen ie, w z w ią z k u z ty m że n a t r a s ie a r k ty c z n e j k u r s o w a ły w ię k s z e s ta tk i, z aś to w a ry p rzyw o żo n e z p ół n o cy b y ły d ro g ie (fu tra ) i n ie w y m a g a ł y t a k w ie le p rz e s trz e n i ja k id ą c e z B a łty k u zboże. U w a g i te są słu szn e, w y d a je s ię je d n a k , iż n ie m ożna im p o rtu a rk ty c z n e g o p rz y ro z w a ż a n ia c h teg o t y p u sp ro w a d z a ć w y łą c z n ie do f u t e r ; w g r ę w c h o d z iły tu p rz e c ie ż ta k ż e np. r y b y , n a p ew n o n ie t a k d ro g ie i le k k ie j a k f u t r a (choć n a p e w no n a je d n o s tk ę w a g i droższe od zboża). O c zyw iście d e f in ity w n e ro z s trz y g n ię c ie ty c h k w e s tii je s t n ie m o ż liw e m . in . ze w z g lę d u w ła ś n ie n a jed n o stro n n o ść in fo r m a c ji z a w a r ty c h w k o n tra k ta c h fr a c h to w y c h , la k o n ic z n y c h je ś li id z ie o c h a r a k te r p rz ew o ż o n ych to w a ró w . N ie m n iej je d n a k ju ż sam o w z ię c ie ty c h s p ra w pod u w a g ę z m ie n ić p o w in n o p e w n e z b y t tr a d y c y jn e o cen y o dno szące s ię do h a n d lu m ię d z y n aro d o w eg o w k o ń c u X V I w ie k u , a sta n o w ić m oże ta k ż e c e n n y p u n k t w y jś c ia d la w y ja ś n ie n ia sp o rn ych k w e s tii w c ią ż b ard zo d y s k u s y jn e g o X V II s tu le c ia .
M a r i a B o g u c k a
A n to n i T r ę b i c k i , O p i s a n i e s e j m u e k s t r a o r d y n a r y j n e g o p o d z i a ł o w e g o r o k u 1793 w G r o d n i e . O r e w o l u c j i r o k u 1794. O p raco w ał i w s t ę p em p o p rzed ził J e r z y K o w e с к i, P a ń s tw o w y I n s ty tu t W y d a w n ic z y , W a rs z a w a 1967, s. 599.
D ziałaln o ść p osła in fla n c k ie g o n a S e jm C z te ro le tn i i w s p ó łp ra c o w n ik a K u ź n ic y K o łłą ta jo w s k ie j, A n to n ieg o T rę b ic k ie g o (1764—1834), z n a n a b y ła b ad aczo m fr a g m e n ta r y c z n ie i n ie w y s ta r c z a ją c o d o k ła d n ie . D o tych czaso w e s ą d y o T rę b ic k im w y g ł a sz an e w o p a rc iu o b ard zo w ą s k ą b azę źró d ło w ą o b ecn ie w w y n ik u p ierw sz e g o s k r u p u la tn e g o z e b r a n ia lic z n y c h m a te ria łó w u le g ły p o g łę b ie n iu i s y lw e tk a tego d z ia łacz a p o lity c z n e g o i p is a r z a - p u b lic y s t y z a ry s o w a ła s ię w y r a ź n ie i b ard zo p l a s ty c z n ie .
J . K o w e c k i p r a c u je n ad o b szern ą b io g ra f ią T rę b ic k ie g o , w e w s tę p ie zaś do n in ie js z e g o w y d a w n ic tw a d ał z w ię z ły z a ry s jeg o ż y c ia i s c h a ra k te r y z o w a ł o gó ln ie p o g lą d y sp o łecz n o -p o litycz n e. Ż yc io rys T rę b ick ie g o p rz y n o si w ie le fa k tó w z re k o n stru o w a n y c h p rz e z w y d a w c ę n a p o d s ta w ie p ra c o w ic ie p rz e p ro w a d z o n yc h p o sz u k iw a ń a r c h iw a ln y c h . W y ło n iła s ię z b a d a ń K o w eck ieg o ro d z in a T rę b ic k ic h ja k o sk ro m n a , śre d n io z am o ż n a s z la c h ta s ie d z ą c a w w o je w ó d z tw ie b r z e s k o -lite w s k im , s p o k re w n io n a z K o ściu sz k a m i, a n a w e t, co w p a m ię tn ik u k ilk a r a z y T rę b ic k i z n a c is k ie m p o d k re ś la ł, z R a d z iw iłła m i. M ałżeń stw o M a rty , s t r y je n k i n aszego T rę b ic k ie g o , z M ich ałem R a d z iw iłłe m d z iw i n ieco w y d a w c ę , k tó r y tłu m a c z y je ty m , że k s ią ż ę b y ł d z iw a k ie m , a n a w e t p sy c h o p a tą (s. 8). B ra k m i tro ch ę sz e rsz e j in te r p r e t a c ji, ja k ie b y ł y p o w o d y w ro g o ści do C z a rto ry s k ic h obu T rę b ic k ic h — J a n a K a z i m ie r z a i jeg o s y n a A n to n ieg o , n aszeg o p a m ię tn ik a rz a . S ą d z ę , że w ie le cech p r a w d o p o d o b ień stw a m oże m ie ć d o m ysł, że T rę b ic c y p rz e c ież tro c h ę k lie n c i, tro ch ę k la m k o w ic z e R a d z iw iłłó w , b y li z w ią z a n i ty m ż e s a m y m z in n ą g r u p ą o lig a rc h ó w lite w s k ic h skłó co n ą z C z a rto ry s k im i.
C ie k a w ie o p isał K o w e ck i lo s y T rę b ic k ie g o n a S e jm ie C z te ro le tn im , a szcze g ó ln ie owo d w u le c ie 1790—1792 je g o p o s e ls k ie j d z ia ła ln o śc i, a ró w n o cz eśn ie ż y w ą d z ia ła ln o ść p u b lic y s ty c z n ą , k o n ta k ty z K o łłą ta je m , p ra c ę w k lu b ie p o lity c z n y m „ Z g ro m ad z e n ie P rz y ja c ió ł K o n s ty tu c ji R z ą d o w e j”, w k tó r y m o d g ry w a ł z n aczn ą i a k ty w n ą ro lę . W re sz c ie p rz y c h o d z i z a k r ę t d z ie jo w y , k lę s k a P o ls k i w w o jn ie
1792 г., T a rg o w ic a i d r u g i ro z b ió r. T rę b ic k i z m ie n ia sk ó rę c a łk o w ic ie . W y rz e k a s ię S e jm u C z te ro le tn ie g o , ch ce w sp ó łp ra c o w a ć z ta rg o w ic z a n a m i, z a b ie g a h a n ie b n ie o fu n k c ję p osła n a s e jm g ro d z ie ń s k i 1793 r ., w p ro s t w y ją t k o w ą n ie n a w iś c ią d a r z y te r a z K o łłą ta ja . T ę n ie n a w iś ć tłu m a c z y W . T o k a r z c h a ra k te r e m sam eg o K o łłą t a ja , k tó r y z ra ż a ł do s ie b ie z d o ln y c h z w o le n n ik ó w n ie lic z ą c s ię z ic h a m b ic ją . A . S k a ł k o w s k i są d z ił, iż T rę b ic k i s tw ie rd z ił, że z g u b n a d la P o ls k i b y ła p o lit y k a S e jm u C z te ro le tn ie g o i co fn ął s ię c a łk o w ic ie . K o w e c k i p o d k re ś la ja k o rzecz is to tn ą „ u w ste c z n ie n ie p o g lą d ó w T rę b ic k ie g o ” (s. 19), k tó re n astą p iło za T a rg o w ic y , g d y trz e b a b yło c ie rp ie ć z a s w o je d o tych cz aso w e p o g lą d y . A m u s ia ł p rz e c ie ż u c ie k a ć p rz e d z em stą T a rg o w ic z a n n a Ś lą s k , tu z azn ał b ie d y , n ie m a l ż eb ra ł u k ró la 0 ja k ie ś w s p a rc ie . Z łożył a k c e s i w ró c ił do k r a ju . J e s te m p rz e k o n a n y w y w o d e m K o w e ck ie g o , że tru d n o śc i fin a n s o w e T rę b ic k ie g o w ie le tłu m a c z ą , a le m oże m a 1 tro ch ę r a c ji S k a łk o w s k i, że w śró d m o ty w ó w p o stę p o w a n ia b yłeg o d z ia ła c z a K u ź n ic y b y ł i w z g lą d n a dobro ogó lne. P o w z ią ł on p rz e k o n a n ie o s z a le ń c z e j p o lity c e s k ie r o w a n e j p rz e c iw R o sji. T rz e b a też s tw ie rd z ić , że j a k s ię T rę b ic k i r a z u w s te c z - n ił, to poszedł ju ż po t e j lin ii po k r e s ż y w o ta , k o n s e k w e n tn ie , s t a ją c s ię z a ja d ły m k o n s e r w a ty s tą i p r z e ja w ia ją c aż z d u m ie w a ją c e ru s o fils tw o . R zeczow o o t e j p o s t a w ie T rę b ic k ie g o n a p is a ł K o w e ck i, że in n i je g o k o le d z y „ ...p rz e ż y li je szc z e ro m a n ty c z n ą i b o h a te rs k ą e p o p e ję ja k o b iń s k ą i n a p o le o ń sk ą . T rę b ic k i co raz b a r d z ie j o d d a la ł s ię od p ie rw o tn y c h p o z y c ji” (s. 19). J a k m ógł, u c ie k ł z W a rs z a w y k o ś c iu s z k o w s k ie j do G a lic ji, tu z h ań b ił s ię n a z a w sz e w y d a n ie m K o łłą ta ja w rę c e A u s tr ia k ó w . W c z y tu ją c s ię w je g o z a p rz e c z e n ia w t e j s p ra w ie odnoszę n ie o d p a rte w r a ż e n ie , że w t e j h a ń b ie m ia ł b ard zo p o czesn y u d z iał. Od r z ą d u p ru s k ie g o u z y s k a ł T rę b ic k i d z ie rż a w ę d ó br Ł om n a (n a północ od W a rs z a w y , s ą s ia d u ją c a z J a b łonną) i tu g o sp o d a rz y ł s t a ją c s ię z n a n y m ag ro n o m em . T en d z ie w ię tn a s to w ie c z n y n ie z n a n y d o ty c h cz as f r a g m e n t jeg o ż y w o ta o d tw o rz ył d o piero K o w e ck i. P a m ię tn i- k a r z n asz z o sta je czło n k iem T o w a rz y s tw a P rz y ja c ió ł N au k , w s p ó łp ra c u je z T o w a rz y s tw e m G o sp o d arczo -R o ln iczym , n a k ró tk o p ró b u je w z ią ć s ię do p o lit y k i w p o c z ą tk a c h K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o , a le sz yb k o s ię w y c o fu je , lu b z o sta je zm u szo n y do c o fn ię c ia s ię z sz e rsz e j a r e n y . I znó w p o g rą ż a s ię w ż y c iu z ie m ia n in a , s ie je , z b ie ra , b u n tu ją c y c h s ię chłopów zm u sza do p osłu chu . A w ż y c iu ro d z in n y m : ro z w ó d , p o n o w n e m ałż e ń stw o i sporo d zieci. P rz e ż y w a t r a g e d ię w p o w s ta n iu lis to p a d o w y m bo je g o s y n g e n e r a ł S t a n is ł a w T rę b ic k i z g in ą ł w noc lis to p a d o w ą z r ą k p o d ch o rą żych . P rz y p o m n ijm y , że to d ra m a ty c z n e w y d a r z e n ie o p isał T o k arz, k tó r y też w y so k o o cen ił u z d o ln ie n ia g e n e r a ła T rę b ic k ie g o ja k o w o jsk o w e g o 4 D ru g ie m a ł żeń stw o T rę b ick ie g o je s t in te r e s u ją c e , p o n ie w a ż je g o w y b r a n k a , Z ofia z R y k a - c z e w sk ic h , b y ła ch ło p k ą.
W stęp o ś w ie tlił n a m s y lw e tk ę T rę b ic k ie g o z ró ż n y ch stro n ; je s t on b o g a ty w w ie le in te r e s u ją c y c h szczegó łó w i do brze n a p is a n y . P ie r w s z y m z z am ieszcz o n ych w n in ie js z y m w y d a w n ic tw ie te k s tó w T rę b ic k ie g o je s t ro d z a j d ia r iu s z a s e jm u 1793 r ., k tó r y został sp o rząd zo n y, w e d łu g d o m ysłu K o w e ck ie g o , ró w n o le g le do o b rad s e jm o w y c h . P o s ta w ie p a tr io ty c z n e j T rę b ick ie g o tru d n o coś z a rz u c ić a n a liz u ją c tę je g o r e la c ję . O stro p ię tn u je tu ta rg o w ic z a n , w s k a z u je n a h ip o k r y z ję i n ik c z e m - ność K o ssa k o w sk ic h , p isz e o g w a łta c h S ie v e r s a , z s y m p a tią p o d k re ś la o d w aż n ą p o sta w ę k ilk u n a s tu d z ie ln y c h p o słó w -p a trio tó w , p ro te s tu ją c y c h p rz e c iw g w ałto m d ru g ie g o p o d ziału R z e c z y p o sp o lite j. S a m te k s t n ie je s t s p e c ja ln ie c ie k a w y , p rz e w a ż a ją o d p isy d łu g ic h m ó w posłów , s p is a n e b e zp o śred n io z te k s tó w r ę k o p iś m ie n n y c h lu b d ru k o w a n y c h . O cen y sam eg o T rę b ic k ie g o są dość sk ą p e , a c z k o lw ie k s p re c y z o w a n e ja s n o . T e k s t je s t z re sz tą z n ac z n ie s k ro m n ie js z y n iż z a p o w ia d a ty tu ł, w ie m y b o w iem , że s e jm z ak o ń czył s ię w g r u d n iu 1793 r. a fr a g m e n t d ia r iu s z a T rę
-1 W . T o k a r z , S p r z y s ię ż e n ie W y s o c k ie g o i N o c L is to p a d o w a , W arszaw a 1925, s. 182— —184.
b ic k ie g o , k tó r y o c a la ł, u r y w a s ię n a 5 lip c a 17Θ3, a w ię c z a n im rzecz n a p ra w d ę z aczęła b y ć c ie k a w a , z a n im s ta n ę ła ostro s p r a w a g ło so w a n ia w k w e s tii p o d ziału k r a ju . Do p o z n a n ia d z ie jó w tego tra g ic z n e g o i ła jd a c k ie g o z a ra z e m s e jm u d ia r iu s z T rę b ic k ie g o n ie w n o s i r e w e la c ji, d o brze je d n a k s ię stało , że zo stała o p u b lik o w a n a je sz c z e je d n a r e la c ja b ezp o śred n ieg o ś w ia d k a w y d a r z e n ia o w ie lk ie j ra n d z e d la lo só w R z e c z y p o sp o lite j. K o m en ta rz w y d a w c y do d ia r iu s z a T rę b ick ie g o je s t w y c z e r p u ją c y i s ta r a n n y , z osób d la k tó ry c h , m o im z d a n ie m , z ab rak ło o b ja śn ie ń w y l i c z y ć m o gę ty lk o L . B u c h o ltz a p osła p ru s k ie g o o raz Iiw ana O ste rm a n n a w ic e k a n c le r z a r o s y js k ie g o . P rz y p o p isac h o ra to rs k ic h Jó z e fa A n k w ic z a (s. 52) w a r to b yło p r z y p o m n ieć o p in ię T o k a rza , że w ła ś n ie to w y g ło sz e n ie p a trio ty c z n y c h , p e łn y c h f r a z e só w m ó w łą c z y ł te n ta rg o w ic z a n in z c y n iz m e m w p o stę p o w a n iu i ta p rz e p a ść m ię d z y sło w em i czy n e m o g ro m n ie d ra ż n iła w sp ó łczesn ych . T rz e b a też c h y b a u p o m n ieć s ię o w z m ia n k ę o d no śn ie do F e lik s a O ra cz e w sk ie g o , r e k to r a U n iw e r s y te tu J a g i e l lo ń s k ie g o ; w ty m m ie js c u g d z ie T rę b ic k i w sp o m in a o o d w o łan iu p osła p o ls k ie go z P a ry ż a , g d y ż w ła ś n ie O ra c z e w sk i tę fu n k c ję p ia s to w a ł, z re sz tą n ie u d o ln ie (s. .121). W je d n y m w y p a d k u ty lk o u p o m n ia łb y m s ię o u z u p e łn ie n ie k o m e n ta rz a ; id z ie m ia n o w ic ie o n o tk ę d o ty c z ą cą K o n stan teg o Ja n k o w s k ie g o , posła s a n d o m ie r sk ie g o (s. 509). W a rt on szerszego o m ó w ie n ia, g d y ż b y ł je d n y m z n a jg ło ś n ie j sz ych o po n en tó w p rz e c iw g w a łto m S ie v e r s a , p o tem p ra c o w a ł w u tw o rz o n ej n a s e jm ie g ro d z ie ń sk im K o m isji P o lic ji K o ro n n ej, n a le ż a ł do k o n s p ir a c ji p rz e d w y b u c h em in s u r e k c ji. N ie słu sz n ie ż y c io ry s jeg o zo stał p o m in ię ty w „ P o lsk im S ło w n ik u B io g ra fic z n y m ”.
D ru g i te k s t T rę b ic k ie g o o p u b lik o w a n y w n in ie js z y m zb io rze p o św ię co n y je s t p o w s ta n iu k o śc iu sz k o w sk ie m u . K o w e ck i p rz y p u sz c z a , że p a m ię tn ik ten zo stał n a p is a n y n a długo po 1825 r. i p rz y ta c z a p rz e k o n y w a ją c e a r g u m e n ty , a m ia n o w ic ie w z m ia n k i T rę b ic k ie g o o r e w o lu c ja c h w E u ro p ie p o łu d n io w ej, k tó re m ia ły m ie js c e w la t a c h 1820— 1823. P a m ię tn ik o p o w s ta n iu k o ś c iu sz k o w sk im d r u k o w a n y b y ł do ty c h c z a s ty lk o w w y ją t k a c h p rz ez A. S k a łk o w s k ie g o , w cało ści n a to m ia s t u k a z u je s ię po r a z p ie r w s z y . P rz y d u ż ej k ła m liw o ś c i T rę b ic k ie g o , c h ęc i w y b ie le n ia w ła s n e j osoby, p a m ię tn ik m a d u ż ą w a rto ść , n a co zw ró cił u w a g ę ju ż T o k arz s tw ie r d z a ją c , że p o d a je on m n ó stw o a u te n ty c z n y c h szczegółów . N a jo b sz e rn ie j i n a jc ie k a w ie j o p isa ł T rę b ic k i d z ie je W a rs z a w y p r z e d in s u r e k c y jn e j, w y d a r z e n ia 17 i 18 k w ie tn ia 1794 w s to lic y o raz r z ą d y R a d y Z astęp czej T y m c z a so w e j. D alsze p a r tie p a m ię tn ik a s ą ju ż słab sz e, b a r d z ie j o g ó ln ik o w e. N ato m iast w z a k o ń c z e n iu d o k ła d n ie , z p o sm a k ie m a u te n ty z m u w szczegó łach i g e n e r a ln y m z a k ła m a n ie m , o p isa n a je s t scen a a r e s z to w a n ia K o łłą ta ja w G a lic ji. N ie m a l w e w s z y s tk ic h p ra c a c h T o k a rz a p o ś w ię c o n y c h p o w s ta n iu k o śc iu sz k o w sk ie m u w id a ć w y k o r z y s ta n ie tego p a m ię tn ik a , w szczegó ln o ści z a ś w „ I n s u r e k c ji W a r s z a w s k ie j” i „O sta tn ich la t a c h H u gon a K oł ł ą t a ja ”. W a d ą p a m ię tn ik a je s t p o tw o rn e g a d u ls tw o a u to ra , k tó r y z a m ie szc z a m n ó stw o w ła s n y c h ro z w a ż a ń , są d ó w , sp o strzeżeń , a p o n ie w a ż in te lig e n c ja i b y s tro ś ć la t p o p rzed n ich g d z ieś p rz e p a d ły , a z o sta ły w n a d m ia rz e i p o g łę b iły s ię n a jm n ie j in te r e s u ją c e c e c h y je g o c h a r a k te r u , j a k z a w iś ć , m śc iw o ść , o p o rtu n izm , n ic w ię c d z iw n eg o , że te „ o d a u to rs k ie ” r e m in is c e n c je są n a n is k im pozio m ie. A oto p ró b k i ty c h p o g lą d ó w T rę b ic k ie g o ro z sia n y c h po c a ły m jeg o p a m ię tn ik u : K o łłątaj to t y l ko in tr y g a n t, m y ś lą c y w y łą c z n ie o w ła s n e j k a r ie r z e , czło w iek bez czci i c h a r a k t e r u , je d e n z n a jg o rs z y c h sy n ó w , ja k ic h w y d a ł a P o ls k a ; K o ściu szko to m a ły c zło w iek b ez u zd o ln ie ń i ta le n tu , n a w e t p o c z c iw y , a le z a g u b io n y , zero ja k o p o lity k , n ie u d o l n y ja k o d o w ó d ca; lu d to z b ro d n icza tłu sz cz a ż ą d n a p rz e le w u k r w i, k ra d z ie ż y i u ż y c ia ; ja k o b in i to p o tw o rn a z g r a ja , k tó r a n a jd z ik s z e in s ty n k t y ro z p a la w śró d lu d u , a b y ty lk o z a g a r n ą ć w ła d z ę ; in tr y g a n c i C z a rto ry s c y to jed n o z n a jw ię k s z y c h n ie szczęść P o ls k i c za só w S ta n is ł a w a A u g u s ta , o ni z re sz tą w n ie n a w iś c i do k s. Jó z e fa P o n ia to w sk ie g o w y w in d o w a li s ła w ę K o ściu szk i. J e d e n ty lk o czło w iek je s t w m y ś l
p a m ię tn ik a r z a b ez s k a z y , m oże słu ż y ć za p rz y k ła d u z d o ln ie ń , b o h a te rs tw a , w s z e la k ic h cn ót: is to tn y w ó dz n a ro d u w p rzeło m o w ych c h w ila c h — k s ią ż ę Jó z e f P o n ia to w s k i. Za rzeź P r a g i n ie c z y n i T rę b ic k i o d p o w ie d z ia ln y m S u w o ro w a , g d y ż te n n ie m ógł, m im o w y s iłk ó w , je j zap o b iec i ta k oto w y w o d z i o o sta te c z n e j k a p it u la c ji W a rs z a w y : „ Ja k o ż d n ia 9 lis to p a d a skoro d zień ukończono m o st i w o j sko m o s k ie w s k ie zaczęło w ch o d zić do W a rs z a w y , k tó r e j k o m en d a o d d a n a z acn em u i s p ra w ie d liw e m u B u k sh e w d e n o w i d o w io d ła m ą d ro ść K a ta r z y n y W ie lk ie j i ro z s ą d e k z lu d z k o ś c ią i p rz e z o rn o śc ią z łączo n y S u w o ro w a ” (s. 4)13). A ż d z iw b ie rz e , że P o la k m ógł w y r a z ić pod o b n ą o p in ię. A n ieco d a le j o śm ie li się je szc z e n a p is a ć T rę b ic k i: „N ikogo n ie p rz e śla d o w a n o , n iko go n ie p o c ią g n ię to do o d p o w ied z i”, a b y je d n a k ju ż w n a s tę p n y m z d a n iu w z m ia n k o w a ć o a r e s z to w a n iu p rz y w ó d c ó w p o w s ta n ia i w y w ie z ie n iu ich do P e te rs b u r g a . T a k w ię c tw ó rc y p o w s ta n ia , „ sz a le ń c y i d e m a g o g o w ie ”, d o c z e k a li się s p r a w ie d liw e j z a p ła ty za sw o je z u c h w a ls tw o i g łu p otę, p o sz li do w ię z ie ń . W szystk o s ię z a te m do brze skoń czyło, sło d k ie w sp o m n ie n ie S u w o ro w a i jeg o „ d o b ro d z ie jstw ” p rz e s ła n ia T rę b ic k ie m u in n e s p ra w y .
K o m en tarz w y d a w c y je s t o b szern y, w y c z e r p u ją c y i d o k ład n y . C h cąc u z u p e łn ić d ro b ia z g i m oże b y w a rto z a z n a c z y ć w n otce o b ja ś n ia ją c e j gen . W in cen teg o K r a s iń s k ie g o , że b y ł o jcem p o e ty Z yg m u n ta . 'N ależało by też c h y b a d o d ać p rz y p is o b ja ś n ia ją c y (s. 32), że k s ią ż ę Jó z e f p o w ró cił do P o ls k i w c z a s ie p o w s ta n ia z B r u k s e li i to n a ż ą d a n ie k ró la . W y d a je s ię n a to m ia s t, że T rę b ic k i m a częściow o r a c ję o c e n ia ją c u je m n ie w ó jt a J a n a D e n erta , k tó r y z y s k a ł z b y t la k o n ic z n e o b ja ś n ie n ie w y d a w c y . S ą d z ę t a k n a p o d sta w ie lic z n y c h s k a r g , ja k ie n a p ły w a ły od lu d n o ści z a m ie s z k u ją c e j je g o c y rk u ł n a rę c e p re z y d e n ta Ig n aceg o Z a k rz e w sk ie g o . J e s t to is t n y ch ór z a rz u tó w , że w ó jt te n b y ł ła p o w n ik ie m i z d zie rc ą .
W s p o m n ijm y w k o ń cu , że w a n e k s ie do w y d a w n ic tw a z n a la z ły s ię ta k ■ w a ż n e m a te r ia ł y j a k li s t y T rę b ic k ie g o do S ta n is ł a w a A u g u s ta z w y g n a n ia w po c z ą tk a c h rz ą d ó w ta rg o w ic k ic h , jeg o a k c e s do k o n fe d e ra c ji o raz o bro n a w o b ec z a rz u tó w , ja k ie m u p o s ta w iły w ła d z e p o w stań c z e w 1794 r . C ało ść k o ń c z y k ró tk i o p is w y p r a w y do S ta m b u łu , g d z ie ja k o u rz ę d n ik a m b a s a d y w y je c h a ł T rę b ic k i w 179i2 r . to w a rz y s z ą c p osłow i P io tro w i P o to ck iem u . Z re sz tą d o d a jm y , iż n a s k u t e k sp o ru z p osłem , k tó r y d o m y śla ł s ię — z re s z tą n ie b e z p o d sta w n ie — że T rę b ic k i go s z p ie g u je i donosi do W a rs z a w y poza je g o p le c a m i, m u s ia ł n ie fo rtu n n y u rz ę d n ik p o s e ls tw a z a w ró c ić z d ro g i do dom u. D o tarł w t e j p o d ró ży z a le d w ie do D rezn a. O gólnie s tw ie rd z ić m o żn a, że k o m e n ta rz w y d a w c y je s t s t a r a n n y i o b fity . R zecz w ty m czy n ie za o b fity . Z re sz tą u w a g a ta odnosi s ię n ie ty lk o do p a m ię tn ik ó w T rę b ic k ie g o le c z i in n y c h p o z y c ji te j s e r ii. S ąd z ę , że osoby zn an e o gó ln ie, np. S t. S z . P o to ck i c zy F r. K s. B ra n ic k i, n ie p o w in n y b y ć o b ja ś n ia n e w o góle lu b m ieć o b ja ś n ie n ia o g ran icz o n e do d a t ż y c ia i w y lic z e n ia z a jm o w a n y c h s ta n o w is k . N a tu r a ln ie i w o d n ie sie n iu do teg o ro d z a ju o so b isto ści b y ło b y rze c z ą c e n n ą z a m ie szc z e n ie in fo rm a c ji n ie z n a n y c h , a w a ż n y ch , is to tn ie u z u p e łn ia ją c y c h ż y c io r y s y , k tó ry c h n ie m a w e n c y k lo p e d ia c h a n i w „ P o lsk im S ło w n ik u B io g ra fic z n y m ”. W n in ie js z y m w y d a w n ic tw ie za o b ja ś n ie n ia sz cz e g ó ln ie p rz y d a tn e u w a ż a m o d no szące s ię do n iż sz y c h o fice ró w , czy m n ie j z n a n y c h posłów s e jm u g ro d z ie ń sk ie g o 1793 r. I lu s t r a c je są w y k o n a n e s ta r a n n ie i do brze d o b ran e. B yło b y rze c z ą k o rz y s tn ą , a b y h isto r y c y s z tu k i w y p o w ie d z ie li się , kogo n a p ra w d ę p rz e d s ta w ia p o rtre t z am ieszczo n y m ię d z y s. 272 a 273 z p o d p isem „ Ig n a c y P o to ck i. M a lo w a ł Jó z e f P e sz k a . Z k lis z D z iału D o k u m e n ta c ji M u zeu m N arodow ego w W a rs z a w ie ” ; ró w n ie ż ja k o I g n a c y P o to c k i f ig u r u je ten p o r tre t u T. K o r z o n a („D zieje w e w n ę trz n e ” t. V I, s. 16), n a to m ia s t w w y d a w n ic tw ie „ P o lsk a , je j d z ie je i k u lt u r a ” t. II, s. 299 ten sa m p o r t r e t p o d p isa n y je s t „ K az im ierz N estor S a p ie h a ” ; ró w n ie ż ja k o S a p ie h ę re p ro d u k o w a ł go E. R o s t w o r o w s k i w p r a c y „ O sta tn i k ró l R z e c z y p o sp o lite j”, m ię d z y s. 160 a 161.
P a m ię t n ik i i p is m a T rę b ic k ie g o ła d n ie w y d a n e , s ta r a n n ie i z d u żą p ra c o w i to śc ią sk o m en to w a n e , s ta n o w ią p o żyteczn e źródło d la b a d a c z y e p o k i1 O św ie c en ia, a z a in te re s o w a ć m o g ą i szersze grono c z y te ln ik ó w , m iło śn ik ó w h is to rii.
A n d r z e j Z a h o r s k i
L e o n id A b ra m o w icz Z a k , M o n a r c h i p r o t i w n a r o d o w . D i p ł o m a t i - c z e s k a j a b o r b a n a r o z w a l i n a c h N a p o l e o n o w s k o j i m p i e r i i , I z d a tie ls tw o „ M ie ż d u n a ro d n y je o tn o sz e n ija ”, M o sk w a 1966, s. 375, 1 n lb .
L it e r a t u r a h is to ry c z n a d o ty c z ą ca p rz e b ie g u i re z u lta tó w K o n g resu W ie d e ń s k ie go je s t o gro m n a, a m im o to w c ią ż p o ja w ia ją s ię n o w e p ra ce . H is to ry c y n a d a l w z b o g a c a ją b azę źró d ło w ą i w ie d z ę o K o n g re sie , p o g łę b ia ją ocenę je g o r e z u lt a tó w i k o n s e k w e n c ji z p e r s p e k ty w y u p ły w a ją c y c h d z ie się c io le c i. J e d n ą z b a rd z ie j in te r e s u ją c y c h p ró b teg o ro d z a ju sta n o w i k s ią ż k a L . A . Z а к a — ra d z ie c k ie g o h is to r y k a , b a d a c z a d z ie jó w p rzeło m u X V III i X IX s tu le c ia , a u to ra k ilk u a r t y k u łó w z am ieszcz o n ych w „N owoj i N o w ie jsze j I s to r ii” o raz k s ią ż k i „ A n g lia i g ie r - m a n s k a ja p ro b lie m a ”. W s w e j n o w e j p ra c y Z ak w y k o r z y s ta ł dość s k r u p u la tn ie b o g a tą lit e r a t u r ę p rz e d m io tu , p ra s ę i p a m ię tn ik i r o s y js k ie o raz z b io ry a rc h iw ó w ra d z ie c k ic h (A rc h iw u m P o lit y k i Z a g ra n ic z n e j R o s ji, C e n tr a ln e P a ń s tw o w e A r c h i w u m W o jsk o w o -H isto ry c z n e , C e n tr a ln e P a ń s tw o w e A rc h iw u m R e w o lu c ji P a ź d z ie r n ik o w e j), n ie m ie c k ic h (C e n tra ln e A rc h iw u m w M e rse b u rg u i w D reźn ie, m ik ro f ilm y p a p ie ró w S te in a ) i sz w e d z k ic h (m ik ro film y m a te r ia łó w z c e n tra ln e g o a r c h i w u m w S z to k h o lm ie ).
W k s ią ż c e s c h a ra k te r y z o w a n o o p u b lik o w a n e d o tych cz as p o d sta w o w e p ra c e n a te m a t K o n g resu W ie d e ń sk ie g o o raz k o le jn e e ta p y n e g o c ja c ji d y p lo m a ty c z n y c h i p o s ta n o w ie n ia K o n g resu . W o d ró ż n ie n iu od d a w n ie js z y c h b a d a c z y Z ak n ie o g r a n i czy ł s ię do p rz e a n a liz o w a n ia s tro n y d y p lo m a ty c z n e j i p o lity c z n e j le c z p rz e d s ta w ił r ó w n ie ż k s z ta ł tu ją c ą s ię w ty m z a k r e s ie id e o lo g ię r e a k c y jn ą (i je j n ie w ą tp liw e z w ią z k i z d e c y z ja m i K o n g resu ) o ra z sto su n e k ó w czesn ej r o s y js k ie j o p in ii p u b lic z n e j do K o n g re su ((ro zu m iejąc p o ż y te k i w aż n o ść b a d a n ia tego o statn ieg o p ro b le m u w s k a li sz e rs z e j, e u r o p e js k ie j). Dość p rz e k o n y w a ją c o u k a z a ł, ja k z a b ie g i p a rtn e ró w R o s ji o o sła b ien ie p o z y c ji głów nego z w y c ię z c y o ra z d ą ż e n ie A n g lii do w z m o c n ie n ia P ru s ja k o b a stio n u p rz e c iw F r a n c ji i R o s ji w p łyn ęło n a p rz e b ie g i d e c y z je w ie d e ń sk ic h n a ra d .
S k r u p u la t n a k w e re n d a w a rc h iw a c h ra d z ie c k ic h p o z w o liła Ż ak o w i n ie ty lk o u m o ty w o w a ć te p o d sta w o w e te z y ; p re z e n to w a n e w k s ią ż c e d a n e p o z w a la ją n a w y s u n ię c ie tw ie rd z e n ia (w z a s a d z ie n ie sfo rm u ło w an eg o p rzez a u to ra ), że głó w n e a n ta g o n iz m y m ię d z y m o c a rs tw a m i n a K o n g re sie zo stały załago d zo n e ju ż n a p rzeło m ie g r u d n ia 1814 i s ty c z n ia 1815 r . D a w n ie jsz a h is to r io g r a f ia w y o lb rz y m ia ła z n a c z e n ie p o w ro tu N ap o leo n a z E lb y o ra z słyn n eg o t r a k t a t u so ju szn iczeg o A n g lii, A u s t r ii i F r a n c ji (3 s ty c z n ia 1815). S y t u a c ja , ja k a w y tw o rz y ła s ię n a K o n g re sie u s c h y łk u g r u d n ia 18114 r. o raz z a s a d y w z m ia n k o w a n e g o so ju sz u p o tw ie r d z a ją h ip o tezę, iż p o su n ię c ie to b yło je d y n ie p ró b ą sz a n ta ż u d y p lo m a ty c z n e g o d la w y ta r g o w a n ia m oż liw ie n a jw ię k s z y c h u s tę p s tw R o s ji w s p ra w a c h p o lsk ic h i n ie m ie c k ic h . M im o po z o ró w t r a k t a t m ia ł n a c e lu w ła ś n ie ro z ła d o w a n ie n a p ię c ia m ię d z y m o c a rs tw a m i, w y tw o rz o n eg o w c ią g u p o p rz ed n ich m ie s ię c y n e g o c ja c ji; d la te g o s y g n a ta riu s z o m u k ła d u — n ie m y ś lą c y m se rio o w o jn ie p rz e c iw R o s ji — m ogło n a w e t z a leż e ć n a r o z p rz e s trz e n ia n iu p lo te k o ty m so ju sz u , a c a r, sły sz ą c o n im , n ie z a re a g o w a ł z b y t ostro n a te k s t t r a k t a t u p rz y s ła n y s k w a p liw ie p rz ez N apoleona.
D o tych czaso w a w ie d z a o g rz e d y p lo m a ty c z n e j g łó w n y c h u c z e stn ik ó w .K o n g re su z o stała p rz e z Z a k a w zb o g aco n a p rz e d e w s z y s tk im w z a k r e s ie d z ia ła ń -d y p lo m a c ji
