Narodziny Mojżesza (Wj 1-2) Teologiczne przesłanie w świetle struktury tekstu masoreckiego

P O Z N A Ń S K IE S T U D IA T E O L O G IC Z N E

U N I W E R S Y T E T IM . A D A M A M I C K I E W I C Z A • W Y D Z I A Ł T E O L O G I C Z N Y T O M 16, 2 0 0 4

Narodziny Mojżesza (Wj 1-2)

Teologiczne przesłanie w świetle struktury tekstu masoreckiego

TERESA STANEK

I. W P R O W A D Z E N I E - P O S T A Ć I O S O B A

Mojżesz stanowi nie tylko centralną postać religii żydowskiej i najważniejszej dla niej części Biblii, jak ą jest Tora, ale także paradygmat proroka, nauczyciela i przywódcy1. Ze względu na wagę tej postaci dla religii Izraela (tak jak została ona ukazana w Biblii) oraz złożoność przypisywanych mu funkcji rysy Mojżesza zostały ukształtowane przez różne tradycje, przekazywane na przestrzeni przynaj­ mniej kilkuset lat. Podstawową jest tradycja Pięcioksięgu2, w której został on przedstawiony jako przywódca ratujący lud z niewoli egipskiej, prowadzący go przez pustynię, jako prawodawca, wysłannik i prorok Jahwe. W jego postaci spla­ tają się rysy przywódcy i twórcy wspólnoty oraz pośrednika pomiędzy Bogiem a Izraelem3. Pozornie wyraźnie zarysowana rola przywódcy politycznego została

1 C e ch ą B iblii, po d o b n ie ja k p iśm ien n ictw a innych ludów staro ży tn eg o B lisk ieg o W sch o d u , je s t b u dow anie opo w ieści w o k ó ł p ostaci. W yodrębniając cykle d o ty czące p o sz c ze g ó ln y c h p ostaci w B iblii, m ożna w sk azać n a d w ie centralne dla tzw. dzieła h isto ry czn eg o B H (czyli k o rp u su Tora - P ro ro cy P ierw si): M o jżesza i D aw id a. Ich rad y k aln ie inne ry sy (u k azan e w tym d w u d ziele) sp latają się dopiero w postaci M e sja sza , która, p o c zą w sz y od c zasó w p ersk ich , stała się co raz w yraźniej p rzed m io tem refleksji w religijnej historii N arodu W ybranego.

2 P rz y jm u ję tutaj o sta te c z n ą w e rsję tek stu , któ ry m am y do d y sp o zy cji. K w estia n a rasta n ia

tradycji je s t faktem og ó ln ie ak cep to w an y m , nato m iast nie m o żn a ju ż jed n o z n ac z n ie m ó w ić o h ie ­ rarchii i chronologii źródeł, d latego nie m a faktycznie m ożliw ości w sk azan ia p ierw o tn y ch o p o w ia ­ dań a tym bardziej o ry g in aln y ch w ydarzeń. K ry ty czn y p rz eg ląd ten d en cji w n au k ach b iblijnych: V a n S e t e r s , The L ife o f M oses. The Yahwist a s a H istorian in E xo d u s-N u m b ers. W estm inster

1994.

3 K ry ty k a b ib lijn a w sk azu je przede w szy stk im nu funkcje pro ro k a i p rzy w ó d cy (M . N o t h ,

The D euteronom istic H istory. S heffield 1981 ; J. V a n S e t e r s , The Life o f M oses). P ob ib lijn a tra ­

d ycja ż y d o w sk a w id ziała w nim w pierw szy m rzędzie n au czy ciela, o raz w zó r c zło w iek a słu żąceg o B ogu (N. S a r n a , E xp lo rin g E xodus. The H erita g e o f B ib lica l Israel. N Y 1986). M o jż e sz je s t p raw odaw cą w tym sensie, że całokształt posiadanych norm praw nych został zw iązan y z je g o

oso-jednakże zachwiana przez obraz szemrania przeciwko Mojżeszowi oraz jego swoistą bierność w sytuacjach otwartego konfliktu - bunty poskramiają: Jahwe (Wj 16,9-10, Lb 11,33), Jozue i Kaleb (Lb 14,5), Pinchas (Lb 25,7-11); także po­ średnictwo M ojżesza pomiędzy Bogiem a Izraelem zostało sprowadzone wyłącz­ nie do przekazania Słowa Jahwe. Wydaje się, że myśl biblijna zmagała się z obec­ n ą w środowisku ideą niezbędności pośrednictwa pomiędzy Bogiem i społeczno­ ścią wierzących, a świadomością bezpośredniości relacji Jahwe-Izrael4.

Pomimo że postać Mojżesza dominuje w Pięcioksięgu, a jego obecność prze­ jaw ia się także w pozostałych częściach Biblii, została ona jednak tak naszkico­ wana, że w istocie trudno znaleźć w niej rysy osobowe, a uwaga badacza winna być całkowicie ukierunkowana na przesłaniu teologicznym. Ciąg narracyjny przedstawia człowieka i jego, dość ludzkie, doświadczenia, ale sposób w jaki zo­ stało to ujęte w strukturze tekstu sugeruje, że nie chodzi o obraz i dzieje człowie­ ka, ale o postać bohatera opowieści5, której celem jest przekazanie wiary. A za­ tem pytając tekst biblijny o postać M ojżesza w istocie pytamy o obraz Boga, jaki przez dzieje tej postaci został przekazany.

bą, ale tylko ja k o p rzeka źn ikiem m yśli B oga; żadne praw o ja k o takie nie zostało przez M ojżesza ustanow ione a jed y n ie przekazane. M oses, w: D ictionary o f Judaism in the B iblical Period. N Y 1996.

4 W relig iach ludów o śc ien n y ch kw estia p o śre d n ictw a po m ięd zy b ó stw em a ludem zam iesz­ k u jący m je g o tery to riu m je s t z ag a d n ien iem fundam entalnym . Z azw yczaj tę ro lę p ełnił król, będący ró w n o cześn ie n a jw y ższy m k ap łan em . Por. D .I. B l o c k , The G ods o f the N ations. Stu d ies in N ea r

E a stern N a tio n a l T h eo lo g y. M ississip p i 1988. H . F r a n k f o r t , K ingship a n d the G ods. A S tudy o f A n cien t N e a r E astern R eligion as the Integration o f Society a n d N ature. C hicago 1948. S. Q u i r k e: A n cien t Egipticui R eligion. L ondon 1992. T. S t a n e k , J a h w e a b ogow ie ludów. Id e e religijne w cze­ s n e g o Izra ela na tle w ierze ń lu d ó w E giptu, M ezo p o ta m ii i K anaanu. P o zn ań 2002. Z ak ład an a

w B iblii b ezp o śred n io ść relacji Jahw e - Izrael d o m ag ała się p rzem y ślen ia i reinterpretacji p o śred ­ nictw a; w ty m tak że o so b y p o śred n ik a - tzn. je g o funkcji, m ożliw ości i odpow iedzialności.

5 R ozróżnienie: p o s ta ć - o soba dobrze ch arak tery zu je następujące o pow iadanie. P ew ien p o d ­ ró żn ik n a B lisk im W sch o d zie zo stał p rz y ję ty i u g o szc zo n y p rzez B eduina. W iedząc, że g rzecz­ ność nak az u je zap y tać g o sp o d arza o je g o rodzinę, zadał pytanie: j a k i byl tw ój ojciec? B eduin zaczął o p o w iad ać, j a k to je g o ojciec cod zien n ie han d lo w ał z kupcam i przy n o sząc do d om u złoto i srebro, ja k każdej no cy w y p ra w iał się n a po lo w an ie na w ilki, lw y i tygrysy, itd. R ozglądając się po u b o ­ gim n am io cie B ed u in a, p o zb aw io n y m ja k ic h k o lw ie k śladów takiej działaln o ści, po d ró żn ik nie w y ­ trzy m ał i zapytał: A g d zie je s t strzelb a tw ego o jca ? B eduin ze z d ziw ien iem odparł: Ja ka strzelb a ?

M ó j ojciec nie m ia ł strzelby'. P o d ró żn ik zapytał: To j a k za b ija ł te w ilki? ... W zajem n e zdziw ien ie

n arastało w raz z w y m ia n ą pytań, aż w reszcie B eduin skonstatow ał: Ty m nie p y ta łe ś iaki b yl m ój

ojciec, a nie kim byl. (cy tat z pam ięci; źró d ło nieznane).

O jciec z o p o w ieści b ed u in a je s t p o sta c ią , stw o rzo n ą na p o trzeb ę słuchacza. A le p o sta ć d ziel­ n eg o w o jo w n ik a i p rzeb ieg łeg o k u p ca n ig d y nie zaistniałaby, g d y b y w p ierw nie było o so b y ojca. C o zatem m o żn a n a p o d staw ie tak ieg o o p o w iad an ia p o w ie d zieć o o so b ie? Z p e w n o śc ią m ożna m ó w ić o je g o realn y m istnieniu i o tym , że b y ł w ielk im au to ry tetem w oczach sw ojego syna, n a co w sk az u je zas to s o w an ie sy m b o lic z n y ch p rz ed m io tó w (lwy, w ilk i, zło to ) i sy m b o liczn y ch liczb. M y ślen ie sem ickie cech u je się w ie lk ą w rażliw o ścią na sym bolikę, stąd w o p ow iadaniach o ludziach i ich d z iejach n ależy u w zg lęd n ić o m aw ian e tutaj rozróżnienie. Takie ujęcie nie o zn acza nie-histo- ry czn o ści p o staci, ale pierw sze ń stw o p rzesłan ia nad faktam i h istorycznym i.

N A R O D ZIN Y M O JŻESZA ₄₃

Teologiczne elementy postaci M ojżesza wydobywa w kapitalnych pracach G.Coats6, pokazując jak struktura tekstu i zastosowane słownictwo wskazuje na symboliczny i metaforyczny wymiar doświadczeń Mojżesza. W ujęciu propono­ wanym przez Coats’a jaw i się niezbędność tej postaci w religijnej historii Izraela, a jednocześnie jego ograniczoność (niedopełnienie). Jahwe wybrał i posłał M ojże­ sza z misją do swojego ludu i jego misja, obejmująca dwukierunkową relację - do Boga i do Izraela - musiała uwzględnić zarówno konieczność pośrednictwa jak i bezpośredniość więzi pomiędzy Jahwe a Izraelem. Zostało to ukazane w roli Mojżesza jako emisariusza i jego bezwzględnym posłuszeństwie swemu Panu - co ograniczało jego samodzielność jako przywódcy i stawiało go w sytuacji dy­ stansu wobec ludu którym kierował; i równocześnie w jak najbardziej wewnętrz­ nym stosunku jego relacji do Izraela - on całym swoim życiem do tego ludu przy­ należał, a wszystko cokolwiek czynił, to tylko na rzecz tego ludu. Zatem jakakol­ wiek opowieść o Mojżeszu (osobie i dziele) nie może być rozumiana jako odrębna i przynależąca jedynie do jego osobistej historii, a jedynie jako nierozerwalnie związana z objawieniem Boga w dziejach ludu Izraela7.

Postać Mojżesza w opowiadaniach biblijnych - ujęta w historię człowieka od narodzin do śmierci - została przedstawiona w całym bogactwie opisującym jego posłannictwo. Z jednej strony widać, że został zastosowany topos literacki, w ja ­ kim przedstawiano postacie bohaterów w literaturze starożytnego Bliskiego Wschodu, z drugiej - obraz ten wyłamuje się całkowicie z takich porównań. Oprócz jego heroicznej roli pojawia się obraz jego klęski: samotny, z zasłoną na twarzy, posądzany przez dalekich i bliskich i ostatecznie „ukarany” przez samego Jahwe, chociaż jego wina nigdy nie została określona (Lb 20,8.12.24; 2 7 ,13)8; nawet bunty poskramiają inni (Lb 16,4 22. 17,10; 20,6), a wejście do Ziemi Obie­ canej - cel jego wysiłków - nastąpiło już po śmierci Mojżesza. Mojżesz został wyłączony z tradycji podboju nie tylko w Kanaanie, ale także na Synaju (Wj 17), w Negewie (Lb 21,1-3) i w Moabie (Lb 31); to Jozue walczył z Amalekiem i prze­ wodził podbojom w Kanaanie; wojny w Negewie i M oabie prowadził Izrael. Mojżesz wystąpił jedynie jako rozstrzygający autorytet w sprawach dziedziczenia ziemi (Lb 27; 30-32), określił terytorium podboju (Lb 34) i terytoria Lewiego (Lb 35). Przekazując Prawo i nauczając go stworzył podwaliny wspólnoty Izraela.

6 G.W . C o a t s , M oses. H eroic M an, M an o f God. S heffield 1988; The M o se s Tradition. S h e f­ field 1993.

7 There is no w a y to u n d ersta n d a M o sa ic office o r even the M o se s o f litera tu re a p a rt fr o m the

people. B u t also, f o r this text, there is no w ay to u n d ersta n d the exo d u s a p a rt fr o m M oses. G.W.

C o a t s , The M o ses Tradition, s. 60.

8 Z ag ad n ien ie w iny M o jżesza - któ ra w B iblii nigdzie nie zo stała jed n o z n a c z n ie sp recy zo w an a - stanow i w ażn y elem en t refleksji w tradycji żydow skiej; w y o d ręb n io n o 10 aktów , z któ ry ch każdy m ożna określić ja k o je g o o so b isty grzech, ale żad en nic z o stał o statecznie zaakceptow any. D obre p rzed staw ien ie problem u: J. M i I g r o m , The J P S Torah C om m entary. N u m b e rs, s. 4 48-456.

Ta wspólnota, przez niego utworzona, przetrwała różne dziejowe burze, kiero­ wana przez: Jozuego (Pwt 34; Joz l,ln n ), króla (lSam 18,3; lKrl 3,7; 2Krl 11,8; Jr

17,19), kapłana (Wj 28,35), księcia (Ez 44,3-10), proroka (Jr 37,4); a ostatecznie przez Prawo, czyli Torę i Misznę (judaizm rabiniczny) oraz Jezusa Chrystusa (chrze­ ścijaństwo). Mojżesz, jako osoba, ostatecznie pozostał całkowicie samotny i niezna­ ny. Nawet w śmierci został oddzielony od swojego ludu i tylko Bóg, któremu służył „pochował” jego ciało i „zapamiętał” jego grób (Pwt 34,6)9. Co zatem można po­ wiedzieć o osobie Mojżesza, ukrytej za postacią? Z pewnością można mówić o jego realnym istnieniu i o tym, że był wielkim autorytetem dla pewnej grupy ludzi, któ­ rych potomkowie zmienili oblicze świata. Ale otrzymane opowiadania mówią jedy­ nie o dziele, którego dokonał, a nie o człowieku, jakim był. Postać Mojżesza pokazu­ je typ pośrednika pomiędzy Bogiem a Jego ludem. Rysy osobowe Mojżesza i ele­

menty jego życia osobistego przywołują obraz Chrystusa10.

II. OPOWIEŚĆ O DZIECIŃSTWIE

Opowiadanie o początkach życia Mojżesza często jest w egzegezie interpreto­ wane jako przekazujące elementy pamięci historycznej Izraela, wskazujące na po­ wiązania z Egiptem i Madianitami, albo też (współcześnie) odrzucane jako niehisto- ryczne, ze względu na wyraźne zastosowanie toposu literackiego'1. Analiza tekstu rzeczywiście na to wskazuje, ale także sięga znacznie dalej, ujawniając jego o wiele głębszy wymiar niż (tradycyjnie w takich tekstach zakładane) prawo do sprawowa­ nia władzy. Narracja wpisuje się z jednej strony w schemat legend o narodzinach herosów, z drugiej - przez zastosowanie symbolicznych obrazów - osadza Mojże­ sza w tradycji dotyczącej przeszłości ludu Izraela oraz jego przyszłej misji12. Wkom­ 9 T ekst h ebrajski nie łączy żad n eg o p o dm iotu z czaso w n ik iem 1 3 ¡3 p o g rzeb a ł, stąd tradycja ży d o w sk a p rzy jm u je, że je g o ciało zab rał B óg z góry N ebo, gdzie M ojżesz um arł, i sam B óg go pochow ał. J.H . T i g a y , The J P S Torah C om m entary. D euteronom y. P hiladelphia 1996. C hum ash

w ith R a sh i's C om m entary. D eu tero n o m y. Jeru salem 1993.

10 D o k o n an a p rzez C o a ts’a a n aliza stru k tu raln a i literacka narracji o M ojżeszu bardzo silnie w y d o b y w a te cechy, ja k k o lw ie k nie w y d aje się, aby było to zam ierzen ie autora. Te elem en ty życia M o jżesza, któ re z o stały u w zg lęd n io n e p rzez tw ó rcó w Tory, ch o ciaż często nie w prost, m ają sw oje o d n iesie n ia w ła śn ie do p o staci Jezu sa M esjasza, tak ja k zo stała prz ek azan a p rzez E w angelie i L i­ sty. C hilds w sk az u je n a E w an g elię M ateu sza, w której Jezus nosi rysy an alogiczne do M ojżesza. 11 A ssm an n , p o ró w n u jąc d zieje M o jżesza i A h n eato n a n azy w a M o jżesza p o s ta c ią p a m ię c i (m em ory) a nie h isto rii (history), A h n e ato n a - p o sta c ią h isto rii a nie p a m ię ci. J. A s s m a n n ,

M o ses the E yptian. The M e m o ry o f E g yp t in Western M onotheism . C am bridge M assch. 1997. N a le ­

ży je d n a k ż e p o d k reślić, że d zieło A ssm an n a cech u je się nie tylko siln y m scep ty cy zm em w obec h isto ry czn ej w arto ści B iblii, ale także b rak iem rzeteln o ści w studiach nad h isto rią Izraela i E giptu. E lem en ty w sk azu jące na eg ip sk ie ź ródła opo w iad an ia o n arodzinach M o jżesza o m aw ia J.K . H o f - f m e i e r, Isra el in E gypt. The E vid en ce f o r the A u th en tic ity o f the E xodus Tradition. N Y -O xford

1997, s. 107-164 (b o g ata b ib lio g rafía).

Phi-NA R O D ZIN Y M O JŻESZA ₄₅

ponowane w tło sytuacji synów Izraela (Wj 1,1-7; 2,23-25) opowiadanie o narodzi­ nach Mojżesza literacko stanowi ich organiczną cząstkę, a teologicznie wskazuje na opatrznościowe działanie Boga, który wydaje się nieobecny13.

Metoda historyczno-krytyczna, z jej niewątpliwymi osiągnięciami, okazała się niewystarczająca nie tylko w obrębie teologii, ale także dla zrozumienia tekstu jako takiego. Braki tego typu egzegezy zauważył już M.Buber w swoim słynnym dzie­ le Mojżesz, pisząc o konieczności zwrócenia uwagi na specyfikę stosowania słów oraz ich zestawienia. Childs, zauważając że opowiadanie o narodzinach przynale­ ży (zazwyczaj) do najmłodszej warstwy tradycji, wskazuje na konieczność szuka­ nia celu, dla którego zostało ono stworzone. Zakłada różne tradycje, wskazując na trudność w zrozumieniu, dlaczego Mojżesz pochodzi od nieznanych rodziców14, którzy skazali go na śmierć i wyjaśnia to w odniesieniu do tradycji mądrościowej - przebiegle działający faraon zostaje pokonany przez położne (ostatecznie nagro­ dzone przez bóstwo za wysoki standard moralny), współczucie i uczciwość księż­ niczki oraz opatrznościowe działanie Boga15. Wydaje się, że takie tłumaczenie ma swoje uzasadnienie; z pewnością należy docenić silny wpływ tradycji m ądrościo­ wej, stanowiącej istotny wątek twórczości ludów starożytnego Bliskiego W scho­ du, na kształtowanie się opowiadań biblijnych.

Niemniej takie spojrzenie zdecydowanie nie wyczerpuje bogactwa tekstu Wj 1-2, który z jednej strony cechuje kunsztowność struktury literackiej, z drugiej ukazuje głębokie powiązanie z m yślą teologiczną Biblii, a szczególnie z Księgą Rodzaju. W zakresie omawianego tekstu wnikliwą egzegezę pod względem ter­ minologii przeprowadził G.F. Davies, zwracając uwagę nie tylko na grę słów, ale także na wykorzystywanie właściwości fonetycznych języka dla przekazania na­ stroju i emocjonalnego zaangażowania, strukturę literacką od strony budowania ladelphia 1991, s. 2 6 7-268; D. R e d f o r A ,T h e L itera ry M o tif o f the E xp o sed C h ild ( c f E x ii 1-10), „N um en” 14 (1967), s. 209-228. R edford p rzy tacza 32 p rzy k ład y tego m otyw u, k tóre k lasy fik u je w trzech grupach: 1), d zieck a p o częteg o w niejed n o zn aczn ej sytuacji (S arg o n ), 2), ktoś potężn y usiłuje zg ład zić n iem o w lę (Jo asz), 3), m aso w e m o rd o w a n ie dzieci (M ojżesz). R ó żn ic e p o m ię d zy typow ym u jęciem tego m o ty w u a op isem b ib lijn y m o m aw ia Sarna: zazw y czaj je s t to d zieck o z rodziny k rólew skiej, p o rzu co n e n a zn iszczen ie, zn alezio n e p rzez kogoś n isk ieg o rodem lub n a ­ w et zw ierzę, po ro zp o zn an iu p rzy w raca w ła śc iw ą sobie g o dność; N. S a r n a E xp lo rin g E xo d u s, s. 29-31. W idać ja k a u to r o p o w ia d an ia, w y k o rzy stu jąc z n an y m o ty w literacki, d o sto so w u je g o do u n ik aln eg o p rzek azu p raw d y o M ojżeszu.

13 N ieo b ecn o ść B oga w tym d o św iad czen iu je s t trag iczn iejsza niż k ied y k o lw ie k w histo rii Izraela. W przy szło ści zaw sze p o zo stan ie o d niesienie do S ynaju i danej tam o b ietn icy - Jah w e je s t i będzie w iern y sw ojem u P rzym ierzu. W tym d o św iad c ze n iu b rak u je je s z c z e tak ieg o z o b o w iąz a ­ nia. N ato m iast nad zieja zo stała o sadzona na obietnicy danej A braham ow i. Jah w e je s t B o g iem o b iet­ nicy. R zeczy w isto ść i o czek iw an ie na lepszą p rz y s zło ść zaw sze je s t o sad zo n e na o b ietn icy Jahw e a nie na m ożliw ości człow ieka. D .E. G o w a n, Theology in Exodus. B ib lica l T h eo lo g y in F o rm o f

a C om m entary. L o u isv ille 1994, s. 4-16.

14 Im iona: A m ram i Jo k eb ed p o jaw iają się dopiero w Wj 6,20. 15 B. C h i l d s , E xodus. A C om m entary. L ondon 1974.

dynamiki akcji oraz charakterystyki postaci16. Wielką wrażliwość na specyfikę tekstu ujawnia także komentarz U.Cassuto17. Cassuto szczególną uwagę zwraca na powtarzające się słowa (rdzenie) oraz ilość powtórzeń, które interpretuje w duchu myślenia semickiego18. Cassuto wiąże opowiadanie o narodzinach Moj­ żesza z Księgą Rodzaju poprzez słowa: pam iętał - Rdz 8,1 19,29; 30,22; 29;31; 31,12.42, oraz słyszał - 15,11; 21,17; 29,33; 30,17.2219. Słowa te stanowią zna­ mienne świadectwo obrazu Boga Patriarchów i pojawienie się ich w kontekście narodzin Mojżesza jest świadectwem radykalnego zwrotu w sytuacji Izraela - jest to zapowiedź narodzin zbawiciela.

Tak też narodziny M ojżesza rozumiała wczesna tradycja żydowska. Brak imion oznacza że autor nie zajmował się szczegółami, ale skoncentrował się na istocie przesłania - narodzinach bohatera ze zwykłych, przeciętnych ludzi; zbawi­ ciel nie miał pochodzić z żadnego znaczącego rodu, ale narodzić się wśród pro­ stych ludzi. Oczekując narodzin Mojżesza jego siostra Miriam przepowiedziała, że będzie on zbawcą Izraela. Amram, który bardzo się bał konsekwencji sprzeciwu woli faraona miał sen wskazujący mu co ma zrobić, w którym Bóg go zapewnił że On sam zadba o wszystko. Matka M ojżesza nie cierpiała bólu; porodziła po 6-miesiącach, a cały dom wypełniło światło20.

Tradycja żydowska także zwraca uwagę na rolę kobiet. Legendy opowiadają że mężczyźni podporządkowali się edyktowi faraona zaprzestając współżycia ma­ łżeńskiego. I wtedy to kobiety przejęły aktywność. Np. Miriam, córka Amrama powiedziała swojemu, że jest gorszy od faraona, bo faraon swoim edyktem skazał na śmierć chłopców, on natomiast odmawia życia nawet dziewczynkom.

W Wj 1-2 cała aktywność jest po stronie kobiet21, które, jak to ujął Davies, służą Bogu łonem i inteligencją dla realizacji Jego planów. Davies zwraca

16 G.F. D a v i e s , Isra el in E gypt. R ea d in g E xo d u s 1-2. S heffield 1992. W iąże o m aw ian y tekst z K s ię g ą R o d zaju ze w zg lęd u na tem a ty k ę - szczególnie odnosi do p ostaci Józefa, ale także w sp o ­ m in a o zap o w ied zi p o b y tu w E g ip cie danej A braham ow i.

17 U. C a s s u t o , C o m m en ta ry on the B o o k o f E xodus. Jeru salem 1967, s. 28-30. 3 + 4 cza­ sow n ik i ja k o b u d o w an ie na p ięcia w akcji.

18 L ic z b y w lite ratu rze lu d ó w staro ży tn eg o B lisk ieg o W sch o d u nie p rz ek a zu ją inform acji o ilo ści (czeg o k o lw iek ), ale m a ją w arto ść s y m b o lic z n ą - p rzekazując in fo rm acje o ch arak terze filo­ zo ficzn y m . P rzy k ład em takiej interpretacji je s t o m aw ian y ko m en tarz C assu to do K sięgi W yjścia. O gólnie o zn aczen iu liczb w B iblii i m ożliw ości ich interpretacji: C.J. L a b u s c h a g n e , N um erical

Secrets o f the B ible. R ed isco ve rin g the B ib lica l C odes. N. R ich lan d H ills 2000; N. W y a t t , Space a n d Time in R elig io u s L ife o f the N e a r E ast. S heffield 2001.

19 C h ild s tak że w id zi p o w ią za n ie z K s ię g ą R odzaju, ale g łó w n ie z p o sta cią Józefa, a dalej A braham a.

20 The L eg en d s o f the J e w s , t.II. P h ilad elp h ia 1969. The M idra sh R abba. E xodus. O xford 1977.

R a s h b a m ’s C o m m en ta ry on E xodus. A n A n n o ta te d Translation. A tlanta 1997.

21 K obiety - trzy córki, dw ie p o ło ż n e ; w szy stk ie przeb ieg łe - ale nie dla sieb ie sam ych, a dla d o b ra innych (dzieci). P ięć w E gipcie, siedem w M idian.

N A R O D ZIN Y M O JŻESZA ₄₇

uwagę, że za czyny kobiet w Biblii zwykle odpowiedzialni byli mężczyźni, którzy mogli im przekazać jakąś władzę. W fakcie, że kobiety w Wj 1-2 nie otrzymały swojej władzy od nikogo upatruje symbol słabego i bezradnego Izraela, którego cała przyszłość zależy od posłuszeństwa Bogu. W kontekście biblijnym należy jed ­ nak ten obraz odnieść do Rdz 2-3, w którym została tak wyraźnie zaznaczona rola kobiety w odwróceniu się od posłuszeństwa Bogu-Stwórcy; wobec przebłysku oblicza Boga-Zbawcy kobiety zwracają się ku Niemu we właściwym im posłu­ szeństwie - trosce o życie, w którym ujawnia się dobro stworzenia.

Wpisując się w nurt badań nad postacią Mojżesza tak jak została ona zrozu­ miana przez autorów Biblii, proponuję przyjrzenie się strukturze tekstu hebrajskie­ go o narodzeniu i młodości Mojżesza, w Egipcie i w Midian22. Podstawą poniższej analizy jest tekst masorecki Wj 1,1-2,25. Fragment ten stanowi trzy sekcje pierw­ szej parasza w podziale dla cotygodniowych czytań Tory w synagodze, według porządku babilońskiego. Tak wyodrębniony tekst można traktować jako jednostkę - albo nawet trzy jednostki - tematyczno-teologiczne23.

Przyjęty przez masoretów podział omawianego tekstu na trzy sekcje obejmuje: [1], opis losu Izraela w Egipcie (Wj 1,1-17): w aspekcie pozytywnym, przez stwierdzenie faktu jego istnienia i rozwoju; w aspekcie negatywnym, jako zagro­ żenie jego tożsamości a nawet egzystencji;

[2], historia narodzin Mojżesza w sytuacji śmiertelnego zagrożenia oraz jego ocalenie (Wj 1,18-2,10);

[3], obudzenie samoświadomości Mojżesza i konsekwencje pierwszego samo­ dzielnego aktu (Wj 2,11-22). Wiersze 2,23-25 stanowiące zakończenie trzeciej sekcji, stanowią jednocześnie klamrę spinającą opowiadanie o narodzinach i przej­ ście do opowiadań o dalszych dziejach Izraela24.

22 C o ats p o trak to w a ł ten frag m en t ży cia M o jżesza dość p o b ieżn ie, to te ż n in ie jsz y arty k u ł w p ew nym sensie je s t u z u p ełn ien iem . P o d sta w o w ą a n alizę stru k tu raln ą tego sa m eg o frag m en tu przedstaw ił Ch. I s b e l l , E xo d u s 1-2 in the C ontext o f E xodus 1-14. S to ry L in es a n d K ey W ords, w: A rt a n d M eaning. R h eto ric o f B iblical L iterature. Sheffield 1982, s. 37-61. A rty k u ł o g ran icza się je d n a k do p rezen tacji w ew n ętrzn ej stru k tu ry om aw ian eg o tekstu i je g o p o w iązan ia z pozo stały m i

opow iadaniam i o W yjściu, bez propozycji interpretacji teologicznej tekstu.

23 B rakuje w ciąż prac na tem at stru k tu ry i zasad p o działu tek stó w dla c zy tań litu rg iczn y ch w synagodze; nie znam y także klucza w g którego tak ieg o p o działu do k o n an o ani też p ro cesu jak i tem u tow arzyszył. U w ażam je d n a k , że ten p o d ział nie ty lk o w y k azu je w e w n ę trz n ą sp ó jn o ść, ale także w w ielu p rzy p ad k ach w y ja śn ia tru d n o ści, z któ ry m i nie p o trafią u p o rać się m eto d y histo- ry c z n o -k ry ty c z n e .

24 G ow an, p o d k reślając, że w iersze te sta n o w ią in te g raln ą część n arracji n aro d zin , m ów i o przejściu od m o ty w u B oga n ieo b ecn eg o do m otyw u B oga obecnego. D .E. G o w a n , T h eo lo g y in

Na płaszczyźnie struktury tekstu w. 1,1-17 i 2,23-25 stanowią wyraźną klam­ rą dla prezentowania pojawienia się postaci Mojżesza. Można je przeczytać jako samodzielne opowiadanie, w którym po przedstawieniu informacji następuje dra­ matyczny opis akcji. Opis ten kończy się, dzięki Bogu, pozytywnie. Począwszy od 3,1 zmienia się zarówno tło wydarzeń jak i styl i struktura narracji.

HI. ANALIZA TEKSTU [ l].W j 1,1-17

Tłem, na którym rozpoczyna się życie Mojżesza jest sytuacja synów Izraela w Egipcie (Wj 1,1-17). Wiersze 1,1-7 stanowią połączenie z Księgą Rodzaju po­ przez genealogię pokolenia przybywającego (D'KS) do Egiptu. W ten sposób dzieje i posłannictwo M ojżesza zostały związane z dziejami przodków i wpisane nierozerwalnie w dzieje ludu Izraela, zarówno od strony strukturalnej - genealo­ gie stanowią ważny element Księgi Rodzaju, jak i w ujęciu teologicznym - po­ wtarzanie imion w myśli semickiej przywołuje stwórcze dzieło Boga25. Opis ten dotyczy sytuacji: egzystencjalnej - synowie Izraela byli owocni •HS, mnożyli się pow iększali -13 "PT, wzrastali w potęgę ìO S IP l a ziemia napełniła się Kalani nimi (Wj 1,7)26, oraz społecznej - Egipcjanie ustanowili ìO'ÈPl nad nimi przełożonych robót ... zmusili ich do służby -Tl 3 U*], ... uprzykrzali r n C H im życie (Wj 1,13-14)27. W w .l,13-14 rdzeń m u został użyty 5-krotnie: 3 razy w rzeczowniku i 2 razy w czasowniku.

W tym krótkim obrazie naszkicowane zostały relacje pomiędzy zamysłem Boga wobec dzieła stworzenia a światem takim, jakim doświadczają go ludzie. Specyficzne używanie czasowników odsyła do początków Księgi Rodzaju. Czte­

25 L iczb a 7 0 sy nów Izrae la ko resp o n d u je z 7-om a genealogiam i R dz 1-11; p o w tarza się w Sdz 8,30; 2K rl 10,1 a także w innych tek stach ludów staro ży tn eg o B lisk ieg o W schodu.

26 U ż y te czasow niki w s k a z u ją na w y p ełn ien ie w ziem skiej h istorii Izraela B o żeg o zam ysłu, u jaw n io n e g o w d z ie le stw o rzen ia. M o ty w nad m iern ej rep ro d u k cji w śró d ludzi z n an y je s t także z m ito lo g ii (A trah asis, G ilg am esz, H a th o r i Re).

27 W s p a n ia łą a n alizę p o w o ła n ia ludzkiego, o b jaw io n eg o w o pisie stw o rz en ia św iata i u w o ln ie­ nia Izraela z E g ip tu , p odaje N . L o h f i n k, w eseju zaty tu ło w an y m : G o d the C rea to r a n d the S ta ­

b i l i t y o f H ea ven a n d E a rth , w zbiorze: T heology o f the P entateuch. Them es o f the P riestly N a rr a ­ tive a n d D euteronom y. E dinburgh 1994, s. 116-135, W praw dzie celem eseju je s t refleksja nad w spół­

c z e sn ą cy w ilizacją, jej m o żliw o ściam i i g ran icam i rozw oju, ale p o d staw ę stanow i b ib lijn y obraz jed n o ści dzieła stw o rzen ia i zb aw ien ia, dla k tó reg o klu czem je s t rdzeń "DU słu żyć. Z asto so w an ie tego o b razu u p o czątk u h isto rii M o jżesza m o że su g ero w ać a n ty cy p ację d z ie ła o d n o w y stw o rzen ia poprzez p o śred n ik a , w y słan e g o p rzez B oga ku tem u w łaśn ie z n iszczo n em u św iatu. C iężar pracy Izraela w E g ip cie był zw iąz an y z w yrobem ceg ieł i up ra w ą ro li (W j 1,14) - co m ożna o dczytać ja k o m etafo rę b u d o w a n ia cyw ilizacji i pielęg n o w an ia natury; albo o d n iesien ia d o p rzy k azan ia czyń ­

N A R O D ZIN Y M O JŻESZA ₄₉

ry czasowniki opisujące sytuację egzystencjalną Izraela stanowią echo Bożego błogosławieństwa (Rdz 1,28; 9,1) - tego danego ludziom D l, ale także tego dane­ go roślinom n a i płazom a nawet nadobfitość tego błogosławieństwa - synowie Izraela wzrastali w potęgą. Fakt, że napełnili ziemią pokazuje moc Bożego przykazania, które jest źródłem życia.

Wypełnianie się Bożego dzieła napełniania świata zostało zagrożone, gdy Izraelici zostali potraktowani jako niebezpieczeństwo dla Egiptu i zmuszeni do budowania miast użytecznych (niUSOp 'JU)2S- Obraz Wj 1,1-15 przedstawia z jednej strony kontynuację dzieła Boga (biologiczny rozwój, aktywność), z drugiej zaś wypaczenie tego dzieła (niewłaściwy kierunek działania ludzi)29.

Rozziew pomiędzy Bożym zamysłem co do świata i rzeczywistością tego świata, wyrażoną w losie Izraela, ostatecznie ujawnił się w decyzji faraona o eks­ terminacji chłopców z ludu Izraela (Wj 1,16), a więc tych, od których zależała przyszłość tego ludu30. Zarządzenie faraona (wydane wpierw położnym31, a po­ tem całemu ludowi), zaczyna się od słowa: "1 ^ O p o w ie d z ia ł, co buduje skojarze­ nie z tym słowem dziesięciokrotnie wypowiedzianym przez Boga w Rdz 1,1-2,4. W w. 15-17 to słowo zostało dwukrotnie wypowiedziane przez faraona do położ­ nych, z następującym po nim czasownikiem: HfO (będziecie widzieć i widziały), a więc znów nawiązuje do Rdz 1,1-2,3, w którym mówienie powoduje widzenie. Rdzeń l 1?"1 dziecko, rodzić, położna powtarza się 4-krotnie, w czym można upa­ trywać aluzji do nadziei32.

28 Z azw yczaj ety m o lo g ię sło w a n i p o o w iąże się z rdzeniem p B m ieszka ć ( K l e i n , E ty m o lo ­

g ica l D ictio n a ry). U w ażam je d n a k , że n ależy raczej up atry w ać p o d o b ień stw a do sło w a ni]3DQ nędza, nędzny, albo w p ro st w y p ro w ad zić to od rd zen ia p o być użytecznym , coś u zyskać. Takie

w yjaśnienie n asu w a się w k ontekście szerszej analizy m iejsca i roli człow ieka w św iecie w religiach starożytnego B lisk ieg o W schodu: w e w szy stk ic h relig iach ludów ościen n y ch (także e g ip sk iej) lu­ dzie byli stw orzeni aby u słu g iw a ć bog o m , być uży te czn y m i; w religii Izraela ludzie byli stw orzeni dla sam ych siebie. Por. T. S t a n e k, Ja h w e a b ogow ie ludów , s. 90-1 0 1 , 157-166. M iasta b u d o w a ­ ne na u żytek farao n a w sk az u ją n a p rzezn aczen ie Izraela dla słu żen ia farao n o w i, które osta teczn ie zostało przez Jahw e odw rócone, i o k azało się w skutkach nędzne.

29 C hilds zw raca u w a g ę na z n am ien n y bib lijn y m o ty w - k ied y stw o rzen iu dzieje się zg o d n ie z zam y słem Stw órcy, p rzychodzi (sk ąd in ąd ) zagrożenie.

30 Z arząd zen ie to ju ż n ig d y potem nie je s t w sp o m n ian e w B iblii.

31 S ądzę, że m o żn a tutaj up atry w ać gry m etafor: faraon - z n ac zy d o sło w n ie w ielki dom ; a w ięc m iejsce b ezp ieczeń stw a. A le także w całej tradycji egipskiej faraon b ył p o jm o w an y ja k o źródło życia i szczęścia dla sw oich poddanych. Fakt, że zw raca się do p o ło żn y c h (św iad k ó w ży cia) czyni te m etafo rę je s z c z e bardziej w yrazistą. P o ło ż n e b y ły dw ie - d w ó jk a w m yśli eg ipskiej o z n a ­ cza n ajw y ższą n ied o sk o n ało ść; o zn acza to zło żen ie przeciw ieństw , a w ięc coś, co z n atu ry d ą ży do anihilacji. F arao n w obec dozn an eg o zaw o d u nak azu je zw ró cić się przeciw k o życiu, on, k tóry sam życie daje. E. H o r n u n g, Jed e n czy w ielu? K o n cep cja B oga w sta ro żytn ym E g ip cie. W arsza­ w a 1991; S. Q u i r k e: A n c ie n t E g yptian R eligion. L ondon 1992.

32 W K sięd ze R o d zaju w y stę p u je w sło w ie n n ^ iP l g en ea lo g ie, u k a zu jąc y m k o n se k w e n tn y rozw ój d zieła stw orzenia.

[2], Wj 1,18-2,10

Sekcja ta rozpoczyna się od słowa: tOp*l zawołał, nazwał, którym faraon zwraca się do położnych (po dwukrotnym: powiedział... użytym w zakończeniu poprzedniej sekcji)33. Dialog z położnymi (w,18b-19), rozpoczynający się: powie­ dział k r ó l ... one powiedziały przywołuje na pamięć (podobnie zbudowany) dia­ log Boga z Abramem w Rdz 16, w którym Abram wyraził zwątpienie co do swo­ jej przyszłości. Taki obraz wskazuje na to, że przyszłość nieodwołalnie należy do Boga, a tym samym do ludzi przez Boga wybranych i chcianych. Posłuszeństwo położnych, tak jak Abrahama, zostało nagrodzone nie tylko (i nie tyle) dla nich samych, ile dla całej przyszłości Izraela, którego Bóg pomnożył (UTI), tak, że wzrastali w potęgą (-IC'-iLTT), Wj 1,20.

W dialogu z położnymi ostatnie słowo należy do faraona i jest to przykazanie (l^ D dane całemu swojemu ludowi (ÌOy'PD1?) Wj 1,22. Można tu widzieć od­ wrócenie wydarzenia na Synaju, gdzie Jahwe nazwie Izraela swoim ludem (icą) i odniesienie do konfliktu ukazanego w Wj 6,2-14,31, gdzie stronami były Izrael i Egipt, i gdzie faraon został przedstawiony jako rzeczywisty przeciwnik Jahwe; jako ten, od którego „zależy” przyszłość jego ludu. Dalszy kontekst (Wj 6,2-14,31) pokaże jak daleko sięgają boska władza i możliwości Jahwe i faraona, ale już w tym fragmencie można „widzieć” zapowiedź ostatecznej klęski faraona - jego przykazanie spotkało się z milczeniem34.

Dzieje M ojżesza zaczynają się opisem jego narodzin (Wj 2 ,l-4 )35: Poszedł ■ ^ l człowiek z Domu Lewiego i wziął n¡?M córkę Lewiego36. Poczęła ta ko­ bieta37 i porodziła syna, i widziała go że jest on dobry K-IH 3ÍID"',3 in’K NlFIl38. Ukrywała go p rzez trzy miesiące39. A nie mogąc ukrywać go dłużej, wzięła jem u i1? npm (chciałoby się dopowiedzieć: żonę; por. Rdz 21,21) arkę z papiru­

33 T u zn ó w n a su w a się p o ró w n an ie do R dz 1,1-2,3, w któ ry m B óg tak w łaśn ie zw raca się do no w o p o w o łan y ch bytów , n ad ając im im io n a p rzez co afirm uje ich istnienie.

34 P rz y k a za n ia (n il^ ü ) dane Izraelow i na S ynaju spo tk ały się z n a ty c h m ia sto w ą odpow iedzią: W j 19,7; 24,8. T aka ra d o sn a g o to w o ść p o słu szeń stw a po jaw ia się także w cześn iej: W j 4,30-31.

35 P rz ek ład filo lo g iczn y na pod staw ie B H .

36 Słow o córka z o stało u ży te w tym fragm encie 11 razy (w g L ab u sch ag n e liczba 11 stanow i o sn o w ę k o n stru k c y jn ą K sięgi W yjścia). N a sp e cy fik ę tego sło w a z w rac a ją u w a g ę inni k o m en tato ­ rzy (np. B uber, C assuto, Isbell); inne opo w iad an ia o zaślu b in ach u ż y w ają słow a r n g i dziew czyna. 37 N a ro d zin y p o to m stw a w Izraelu często w iązały się z pro b lem am i b ezpłodności; fraza: w ziął

... p o c zę ła ... p o ro d z iła p rzy p o m in a R dz 4,1 p o z n a ł ... p o c zę ła ... p o ro d ziła .

38 K lasy czn a fraza o p isu jąc a n aro d zin y p ierw o ro d n eg o syna, zo stała p rzed łu żo n a o ocenę - k tó ra brzm i nieom al id en ty czn ie ja k ocen a B o żeg o d zieła w R dz 1,1-2,4, z w yjątkiem d w ukrotnego u ż y cia zaim k a o so b o w eg o „ o n ” ; to w ła śn ie „ o n ” je s t dobry, czy li zg o d n y z B o ży m zam ysłem . R ash b am p rzy w o łu je ten w ers w k o m en tarzu do R d z 1,4.

39 DYIT, zam iast zw y k łeg o CPtiHn. T rzy w sym bolice biblijnej o zn acza czas, po którym n a­ stępuje ro zw iązan ie i w y jaśn ien ie n iejednoznacznej sytuacji. M id rasz w y jaśn ia to, że ciąża trw ała sześć, a nie d ziew ięć, m iesięcy.

N A R O D ZIN Y M O JŻESZA ₅₁

su NO'2 rąFI40, przykryła asfaltem i smołą4', włożyła42 tam to dziecko43, i wło­ żyła w trzciny na brzegu Nilu. Ustawiła się44 jeg o siostra z daleka by wie­ dzieć, co stanie się jem u.

Porównanie z obecnymi w Biblii opowiadaniami o narodzinach ważnych po­ staci od razu wskazuje na istotne różnice: brak imion rodziców M ojżesza, brak klasycznego schematu zaślubin, gdzie dziewczyna jest przekazywana narzeczone­ mu przez swojego ojca, niekonsekwencje w opisie sytuacji rodzinnej Mojżesza. Wbrew pozorom wyprowadzenia genealogii Mojżesza z Domu Lewie go, ukazana została w istocie jego bezdomność i brak korzeni. Użyte czasowniki odnoszą się nie tyle do zaślubin, ile odsyłają do Rdz 12,1-3- historii pójścia Abrahama.

Scena pojawienia się córki faraona i jej interwencji (w. 2,5-10) opisana jest za pomocą zdań o przewadze czasowników oraz powtórzeń rzeczowników: Nil (2 razy), córka faraona (5 razy), dziecko (6 razy); dodatkowo zostało użyte słowo młodzieniec o płaczącym Mojżeszu (w.6). To wszystko nadaje tekstowi charak­ ter dynamiczny, niespokojny, pełen ekspresji, domagający się interpretacji. Raszi (za tradycją rabinacką) wyjaśnia to jako świadectwo, że służące córki faraona chciały jej w tym przeszkodzić, natomiast ona stała się godną oglądać Boską Obecność, gdy otwarła arkę. Tradycja żydowska interesuje się także wiekiem matki M ojżesza - powinna ona mieć 130lat, gdy poczęła Mojżesza - oraz rela­ cjami rodzinnymi; terminologia opowiadania typowa dla zaślubin i narodzin pier­ worodnego dziecka, podczas gdy później pojawiają się wzmianki o rodzeństwie Mojżesza45.

40 Słow o H3FI o dnosi się je d y n ie d o d w u p rzed m io tó w : arki, w k tó ry m z o sta ły u ra to w an e żyw e isto ty p rzed w o d am i po to p u o raz tego w ła śn ie p rzedm iotu. W R d z 6-9 słow o n a n arka zostało u ży te 26 ra zy (w artość liczb o w a słow a HIT im ien ia B o g a o d n o szące g o się do asp ek tu m iłosierdzia). KQ’a - p apirus, ale tak że coś w o d n isteg o , n am okłego; o d n iesien ie do p ierw o tn e g o chaosu? H offm eier, Isra el in E g yp t..., w sk azu je na egipskie rd zen ie tych, o raz in n y ch słów : n a (sm oła, olej; jes zc ze ty lk o Iz 34,9), 'flO (trzciny), HSÈ) (brzeg) o raz n azw y Nilu: f t o n . N ie k tó re z nich są p o św iad czo n e je d y n ie w tek stach z okresu R am m esydów .

41 W tym m iejscu p o d ąża m za trad y c ją tłu m aczeń , n a to m iast n a gruncie tek stu m aso reck ieg o niekoniecznie je s t zrozum iałe. R dzeń ł a n m a w iele znaczeń: \ . fe r m e n to w a ć , 2. czerw ienieć (arab.), 3. o b ciążać coś, zg a rn ia ć na sto s, 4. je c h a ć na ośle.

42 D’Èi, (dw ukrotnie) zam iast n 1?»', zw y k le u ży w an eg o . S arna m ó w i o o p iek u ń c zy m g eście m atki; sądzę, że m o żn a tu dop atry w ać się także w y razu zachow ania, za trzym a n ia a nie od d alen ia; M o jżesz o stateczn ie p o z o stan ie p rzy ży ciu i p o zo stan ie H eb rajczy k iem .

43 Po raz p ierw szy słow o " l^ \

44 rdzeń 32P - sta ć m ocno na fu n d a m e n cie , w sta w io n y w ziem ią. D o ty czy m acew o t, p rz ed ­ m iotów ; ale także: Jahw e (R d z 28,13; A m 6,7; 9,1; Iz 3,13; P s 82,1), sło w o Jah w e (Ps 119,89), anioł (L b 22,23.31). W o dniesieniu do ludzi zaw sze je s t uży w an e w tedy, gdy c hodzi o o czek iw an ie na jak ie ś rad y k aln e zd arzen ie (R dz 24,13.43; W j 7,15; 15,8; 17,9; 33,21 R t 2,5.6).

45 M id rasz tłu m a cz y to w n a stę p u jąc y sposób: A m ram i Jo k e b ed byli m ałż eń stw e m przed edyktem farao n a i m ieli d w oje dzieci; po w y d an iu edyktu ro zeszli się, ale potem (w sk u tek in ter­ w encji M iriam ) p o n o w n ie zam ieszk ali razem , B .S otha I2a. Por. także: C hum ash w ith R a sh i, E x o ­

-Na płaszczyźnie egzegetycznej należy zwrócić uwagę na to, że pojawiają się terminy: “ IU 3 chłopak (w.6) oraz n i i y ] - .TlU 3 dziewczyna, dziewczęta (w.5)46. Terminy te sugerują związek ze znanym w Biblii motywem studni - Rdz 24,1 Inn; Rdz 29,Inn; Wj 2,15nn, który symbolizuje zaślubiny i płodność47. Jednak sposób w jaki te terminy zostały tutaj użyte wskazuje, że nie chodzi tutaj o taką właśnie przyszłość, ale raczej o jej zaprzeczenie - chłopak i dziewczyna w tym tekście spotykają się jedynie przez pośrednictwo córki faraona. Przyszłość pojawiająca się jako szansa zostaje oddalona. Powtórzone 4-krotnie (w w.2,2b-4) słowo Nil wskazuje na wszechogarniającą obecność wrogiej potęgi. Na uwagę zasługują także powtarzające się 7 razy: m y sługa, "l1?"1 dziecko, fB córka48.

Scena ukrycia i odnalezienia dziecka ponownie nawiązuje do opisu stworze­ nia przez symbolikę powtórzeń, ale dotyczy to nieco innych (chociaż semantycz­ nie powiązanych) słów: powiedziała "10'KFl} 5 razy (Rdz 1,1-2,3 - íOp nazwał 5 razy); nazwała KHpFll - 3 razy (Rdz ł , 1-2,3 - Tjlil pobłogosławił 3 razy), dziec­ ko -fc - 7 razy (Rdz 1,1-2,3 - - że dobre 7 razy) oraz przez akt prze­ jęcia funkcji: córka Lewiego widziała że dobry Ulto '3 N ip. (w.2,3); córka faraona nazwała iOpFH (w.8); w opisie stworzenia to Bóg był tym, który wi­ dział ... nazwał.

Życie M ojżesza zostało ogarnięte i uratowane przez kobiety (bezimienne), w czym można upatrywać odwrócenia roli (bezimiennej jeszcze) kobiety w ogro­ dzie Eden. Ostatnim aktem tej analogii jest nadanie imienia: kiedy ostatecznie dzie­ ło stworzenia zostało zakończone i jego przeznaczenie zdeterminowane, nazwał KTp-M ten człowiek żonę swoją Chawa, bo ona stała się matką wszystkich żyjących (Rdz 3,20); gdy życie i przeznaczenie tego dziecka zostało określone, na­ zwała fOjTll go Mojżesz, bo powiedziała, bo wyciągnęłam go z wody (Wj 2,10)49.

cje do h isto ry czn ej rek o n stru k cji w ydarzeń. R ash b am po d ejm u je p ró b ę o d e jścia o d tego m idraszu p o p rz ez w y ja śn ien ie, że w z m ia n k a nie d o ty cz y m ałżeń stw a, ale p o częcia M ojżesza.

46 O b ecn o ść sło w a “IU3 zazw yczaj nie je s t brana pod u w ag ę, albo też, w y jaśn ian a ja k o ro zp o ­ zn an ie p łci d zieck a (sło w o Y?’. m iało b y oznaczać g en eraln ie d zie ck o , “IU3 chłopca). T akie w y jaśn ie­ nie je s t n iew y starczające, p o n iew aż w j.h e b ra jsk im nie w y stęp u je rdz.nijaki; I 1?’, zaw sze oznacza d zieck o p łci m ęskiej.

47 W oda źró d la n a w śró d ludów staro ży tn eg o B lisk ieg o W sch o d u była sy m b o lem ży cia, d late­ go sp o tk a n ia u stu d n i u ja w n ia ją w sposób sym boliczny dob rą p rz ys zło ść , któ ra je s t zaw sze zw ią­ z an a z p o to m stw em .

48 W sz y stk ie isto tn e sło w a w tym tek ście p o w ta rza ją się 7 razy, k tó ra to liczba o zn acza dosk o n ało ść. P ro p p zauw aża, że w W j 1,1-2,10 p ow tarza się 7 razy słow o d zie ck o ; w Wj 2,11- 2,22 słow o m ężczyzn a 7 razy. W .H .C. P r o p p , E xo d u s 1-18, A N e w T ranslation w ith C om m en ta ­

ry. The A n c h o r Bible. N Y 1999, s. 146

49 T rad y cja ży d o w sk a w id zi w tym im ieniu p ro ro ctw o co do p rzy szło ści M o jżesza - to nie tyle on został w y cią g n ięty z w o d y (sy m b o l o tchłani), ile będzie tym , któ ry w ycią g n ie Izraela z o tch ła n i ziem i egipskiej. Ś w iad ectw em takiego m yślenia je s t Iz 63,11, k tóry je s t b iblijnym m idra- szem n a tem at W yjścia z E giptu. O dw racając tę m yśl, w persp ek ty w ie now o testam en taln ej m ożna

N A R O D ZIN Y M O JŻESZA ₅₃

Wielki skrót czasowy prowadzi od domu córki faraona do domu teścia (w.2,11-22). Dojrzałość M ojżesza (w.2,11-15) ujawniła się w akcie wyjścia ze „swojego” domu i próby uczestnictwa w „sprawach swoich braci”50. Jest to jego decyzja jeszcze na wpół świadoma, a na wpół intuicyjna, ale przeprowadzona konsekwentnie. A było, w tych oto dniach że wyrósł M ojżesz i wyszedł51 do braci swoich i widział ... . Czasowniki "lOK"! .... - widział ... powiedział bardzo często używane są w narracjach biblijnych: widzieć - znaczy oceniać sytuację, a człowiek który widzi, to człowiek odpowiedzialny za swoje decyzje; Bóg w Biblii jest nazywany Widzącym; mówić - znaczy ustanawiać relacje. Mojżesz, radykalnie oddalony od tego wszystkiego co stanowiło jego prawdziwy świat, dopiero wtedy stał człowiekiem, który widzi i który mówi, gdy wyszedł do swoich braci. Uzyskana możliwość widzenia sprawiła, że chciał mówić.

Realia sytuacji postawiły go wobec konieczności mówienia o sprawiedliwo­ ści. Ale widać tutaj jak to pojęcie ma jeszcze swoje ograniczenia: widząc Egip­ cjanina bijącego Hebrajczyka Mojżesz zabija go bez słowa napomnienia, zwraca­ jąc uwagę jedynie na możliwe konsekwencje; widząc Hebrajczyka bijącego brata

rozpoczyna od napomnienia (n a 1? - tak zwracać się można w sytuacjach niespra­ wiedliwości: por. np. Wj 2,20; 5,4.15.22; 17,3; 32,11.12), którego celem jest na­ wrócenie. Ale jego bracia na takie mówienie nie byli jeszcze przygotowani. Spo­ tkanie kończy się dla Mojżesza ucieczką z Egiptu. Żeby służyć swoim, wpierw musi udać się do obcych.

Ta ucieczka to opuszczenie wszystkiego co określiło jego tożsamość, ale ona nie kończy się ostatecznym rozstaniem z już wcześniej określoną tożsamością52. Pierwszy symptom tego to przybycie do studni (w.2,15); jego życie w Egipcie było naznaczone Nilem, a teraz rozpoczyna się właśnie u studni, w ziemi Midian53 (w.2,16-22). Nil jako symbol śmierci przeciwstawiony studni - symbolowi życia; można powiedzieć, że życie Mojżesza zostało osądzone i zapadło rozstrzygnięcie na korzyść życia. Ale nie tylko o jego prywatne życie chodziło. Tam, przy studni, spotyka siedem córek kapłana, które przyszły, naczerpały (n1?-!) [wody], na­ pełniły koryta (CPtprn)54, aby napoić trzodę swego ojca. Pojawia się tutaj swoista analogia do Rdz 29, gdzie nastąpiło spotkanie (uciekającego ze swego

w im ieniu m atka w szystkich ży ją cych u p atry w ać p ro ro ctw a co do o stateczn y ch losów ludzk o ści, która, m o cą P asch y Jezusa, zo stała w ycią g n ięta z otchłani grzechu.

50 A n alo g ia do Ł k 2,4 1 -5 0 w y d aje się odległa, a je d n o c ze śn ie je s t rzeczyw ista.

51 C zasow nik t W l w B iblii o z n ac za rad y k aln y zw rot; w y s z e d ł: N o e z arki, k ró l n a w o jn ę, Jakub z B eer S zew y do P addan A ram , d zieck o z ło n a m atki.

52 Por. M t 13,55.

53 W tej nazw ie zaw iera się rdzeń TH - sąd.

54 C zasow nika w sensie c zerp a n ia u ż y w a B iblia tylko tutaj o raz P rz 20,5. R zeczo w n ik crtprn oznacza rzeczy p rz yn a le żn e kom uś, ruch o m o ści, aniżeli k o ry ta do p o jen ia ow iec.

]-domu) Jakuba z pasterką R achelą która potem została jego żoną. Jednak przy tego typu analogiach ważniejsze są różnice aniżeli podobieństwa. Mojżesz, w prze­ ciwieństwie do Jakuba:

• nie wykazuje się siłą

• nie czyni tego z upodobania do dziewczyny, • nie szuka żony.

Te elementy wskazują, że cel życia Mojżesza jest inny niż Jakuba i inny cel ma również jego małżeństwo. Analizując opowiadania o Patriarchach w kontek­ ście ich relacji małżeńskich i narodzin potomstwa, Coats wskazuje na głęboką symbolikę takiej konstrukcji opowiadania o Mojżeszu: opisy dziejów Patriarchów były ukierunkowane na ukazanie podstaw istnienia Izraela jako ich potomstwa, stąd narracje koncentrują się na relacjach małżeńskich; dzieje Mojżesza nie doty­ czą etnicznego istnienia i rozwoju Izraela, ale relacji już istniejącego ludu do lu­ dów sąsiednich, dlatego opisana jest relacja do teścia, a nie do żony55.

I przybyli pasterze i wypędzili tíHü ich; i podniósł się M ojżesz i wyrato­ wał W )' je, i napoił ich trzodę. Jego gest jest aktem sprzeciwu wobec nie­ sprawiedliwości - i to niesprawiedliwości, której dopuszczają się pasterze56. M oj­ żesz znowu znalazł się w sytuacji, w której musiał rozsądzać51. Rozpoznany przez kobiety jako Egipcjanin, ocala je w sytuacji jawnej niesprawiedliwości58. W tej scenie można widzieć antycypację wydarzeń w Egipcie; tak jak Mojżesz ocalił córki Reuela, tak Jahwe ocali swój lud; Mojżesz będzie świadkiem tego ocale­ nia, tak jak Jahwe jest świadkiem jego gestu59.

Spotkanie kończy się zamieszkaniem (nty'-' - 3 razy w w.2,16-22)60 w domu

55 G.W . C o a t s , T he M o ses Tradition.

56 N a sta ro ży tn y m B lisk im W sc h o d zie p o stać p a sterz a w iąże się z o p ie k u ń c zo ś cią w o b ec słab szy ch , o b ro n ą sp raw ied liw o ści i zw y k le by w a w y k o rz y sty w an a w o b razo w a n iu p ostaci króla i bogów . W B ib lii p o ja w ia ją się 4 ra zy m ęż c z y ż n i-p a sterz e (A bel, Jakub, M o jżesz, D aw id ) i 2 ra zy k o b iety -p asterk i (R achela, córki k ap łan a m adianickiego).

57 O ile w p ierw szej części zo stało p rzez b ijąc y ch się H eb rajczy k ó w u ży te słow o ¡320' sądzić, to w tym tek ście p o jaw ia się ocalić. W m y ślen iu sem ickim zaw arto ść se m an ty czn a tych słów

je s t je d n a k zb liżo n a; s ą d z ić zaw sze o zn acza b ra ć w obronę, ra to w a ć od zn iszczen ia to co je s t słabe, n iesam o d zieln e, bezradne.

58 M o żn a w tym także up atry w ać su b te ln ą alu zję do w ład zy faraonów , tak ja k była ona ro ­ zu m ian a w E gipcie: o ca la n ia zag ro żo n ej spraw iedliw ości. W praw dzie u w szy stk ich ludów staro ­ ż y tn eg o B lisk ie g o W sch o d u król b y ł u w a ża n y za o b ro ń cę spraw iedliw ości, ale w E g ip cie ten m o ­ ty w w y d a je się w y jątk o w o siln y i w a żn y w reflek sji nad statusem króla. Tak przy n ajm n iej w ynika z z ac h o w a n y ch tekstów .

39 T rad y cja ży d o w sk a reflek tu jąc nad p o sta cią M o jżesza u p atru je w łaśn ie w tych w czesn y ch w y d arzen iach , g d zie M o jżesz ja w i się ja k o o b ro ń ca zagrożonej spraw ied liw o ści i ja k o dob ry p a ­ sterz, u jaw n ie n ia je g o p red y sp o zy cji do roli p rzy w ó d cy Izraela.

N A R O D ZIN Y M O JŻESZA ₅₅

Reuela ( V í W l - krewny boga?)61 jako mąż i zięć. M ojżesz był zadowolony (bì'sl-'1!) zamieszkać u tego człowieka; a on dał Ciporę swoją córką M ojże­ szowi. Tutaj znowu pojawia się odróżnienie od Rdz 29 - narrator w ogóle nie zajmuje się postawą Mojżesza wobec Cipory (która nawet nie jest nazwana jego żoną), natomiast podkreśla upodobanie wobec teścia, z którym cały czas pozosta­ je z bliskich relacjach (teraz to Mojżesz pasie jego owce)62. Akcent położony na słowo 3C2-’ może oznaczać dążenie Mojżesza do stabilizacji i decyzję wycofania się ze spraw Izraela i Egiptu. Jednakże informacja, że p asł owce wskazuje na jego przyszłość przywódcy.

Urodziła63 syna, a on dał mu imię Gerszom; bo mówił, byłem cudzoziem­ cem w obcej ziemi. Drugim elementem rozróżnienia jest nadanie imienia - w narracjach o Patriarchach to matki (lub położna) nadają imiona dzieciom, w któ­ rych opisują swoją relację do tego dziecka64. W tym opowiadaniu nadającym imię jest Mojżesz, a podana w opowiadaniu etymologia tego imienia „zatrzymuje” uwa­ gę czytelnika na życiu osobistym bohatera - poczuciu obcości. Głębsza analiza pozwala na wydobycie jeszcze innych znaczeń: imię zostało oparte na rdzeniu 013 wypędzać, co wskazuje na symboliczne odniesienia do Egiptu: w przeszłości - Mojżesz został wypędzony, a w przyszłości - to za jego sprawą synowie Izraela będą wypędzeni65; a może także do jego czynu, kiedy to podniósł się przeciwko tym, którzy wypędzili słabszych od siebie.

Sekcja (i cała omawiana jednostka tematyczna) kończy się ponownym opi­ sem sytuacji ludu Izraela: Oto po wielu tych dniach umarł król Egiptu, i jęc ze ­ li synowie Izraela z tej pracy (rn'3!)rr]ip) i krzyczeli; , i wzniosło się z tej p ra ­ cy (¡TfuUrr]!p) ich wołanie do Boga. Usłyszał (y o t^l) Bóg ich jęczenia; p rzy ­ pomniał ("Í3 P D Bóg swoje Przymierze - Abrahama, Izaaka, Jakuba. Widział

(KT1) Bóg synów Izraela; poznał (in*l) Bóg. W ostatnim wierszu pojawia się 4-krotnie słowo Bóg, za każdym razem poprzedzone innym czasownikiem. Te cztery czasowniki w l.poj., opisujące reakcję Boga na cierpienie Izraela, stanowią

61 W ielo ść im ion teścia M o jżesza stała się p rzed m io tem ro zw aż ań zaró w n o dla eg zeg ezy w sp ó łczesn ej, ja k i w cześn iej ży d o w sk iej. M id rasz u stan aw ia 7 im ion (4 b ib lijn e, p lu s 3 inne; w K siędze W yjścia w y rażen ie teść M ojżesza w y stęp u je 7 razy), tę trad y c ję p rzy jm u je R ashi. Ra- shbam (a dalej M ajm o n id es) uw aża, że R euel był ojcem Jetro (in. H obaba), teścia M ojżesza. W sp ó ­ łczesna egzegeza w y jaśn ia to n ak ład an iem się źródeł.

62 P o d o b n y e le m en t p ojaw i się w W j 18 (w iz y ta Jetro w o b o zie Izraela), g d z ie M o jżesz w ogóle nie zw raca uw agi n a C iporę, a całe opo w iad an ie k o ncentruje się n a je g o relacji do teścia. Tam M ojżesz zo stał p rzed staw io n y ja k o p raw o d aw ca, a w ięc o d p o w ie d zialn y za relacje Iz raela do innych ludów.

63 Zw ykle: p o c zę ła ... uro d ziła mu. S tru k tu ra tek stu w po ró w n an iu do innych n arracji n a ro ­ dzin, w sk azu je na dystans m ałżonków .

64 D oty czy to także pierw szej ludzkiej pary. Stąd tym bardziej u z asad n io n y w y d aje się w n io ­ sek C o a ts’a, że w n arracjach o P atriarch ach chodzi o rozw ój b io lo g iczn y społeczności.

swoistą analogię do tych czterech w w. 1,7 w l.mn. rozpoczynających opowiada­ nia, oraz trzech w. 1,11.13.14 opisujących ucisk Izraela66.

Opis kończący opowieści o dzieciństwie i młodości Mojżesza stanowi zarazem wprowadzenie do jego posłannictwa. W ten sposób postać M ojżesza została (na płaszczyźnie struktury tekstu) wpisana całkowicie w rzeczywistą sytuację Izraela i jednoznacznie wypowiedziana w charakterze jego dzieła - Bożego posłańca i pośrednika pomiędzy Bogiem a ludem. W całej omawianej jednostce nie wystę­ puje imię Jahwe, a jedynie Elohim. Jeżeli użycie imienia Elohim w Rdz 1,1-2,3 można odczytać jako objawienie uniwersalizmu stworzenia67, to przez zastosowa­ nie tego imienia w opowiadaniach o narodzinach Mojżesza można także odczytać jako ukazanie uniwersalnego charakteru jego postaci.

PODSUMOWANIE

Analiza tekstu pokazuje, jak niejednoznaczną postacią jest Mojżesz w ujęciu narratora Księgi Wyjścia. Z jednej strony jest on integralnie włączony w lud Izra­ ela poprzez więzi:

• biologiczną - narodzony w pokoleniu Lewiego, z rodziców Hebrajczyków, ma rodzeństwo;

• em ocjonalną - jako dojrzały człowiek interesuje się losem swego ludu i wzrusza ich cierpieniem;

• wolityw ną - będąc adoptowanym synem córki faraona nie skorzystał ze sposobności aby zrobić urzędniczą karierę na dworze faraona, ale wybrał uczest­ nictwo w losie swoich braci.

Z drugiej strony struktura tekstu wskazuje, że nie chodzi tu o losy bohatera, ale o obraz uczestnictwa Boga w ludzkim świecie. W opowiadaniu o narodzinach i młodości Mojżesza narrator (nawiązując subtelnie do schematu narodzin wodza) koncentruje się na włączeniu faktu pojawienia się tego dziecka w szeroko rozu­ miany kontekst Bożego zamysłu wobec stworzonego świata. Poprzez używanie specyficznych słów i wykorzystywanie symbolicznej wartości liczb autor wskazu­ je na m etaforyczny charakter tekstu i na jego powiązania z Księgą Rodzaju, szczególnie z opisem stworzenia świata i postaciami Patriarchów. Ponieważ od­ niesienia do dzieła stworzenia często stanowią opozycje, można w tym odczyty­ wać zamysł pokazania „odwróconego” porządku: pomimo, że dzieło stworzenia było bardzo dobre, to świat, w którym znaleźli się synowie Izraela przestał być dobrym, stając się światem chaosu.

66 C h. I s b e l l , E xo d u s..., s. 53-56 w sk azu je na te cztery czaso w n ik i ja k o łącznik z W j 7-14, p o d k reślając, że w. 2,22-25 sta n o w ią in te g raln ą całość z o m aw ian y m fragm entem .

67 E. v a n W o l d e , The C reation o f C oherence. S em eia 81/1998, s. 159-176.

rodzi-N A R O D ZIrodzi-N Y M O JŻESZA ₅₇

Odnowa bardzo dobrego u swego początku dzieła stworzenia, które z po­ wodu człowieka bardzo dobrym być przestało, domaga się znów człowieka który tej odnowy może dokonać. Człowiek taki całym swoim życiem ma przynależeć do Boga, a jednocześnie musi doświadczyć także losu swoich braci. Opowieść o narodzinach i młodości Mojżesza wskazuje na tajemnicę tego człowieka, która wpierw ujawnia się w określeniu go jako dobry. Takie określenie ustawia go w relacji do Boga - Mojżesz ze swej natury, tak jak dzieło Boga, jest dobry. Drugim ważnym elementem jest wskazanie na jego podwójną przynależność: do domu Izraela i do domu króla Egiptu. Ponieważ adopcja w świecie starożyt­ nym była czymś o wiele ważniejszym aniżeli fizyczne zrodzenie, zatem Mojżesz prawdziwie pochodził z domu córki faraona, będąc prawdziwie Egipcjaninem (Wj 2,19). Opowiadanie wskazuje na ważne typicznie doświadczenie - rezygnacji z możliwości bycia tym kim się jest z natury na rzecz więzi z wyboru: Mojżesz przynależał do domu faraona a wybrał więź z ludem Izraela (por. Hbr 11,24). Tożsamość M ojżesza w ten sposób pozostała ostatecznie nieokreślona, a on sam często był widziany jako ktoś z zewnątrz (por. Wj 14,12 por. Mt 13,55; Mk 6,3). Tekst wskazuje także na jego ostatecznie tajemnicze pochodzenie - brak imion rodziców w opowiadaniu o narodzinach nie może być przypadkowy, ale służy pod­ kreśleniu tajemnicy68.

Nie ma zatem powodów, aby poszukiwać w tak przedstawionej historii rysów osobowych, mówiących o faktach z jego życia, ale należy szukać prawdy teolo­ gicznej. Wiele cech postaci Mojżesza w pełni ujawnia się dopiero w postaci Jezu­ sa Chrystusa. Łukaszowa ewangelia dzieciństwa w subtelny sposób nawiązuje do Wj 2: podając imiona rodziców wskazuje, że Jezus niezupełnie jest ich synem; znajdujący 12-letniego Jezusa w świątyni dowiadują się, że dla Niego ważniejsze są sprawy jego Ojca. Także inne teksty NT stosują tę typologią: Gal 1 wyraźnie mówi o możliwości, której Jezus nie zagarnął dla siebie - chociaż z natury to mu się należało - aby na równi być z Bogiem, a Hbr 11,24 jednoznacznie odnosi postać Jezusa do postaci Mojżesza. Komentując Księgę Wyjścia Durham pisze: The book is theological in concept, in arrangement, in content, and in impli­ cation. It is a book o f faith, about faith, and directed prim arily to those with faith. Those who read the Book o f Exodus without faith, though they will

inevitably profit from their reading, will not understand its message69.

ce otrzym ali im iona Jochebed i A m ram ju ż w Torze (W j 6,20), a je g o ojciec A m ram je s t w sp o m n ia­ ny w P ism ach (1 K m 5,29). Je d n a k pó źn iejsze zain tereso w an ie p o sta cią M o jżesza k o n cen tro w ało się raczej na je g o działaln o ści, a nie na tajem n icy je g o pochodzenia.