Podmioty stosunków cywilnoprawnych

Podmioty stosunków cywilnoprawnych

• Współcześnie w roli podmiotów stosunków cywilnoprawnych występują bądź ludzie bądź inne twory (jednostki organizacyjne), którym przepisy przyznają zdolność prawną.

• Art. 1 KC (Kodeks cywilny reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi) + art. 33

¹

§ 1 KC (do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych; przepis wprowadzony do KC w 2003 r.).

• Podstawową i nieodłączną właściwością (atrybutem) każdego

podmiotu prawa cywilnego jest zdolność prawna. Jest ona właściwością

prawną, a nie prawem podmiotowym. Zdolność prawna to możność

bycia (stania się) podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa

Podmioty stosunków cywilnoprawnych

• Każdy podmiot prawa cywilnego posiada zdolność prawną, czyli zdolność do tego by być podmiotem praw i obowiązków

• Zdolność do czynności prawnych – możliwość nabywania praw i obowiązków (prywatnoprawnych) samodzielnie poprzez własne działania (polegające na dokonywaniu czynności prawnych):

- Jednostki organizacyjne będące podmiotami stosunków cywilnoprawnych zawsze mają pełną zdolność do czynności prawnych; określone osoby fizyczne (np. piastun organu osoby prawnej) działają jako osoba prawna, a nie jako jej zastępca (pełnomocnik)

- Osoby fizyczne nie zawsze posiadają zdolność do czynności prawnych. Te, które nie mają tej zdolności w odpowiednim stopniu mogą nabywać prawa i obowiązki poprzez czynności prawne dokonane przez ich przedstawicieli ustawowych (przez zastępców).

• Zdolność do czynności prawnych nie dotyczy nabywania praw i obowiązków

w drodze innych zdarzeń prawnych (nie będących czynnościami prawnymi -

Podmioty stosunków cywilnoprawnych (zdolność prawna)

• Osoby fizyczne – osobom fizycznym przysługuje zdolność prawna w zakresie nieokreślonym z góry

• Jednostki organizacyjne (zdolność prawna w zakresie nieokreślonym z góry a specjalna zdolność prawna: przed 1990 r. obowiązywał art. 36 k.c., zgodnie z którym specjalna zdolność prawna osób prawnych, nie obejmowała praw i obowiązków, które nie były związane z zakresem zadań osoby prawnej. Dalej istnieją jednak sfery praw i obowiązków niedostępnych osobom prawnym i ułomnym osobom prawnym oraz sfery niedostępne osobom fizycznym):

1) Osoby prawne

2) tzw. „ułomne osoby prawne”, „osoby ustawowe” (art. 33

¹

§ 1 KC)

• Tylko odrębne nazwy? Odpowiednie stosowanie: art. 33

¹

, odpowiedzialność

subsydiarna z § 2. Metoda normatywna i art. 8 KSH („spółka osobowa może

we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne

Osoby fizyczne (zdolność prawna)

• W

szyscy ludzie (historyczne odmienności dot. zdolności prawnej poszczególnych osób): zgodnie z art. 8 § 1 KC, każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną

• Początek i koniec zdolności prawnej:

1) „Urodzenie” (tzn. „fizyczne oddzielenie noworodka od ustroju matki”);

wyłącznie żywe urodzenie (urodzenie martwe, poronienie, domniemanie z art. 9 k.c.). Akt urodzenia (USC).

2) Śmierć człowieka: biologiczna, orzeczenia sądowe o uznaniu za zmarłego i stwierdzeniu zgonu (art. 29 - 32 k.c.). Konsekwencje końca podmiotowości prawnej dla praw i obowiązków cywilnoprawnych (art. 922 k.c.). Problemy:

prawa autorskie osobiste, nazwisko zmarłego a firma?

• Zagadnienie zdolności prawnej nasciturusa:

1) Ogólna warunkowa zdolność prawna (lata 93-96: „zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe”)

Urodzenie osoby fizycznej

• Żywe urodzenie: pkt 3 załącznika Nr 1 do rozporządzenia MZ z 21.12.2010 r.

w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (t.j. Dz.U. z 2014 r.

poz. 177 ze zm.): „całkowite wydalenie lub

wydobycie z ustroju matki noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha lub wykazuje jakiekolwiek inne oznaki życia, takie jak czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli, bez względu na to, czy sznur pępowiny został przecięty lub łożysko zostało oddzielone”.

• Martwe urodzenie: „całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki płodu, o ile nastąpiło po upływie 22. tygodnia ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu nie oddycha ani nie wykazuje żadnego innego znaku życia, jak czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli" (pkt 4 załącznika).

• Poronienie: (pkt 2 załącznika) wydalenie lub wydobycie z ustroju matki płodu,

który nie oddycha ani nie wykazuje żadnego innego znaku życia, jak czynność

serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli, jeśli

Śmierć osoby fizycznej

•„

Trwałe nieodwracalne ustanie czynności mózgu" (śmierć mózgu). Obwieszczenie MZ z 17.7.2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (M.P. Nr 46, poz. 547): O ile zajdzie konieczność niewątpliwego ustalenia śmierci mózgu człowieka, dokonuje tego - jednomyślnie - trzyosobowa komisja lekarzy posiadających odpowiednią specjalizację (co najmniej jeden specjalista w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz jeden specjalista w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii).

•„Śmierć jest zjawiskiem zdysocjowanym. Oznacza to, że śmierć ogarnia tkanki i układy w różnym czasie. Powoduje to dezintegrację ustroju jako całości funkcjonalnej i kolejno trwałe wypadanie poszczególnych funkcji w różnej sekwencji czasowej. Zatem niektóre funkcje układów lub ich części mogą utrzymywać się w oderwaniu od innych już wcześniej obumarłych. Śmiercią człowieka jako zintegrowanej jednostki jest definitywne ustanie krążenia krwi. Definicja ta miała i ma nadal uzasadnione powszechne zastosowanie z wyjątkiem tych przypadków zgonu, w których w sposób szczególnie wyraźny ujawnił się zdysocjowany charakter śmierci. Są to przypadki, w których śmierć objęła już mózg, a pozostało krążenie krwi czynne jeszcze przez pewien czas. W tych ostatnich przypadkach należy posługiwać się tzw. nową definicją śmierci. W jej ujęciu kryterium kwalifikującym jest śmierć mózgu.

Osoby fizyczne

(zdolność do czynności prawnych)

• Kryteria: wiek i ubezwłasnowolnienie

• Pełna zdolność do czynności prawnych – samodzielne dokonywanie czynności prawnych; (definicja pełnoletniości art. 10 k.c.)

• Ograniczona zdolność do czynności prawnych – ograniczona możliwość samodzielnego działania w obrocie: art. 17, 19, 20, 21, 22, art. 190 KP.

Sankcje (art.. 63 k.c., art.. 101 KRO i czynność przekraczające zakres zwykłego zarządu)!

• Całkowity brak zdolności – niemożliwość samodzielnego działania w obrocie; wyjątek: art. 14 § 2. Sankcje!

• Konstrukcja umów drobnych – art. 14 i 20!

Ubezwłasnowolnienie całkowite

• Sąd może zadecydować o ubezwłasnowolnieniu całkowitym osoby, która ukończyła lat 13.

• Podstawy: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne (w szczególności pijaństwo lub narkomania)

• Powód: nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem

• Nie każda choroba psychiczna lub uzależnienie od alkoholu uzasadnia ubezwłasnowolnienie, jedynie takie ich postaci lub stadia, które uniemożliwiają człowiekowi podejmowanie racjonalnych decyzji o samym sobie lub o swoim majątku.

• Ubezwłasnowolnienie ma nastąpić dla dobra ubezwłasnowolnianego

• Orzekając o ubezwłasnowolnieniu całkowitym sąd ustanawia opiekuna, który reprezentuje osobę ubezwłasnowolnioną w obrocie prawnym (tzw.

przedstawiciel ustawowy), chyba że jest władza rodzicielska

Ubezwłasnowolnienie częściowe

• Dotyczy osób pełnoletnich, następuje dla dobra osoby ubezwłasnowolnianego

• Jeżeli stopień zaburzenia stanu zdrowia psychicznego lub fizycznego (przypadki mogące stanowić podstawę dla ubezwłasnowolnia całkowitego ) takich osób nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego,

• a z okoliczności wynika, że osobie nimi dotkniętej potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw, sąd może orzec jej ubezwłasnowolnienie częściowe i ustanowić kuratora (art. 16 KC i art. 181 KRO).

• W czasie postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej, sąd

może ustanowić na czas postępowania doradcę tymczasowego w celu

ochrony praw tej osoby. Zgodnie z art. 549 KPC osoba, dla której

ustanowiono doradcę tymczasowego ma ograniczoną zdolność do czynności

prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo.

Osoby fizyczne

(zdolność do czynności prawnych)

A postanowił zrobić sobie prezent. Za pieniądze otrzymane od dziadka w prezencie na poprzednie urodziny, w dniu swoich osiemnastych urodzin (o godz. 10.30) kupił na giełdzie samochód.

Czy umowa jest ważna?

Czy odpowiedź byłaby inna, gdyby kupił samochód dzień przed dniem urodzin?

Czy odpowiedź byłaby inna, gdyby kupił samochód za pieniądze zarobione przy dorywczych pracach sezonowych?

Osoby fizyczne

(zdolność do czynności prawnych)

W której z wymienionych sytuacji zawarto ważną umowę?

• 12 – latek, kupując w kiosku zeszyty, zobowiązuje się wobec sprzedawcy w kiosku, że zapłaci mu, kiedy dostanie kieszonkowe

• 15 – latek umawia się z sąsiadem, że będzie wykonywał na jego rzecz usługi polegające na koszeniu i sprzątaniu ogrodu (umowa kwalifikowana przez przepisy Kodeksu cywilnego), na co nie zgadzają się rodzice małoletniego twierdząc, że powinien się on skupić na nauce

• ubezwłasnowolniony częściowo kupuje w kiosku paczkę papierosów

• 30 – letni mężczyzna, chorujący od lat na schizofrenię, choć nigdy nie

ubezwłasnowolniony, darował swojemu siostrzeńcowi dom, a następnie

biegli orzekli, że składając oświadczenie woli znajdował się on w stanie

wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli

Ochrona dóbr osobistych, przykładowe dobra

• Zgodnie z art. 23 KC dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Zasada kumulatywnej ochrony !!

• Uznawane w orzecznictwie tzn.? Uzasadnienie „otwartego katalogu dóbr”

• Wartości „uznawane” za dobra osobiste w orzecznictwie: kult osoby zmarłej (prawo rodziny do pamięci o zmarłym, prawo do godnego pochówku), mir domowy, prawo do prywatności, stan cywilny człowieka, poczucie przynależności do określonej płci.

• Dobra osobiste człowieka – zob. art.. 43 k.c.; problem niektórych majątkowych środków ochrony!

• Ochrona przed naruszeniem i zagrożeniem; kryterium obiektywne!!

Ochrona dóbr osobistych przykładowe dobra

• godność osobista – część wewnętrzna; wyobrażenie człowieka o własnej wartości oraz oczekiwanie szacunku ze strony innych ludzi

• dobre imię czy dobra sława – cześć zewnętrzna obejmująca opinię, jaką o człowieku mają inne osoby

• prywatność – nieudostępnianie publicznie, w tym w Internecie, informacji o życiu prywatnym (o życiu osobistym, rodzinnym, seksualnym itp.)

• kult osoby zmarłej – własne dobro (prawo) najbliższych członków rodziny zmarłego (zob. wyr. SN z 25.5.2011 r., II CSK 537/10, Legalis). Np.. publikacja zdjęć osoby zmarłej będzie uznana za naruszenie dobra osobistego żyjących członków rodziny, jeżeli oddziałuje negatywnie na ich poczucie więzi rodzinnej i godność rodziny. Proste naruszenie wizerunku – byłoby naruszeniem dobra zmarłego!

• nietykalność mieszkania (mir domowy) - spokojne korzystanie z

Ochrona dóbr osobistych konstrukcja prawna

• Środki ochrony: roszczenia niemajątkowe (art. 24 k.c.); majątkowe:

zadośćuczynienie i zasądzenie odpowiedniej sumy na cel społeczny (art..

448 k.c.). Powództwo o ustalenie (art.. 189 kpc). Treść roszczeń ochronnych, odpowiedniość środka !!

• Mechanizm ochrony:

1) Środki niemajątkowe (art. 24):

- naruszenie lub zagrożenie dobra (kryterium obiektywne czy subiektywne?) - bezprawność zagrożenia lub naruszenia

- ciężar dowodu (prawa podmiotowe do poszczególnych dóbr osobistych,

prawa podmiotowe bezwzględne, teoria pluralistyczna). Okoliczności

wyłączające bezprawność: zgoda uprawnionego; tzw. działanie na własne

ryzyko; działanie przez naruszyciela na podstawie wyraźnego ustawowego

upoważnienia; wykonywanie przez naruszyciela własnych praw

podmiotowych; okoliczność, że naruszenie dobra osobistego miało miejsce

w warunkach działania w celu ochrony innej niż naruszone dobro osobiste,

istotniejszej w danej sytuacji, wartości indywidualnej, takiej jak dobro

osobiste naruszyciela (osoby trzeciej) albo doniosłej dla ogółu

społeczeństwa (tzw. interes publiczny).

Osoby prawne – metoda regulacji

• Zdolność prawna przysługuje nie tylko osobom fizycznym, ale także określonym jednostkom organizacyjnym: osoby prawne i „osoby ustawowe” (art. 33 i 33

¹

) = są one podmiotami prawa prywatnego

• Jakie jednostki organizacyjne mają osobowość prawną? – Nie wszystkie jednostki rzeczywiście „istniejące” i działające w obrocie są podmiotami stosunków cywilnopranwych (praw podmiotowych). Kto jest właścicielem ławek szkolnych (komu przysługuje prawo własności), na kim ciąży obowiązek zapłaty wynagrodzenia za utrzymanie zieleni wokół domu wynikający z umowy zawartej przez wspólnotę mieszkaniową? metoda regulacji:

1) Metoda ogólnego formułowania cech osób prawnych (legalna definicja)

2) Metoda formalna – normatywna

Osoby prawne – metoda regulacji

Metoda formalna – normatywna (art.. 33 k.c.): osobą prawną jest tylko taka jednostka organizacyjna, którą ustawa „nazywa” osobą prawną:

• w sposób indywidualny (np. Skarb Państwa – art.. 33 k.c., NBP – art. 2 ustawy o NBP)

• w sposób generalny (np. uniwersytety – art. 12 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym; spółki akcyjne i z o.o. – art. 12 KSH;

gminy, powiaty i województwa)

Występowanie osób prawnych w obrocie

• Teoria organów: działanie jakich osób fizycznych (tzw. piastunów organu), w jakich okolicznościach jest uznawane przez prawo za działanie osoby prawnej?

1) Określony organ o pewnych kompetencjach przewidziany w strukturze danej osoby prawnej

2) Przewidziano określony sposób powołania do pełnienia funkcji organu danej osoby prawnej

3) Konkretna osoba fizyczna powołana w odpowiedni sposób (ad. 2) do pełnienia funkcji organu podejmuje czynności mieszczące się w granicach kompetencji organu (ad. 1) = działanie osoby prawnej (w sferze czynności prawnych, ale też deliktów; art.. 416).

• Teoria taka zakłada występowanie osób fizycznych w różnych rolach

społecznych (np. członek zarządu mający prawo reprezentacji zawiera umowę

w ramach działalności spółki vs kupuje sobie parę butów). Dodatkowe

Występowanie osób prawnych w obrocie

„Fałszywy organ” (art. 39 i 103?)

• Fałszywy organ: osoba podająca się za organ nieistniejącej osoby prawnej; osoba niebędąca organem osoby prawnej (została wadliwie powołana albo nie została powołana w ogóle); osoba, która generalnie jest prawidłowo umocowana jako organ, lecz umocowanie to nie obejmuje wszystkich czynności prawnych.

• Czynność prawna zdziałana przez fałszywy organ w imieniu osoby prawnej dotknięta jest wadą

• Jaka jest sankcja tej wadliwości?

1) nieważność bezwzględna – czynność prawna dokonana przez fałszywy organ jest sprzeczna z prawem w rozumieniu art. 58 § 1 KC.

2) analogia z art. 103; III CZP 31/07, OSNC 2008; zakres analogii?!

Występowanie osób prawnych w obrocie

• art. 35 i 38 k.c.

•

np art. 201 ksh: § 1. Zarząd prowadzi sprawy spółki i reprezentuje spółkę.§

2. Zarząd składa się z jednego albo większej liczby członków. § 3. Do zarządu mogą być powołane osoby spośród wspólników lub spoza ich grona.

§ 4. Członek zarządu jest powoływany i odwoływany uchwałą wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej.

Art. 205. § 1. Jeżeli zarząd jest wieloosobowy, sposób reprezentowania

określa umowa spółki. Jeżeli umowa spółki nie zawiera żadnych postanowień w tym przedmiocie, do składania oświadczeń w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego członka zarządu łącznie z prokurentem.

• Skarb Państwa – działa przez mniejsze jednostki organizacyjne, tzw.

stationes fisci (np. sąd, prokuratura, UOKIK, Izba skarbowa), a dokładniej

organy administracyjne kierujące działalnością tych jednostek (np. prezes

Występowanie osób prawnych w obrocie (Skarb Państwa)

• Zgodnie z art. 17 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących SP, kierownicy tzw. urzędów państwowych, w szczególności dyrektorzy generalni urzędów, reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im mienia i w zakresie zadań ich urzędów: np. nieruchomość nabywana przez Dyrektora Izby Skarbowej = jej właścicielem jest Skarb Państwa; prezes sądu zawiera umowę o remont budynku sądu – Skarb państwa jest zobowiązany do zapłaty wynagrodzenia

• Zgodnie z art. 3 ust. 2 powołanej ustawy, jeżeli z odrębnych przepisów

nie wynika, jakiej państwowej osobie prawnej przysługują prawa

majątkowe do składnika mienia państwowego, prawa te przysługują

Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez ministra właściwego do

spraw Skarbu Państwa.

Występowanie osób prawnych w obrocie (j.s.t.)

• Reprezentacja: gmina – wójt, burmistrz, prezydent miasta (kontrasygnata, uchwała rady gminy); powiat – dwaj członkowie zarządu powiatu (kontrasygnata); oświadczenia woli w imieniu województwa składa marszałek województwa wraz z członkiem zarządu województwa, chyba że statut województwa stanowi inaczej.

• art. 47 SamGminU przewiduje, że kierownicy jednostek organizacyjnych gminy nieposiadających osobowości prawnej (tj. statio municipii) działają jednoosobowo na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez wójta.

• W ramach osobowości prawnej jednostki samorządu terytorialnego

funkcjonują więc wyodrębnione struktury organizacyjne nazywane statio

municipii. Np. publiczna szkoła podstawowa – gmina, publiczny dom

dziecka - powiat (np. zakupione przez dyrektorów tych placówek meble

stanowią własność gminy/powiatu.

„Ułomne osoby prawne”

• Podmiotami takimi są: spółki osobowe prawa handlowego (spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo – akcyjna), spółki kapitałowe w organizacji oraz wspólnota mieszkaniowa. Ustawodawca nie nadał spółce cywilnej zdolności prawnej!!

• Własna, odrębna od ich członków, zdolność prawna

Np. Spółka jawna, nie koniecznie jej wspólnicy, może być właścicielem

samochodu i stroną umowy cywilnoprawnej.

Praktyczne konsekwencje podmiotowości prawnej jednostek organizacyjnych

• Osoby fizyczne jedynie występują w obrocie „za (jako) osoby prawne” lub "ułomne osoby prawne"

• Są to jednak odrębne podmioty (członkowie osób prawnych a osoba prawna, np.

spółka z o.o. i jej wspólnicy: odrębny majątek, odpowiedzialność za zobowiązania itp.!!!!).

• Odpowiednie stosowanie przepisów – art. 33¹

• Przykładowo, wspólnota mieszkaniowa ponosi odpowiedzialność deliktową na równi z osobami prawnymi, w szczególności zaś odpowiada za naruszenie dóbr osobistych, którego dopuścił się jej zarząd działaniami podjętymi w ramach wykonywania swoich uprawnień – zob. wyr. SA w Warszawie z 12.4.2013 r. (I ACa 1305/12, niepubl.).

• Zgodnie z art. 33¹ § 2 KC jeżeli egzekucja prowadzona przeciwko ułomnej osobie prawnej okaże się bezskuteczna, odpowiedzialność za jej zobowiązania ponoszą podmioty ją tworzące (art. 17 WłLok - za zobowiązania dotyczące nieruchomości

Rejestracja osób prawnych

• Zgodnie z art. 37 k.c. jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej

• Rodzaje rejestrów (odrębne ustawy): rejestr prowadzony dla danego rodzaju osoby prawnej, przede wszystkim rejestr przedsiębiorców, a także rejestr stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej (prowadzone w systemie Krajowego Rejestru Sądowego)

• Etap „przedrejestrowy” – spółki kapitałowe w organizacji

Konsumenci i przedsiębiorcy

• Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹ § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową – kryterium osiągania zysku!

• Znaczenie regulacji – prawo osobowe, ochrona konsumenta

• Problematyka firmy przedsiębiorcy

• Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

• Znaczenie rejestracji – działanie przed rejestracją lub bez rejestracji