Henryk Bogacki
"Deutschen Kriegstheologie
(1870-1918)", Karl Hammer,
München 1971 : [recenzja]
Collectanea Theologica 42/3, 207-208
1972
R E C E N Z J E
2 0 7
A u to r n ie w y ja ś n ia , j a k ro z u m ie p o słu g ę P io tro w ą w K o ściele, lecz o g r a n ic z a się do p o s ta w ie n ia p o d s ta w o w e j tezy , że K o śció ł „ o fic ja ln y ” , zwłaszcza* rz y m sk i, ra c z e j z a c ie m n ia i z n ie k s z ta łc a n iż u ja w n ia ob licze J e z u s a C h ry s tu s a d la d z isiejszeg o św ia ta . C hoć w ięc F . L e i s t p ra g n ie u p rz e d z ić z a rz u t, ż e k s ią ż k a je g o je s t d e s tr u k ty w n a , je d n a k ż e le k t u r a je j ta k ą o cen ę p o tw ie rd z a . K s. H e n r y k B o g a c k i S J , W a r sza w a K a r l H A M M E R , D e u tsc h e K r ie g s th e o lo g ie (1870— 1918), M ü n c h e n 1971, K ö se l— V e rla g , s. 384. B a d a n ia n a u k o w e n a te m a t p o k o ju m ię d z y n a r o d a m i są dziś m o d n e i p o trz e b n e . S tu d ia h is to ry c z n o te o lo g ic z n e ró w n ie ż m a ją tu sw o je m ie js c e , gd y ż teo lo g o w ie n ie p o z o s ta w a li o b o ję tn i w o b e c k o n flik tó w z b ro jn y c h , lecz u s iło w a li n a ś w ie tlić je od s tro n y w ła s n e j d y sc y p lin y . K a r l H a m m e r , d o c e n t h is to rii K o śc io ła i d o g m a tó w n a u n iw e rs y te c ie w B azy lei, z a ją ł się s to s u n k ie m teo lo g ii n ie m ie c k ie j w ep o ce w ilh e lm iń s k ie j do p ro b le m u w o jn y . E p o k a ta m ie śc i się m ię d z y d w ie m a w o jn a m i — p ie rw s z a ją z a p o c z ą tk o w a ła , d ru g a — z a k o ń c z y ła . S z czeg ó ln e n a s ile n ie o w ej „teo lo g ii w o jn y ” z a z n a c z a się w ła ś n ie w o k re s ie 1870— 1871 i 1914— 1918. A u to r w ię c e j u w a g i p o św ię c a te o lo g o m e w a n g e lic k im n iż k a to lic k im , co jeg o z d a n ie m o d p o w ia d a sto s u n k o m lic z b o w y m o b u w y z n a ń w ó w c z e sn y m c e s a r s tw ie n ie m ie c k im , a p rz e d e w sz y stk im s y tu a c ji w p iś m ie n n ic tw ie te o lo g ic z n y m w N ie m c z e c h ta m te g o o k re s u . K. H a m m e r u s iłu je p rz e d s ta w ić o b ra z w y p o w ie d z i „ te o lo g ic z n y c h ” n a te m a t w o jn y , p o c h o d z ą c y c h n ie ty lk o od z a w o d o w y c h teo lo g ó w , lecz w p ie r w szy m rz ę d z ie od d o s to jn ik ó w k o śc ie ln y c h , p ro b o szczó w czy p o p u la r n y c h p i sa rz y .’ W m a t e r i a le ź ró d ło w y m p rz e w a ż a ją k a z a n ia , lis ty p a s te rs k ie , u rz ę d o w e o b w ie sz c z e n ia , a r t y k u ły i k o m e n ta rz e p u b lic y s ty c z n e , listy , p rz e m ó w ie n ia czy ro z w a ż a n ia . N ie są to ź ró d ła w y so k ie j r a n g i p o d w z g lę d e m te o lo g iczn y m , lecz n ie w ą tp liw ie w y m o w n e d o k u m e n ty ś w ia d c z ą c e o k ie r u n k u „teo lo g ic z n e g o ” o d d z ia ły w a n ia n a ó w c z e sn e życie. N a ic h p o d s ta w ie tw o rz y a u to r p a n o ra m ę p o g lą d ó w „ te o lo g ic z n y c h ”, ja k im i w o k re s ie I I R zeszy k s z ta łto w a n o p o s ta w ę sp o łe c z e ń s tw a n ie m ie c k ie g o w o b e c to czo n y c h w o je n . T eo lo g ia z a jm o w a ła w te j s p r a w ie p o s ta w ę „ w o jo w n ic z ą ” n a r ó w n i z in n y m i d y s c y p lin a m i u n i w e rs y te c k im i z a in te re s o w a n y m i z a g a d n ie n ie m w o jn y (np. h is to ria , filo z o fia , ek o n o m ia itp.).
O g ro m m a t e r i a łu z m u s z a a u to r a do z a s to s o w a n ia s u ro w e j se le k c ji. R e z y g n u je z k o m p le tn o ś c i p rz e d s ta w ie n ia , a o g ra n ic z a się do o m ó w ie n ia a u t o ró w r e p r e z e n ta ty w n y c h d la ro z m a ity c h g r u p i k ie r u n k ó w w r a m a c h k a ż d e j k o n fe s ji. W części h is to ry c z n e j (s. 13—85) H a m m e r o m a w ia p u b lik a c je d o ty czą ce w o jn y o ra z ic h a u to ró w , p o św ię c a ją c n a jw ię c e j u w a g i o k re s o w i I w o j n y św ia to w e j. W części te o lo g ic z n o s y s te m a ty c z n e j (s. 87— 174) p r e z e n tu je „ te o logię w o jn y ” w je j k o n k r e tn y c h p rz e ja w a c h , a w ię c w o d n ie s ie n iu do a r t y k u łó w w ia r y (n a u k a o B ogu, o J e z u s ie C h ry s tu s ie , o D u c h u Ś w ię ty m ) czy p o s tu la tó w m o r a ln y c h (np. p ra w o i o b o w ią z e k , p a tr io ty z m , w ie rn o ś ć aż d o śm ie rc i itp .). O s ta tn ia część z a w ie ra 157 d o k u m e n tó w (s. 177— 345) s ta n o w ią cych c h a r a k te r y s ty c z n e p rz y k ła d y „ te o lo g ic z n e g o ” n a s ta w ie n ia do w o jn y w N iem cz ech w ilh e lm iń s k ic h .
K s ią ż k a je s t le k t u r ą p r z y g n ę b ia ją c ą i p rz e r a ż a ją c ą . A u to r o p is u je w y s iłk i d o s to s o w a n ia w ia r y w d u c h u w o jo w n ic z y m do z m ie n n y c h s y tu a c ji n a f r o n
ta c h . W im ię teologii- p r z e d s ta w ia s ię i p r o p a g u je w o jn ę rz e k o m o ja k o o b ro n ę - • id e a łó w c h r z ę ś c ija ń s k ic h p rz e d w ro g a m i, z w y k le p ię tn o w a n y m i ja k o o d s tę p -
cy od w ia ry — M i t G o tt f ü r K a ise r u n d V a te r la n d ! P a ń s tw o n ie m ie c k ie je s t p r z e d s ta w ia n e ja k o n ie w in n a o f ia r a p o d s tę p n y c h k n o w a ń n ie g o d z iw y c h s ą siad ó w , z m u s z a n e p ro w a d z ić w o jn y o b ro n n e ... M o żn a ta m z n ale źć tw ie r d z e n ia ,
208 R E C E N Z J E
a r m i i n ie m ie c k ie j, że w o jn a je s t o b ja w ie n ie m w ie lk o ś c i B oga, a o d d z ia ły k i e ro w a n e p rz e z D u c h a Ś w ię te g o g o to w e są n a w e t n a ś m ie rć n a p o lu b itw y , co m a b y ć n a ś la d o w a n ie m d o b ro w o ln e j o fia ry J e z u s a n a k rzy żu ... U w a g a a u to r a , ze po d ru g ie j s tr o n ie fr o n tó w I w o jn y ś w ia to w e j te o lo g ia ró w n ie ż s łu ż y ła p ro p a g a n d z ie w o je n n e j, p o tę g u je p e sy m iz m w o c e n ie s y tu a c ji. P o d o b n e b a d a n ia n a te m a t z a a n g a ż o w a n ia te o lo g ii w p r o b le m a ty k ę w o je n n ą p o w in n y o b ją ć ró w n ie ż o k re s o s ta tn ie j w o jn y .
K s. H e n r y k B o g a c k i S J , W a r s z a w a
O . L A F O N T , P e u t- o n c o n n a ître D ie u e n J é s u s C h rist? I. P r o b lé m a tiq u e , P a r is
1969, C e rf, s. 333 (C o g ita tio fi d e i 44).
K s ią ż k a je s t k r y t y k ą całe j p o n ic e js k ie j try n ito lo g ii, z a ró w n o sc h o la s ty c z - n e j ja k p a tr y s ty c z n e j, z a c h o d n ie j i w s c h o d n ie j. A u to r p ró b u je z a ry s o w a ć n o
w e u ję c ie t r a k t a t u o T ró jc y Ś w ię te j, w k tó r y m o rto d o k s ja k a to lic k a u w o ln i ła b y się — je g o z d a n ie m — od o b c ią ż e ń i je d n o s tro n n o ś c i, m a ją c y c h sw e ź r ó dło jesz c z e w r e a k c j i a n ty a r ia ń s k ie j. J e d n o s tro n n o ś c i te u ja w n iły się ju ż w s ta r o ż y tn y m p o d z ia le n a u k i ś w ię te j n a te o lo g ię ( p r a w d a o T ró jc y Ś w ię te j) i e k o n o m ię (p r a w d a o o d k u p ie n iu ). P o d z ia ł te n b y ł św ia d e c tw e m , że t a j e m n ic ą T ró jc y Ś w ię te j z aczęto się z a jm o w a ć s a m ą w sobie, b a rd z ie j lu b m n ie j a b s t r a h u j ą c od je j p e rs p e k ty w y h is to ry c z n o -z b a w c z e j, w k tó r e j z o s ta ła o b ja w io n a . O d b łę d u te g o n ie u c h ro n ili się ró w n ie ż O jco w ie g re c c y , bo i o n i b y li z d e k la ro w a n y m i h o m o u z ja s ta m i, a k c e n tu ją c y m i w sp ó łis to tn o ś ć S y n a w s p o sób „ te o lo g ic z n y ”, z a m ia s t „ e k o n o m ic z n y ”. P o c z ą w sz y od sp o ró w z a r ia n a m i i s y s te m a ty c z n y c h u ję ć tr y n ito lo g ii p rz e z O jcó w k a p p a d o c k ic h n ik o m u n ie u d a ło się stw o rz y ć u ję c ia - 1- tw ie r d z i L a f o n t — k tó r e b y ło b y w ie r n e o r t o d o k sji n ic e js k ie j, a z a ra z e m z g o d n e z m e n ta ln o ś c ią p rz e d n ic e js k ą . O n to lo - g ic z n e ty lk o u jm o w a n ie ta je m n ic y T ró jc y d o p ro w a d z iło do ta k ra ż ą c y c h n i e p o ro z u m ie ń , ja k a n z e lm ia ń s k a k o n c e p c ja , że ró w n ie ż in n a O soba, a n ie S y n , m o g ła p r z y ją ć n a t u r ę lu d z k ą (por. te ż św . T o m a s z , S. T h . 3, q 3, a 5— 8). W d o p u s z c z e n iu m o żliw o ści w c ie le n ia in n e j O soby w id z i L a f o n t n a jb a r d z ie j u d e r z a ją c e u ja w n ie n ie s k a n d a lu , ja k im j e s t ty lk o o n to lo g ic z n e u p r a w ia n ie try n ito lo g ii, i m im o że w tr a d y c y jn e j te o lo g ii je s t to p ro b le m m a rg in e s o w y , p ro b le m ra c z e j lo g ic z n y n iż re a ln y , bo b ę d ą c y o k a z ją do s p r a w d z e n ia w e w n ę tr z n e j lo g ik i c a łe j m e ta fiz y k i T ró jc y , r a z po r a z je s t p rz e z L a f o n t a p r z y p o m in a n y i w y p o m in a n y .
J a k ą try n ito lo g ię p o z y ty w n ą p ro p o n u je k r y t y k ta k n ie p r z e je d n a n y ? N ow y t r a k t a t o T ró jc y w in ie n b y ć o p a r ty n a m is te r iu m p a s c h a ln y m C h ry s tu s a , gdyż j e s t ono o b ra z e m w ie c z n e g o w s p ó łp r z e n ik a n ia T ró jc y . D z ia ła n ie B oga n a z e w n ą tr z n ie m o ż e b o w ie m n ie b y ć r e f le k s e m ż y c ia w e w n ą tr z tr y n ita r n e g o . R ó w n ie ż p a s c h a ln e d z ie ło C h ry s tu s a je s t s k ie ro w a n y m do lu d z i o d z w ie rc ie d le n ie m tej m iło ści, j a k a łą c z y O soby B o sk ie. T a je m n ic a T ró jc y z o s ta ła w ię c o b ja w io n a ja k o s k ie r o w a n a do n a s, ja k o r e a liz u ją c a się w p rz y jś c iu i d z ie le C h r y s t u sa d la n a sz e g o z b a w ie n ia . W ła ś n ie d la te g o s k a n d a le m j e s t z a s ta n a w ia n ie się n a d m o ż liw o śc ią w c ie le n ia in n e j O so b y n iż S y n . P rz e d m io te m r e f le k s ji te o lo g ic z n e j n ie p o w in n a b o w ie m b y ć ta je m n ic a T ró jc y s a m a w sobie, a le t a k a t a je m n ic a T ró jc y , ja k a z o s ta ła n a m o b ja w io n a , ta je m n ic a T ró jc y u k a z a n a n a m w o d k u p ie ń c z y m d z iele C h ry s tu s a .
D ru g im p u n k te m z w o rn ik o w y m n o w e j tr y n ito lo g ii w in n a b y ć b a rd z ie j p ra w id ło w a k o n c e p c ja osoby. K o n c e p c ja tr a d y c y jn a , k tó r a s k r y s ta liz o w a ła się w k la s y c z n e j d e fin ic ji B o e c j u s z a , p o d k re ś la b o w ie m — z d a n ie m L a f o n - t a — in d y w id u a ln o ś ć osoby, je j z d e te rm in o w a n ie i o d d z ie le n ie o d in n y c h . T y m c z a s e m o oso b ie tr z e b a m y ś le ć w k a te g o r ia c h d y n a m ic z n y c h , ja k o o b y c ie d z ia ła ją c y m i p rz e k a z u ją c y m sieb ie. W e d łu g L a f o n t a, ta k o m u n ijn o ś ć , z d o l no ść u d z ie la n ia się in n y m i p o s z e r z a n ia s ię o in n y c h , je s t g łę b s z y m f u n d a m e n te m o so b o w o ści n iż sa m o istn o ść . N ie m a o soby ta m , g d zie n ie m a teg o
