Tempo i kierunki aktywizacji gospodarczej regionu lubelskiego w okresie trzydziestolecia

Zbigniew Mitura

Tempo i kierunki aktywizacji

gospodarczej regionu lubelskiego w

okresie trzydziestolecia

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 13-14, 19-35

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

V O L. X III/X IV , 2 S E C T IO H 1979/1980

Instytut E konom iki Produkcji, Organizacji i Zarządzania W ydziału Ekonom icznego UMCS

Z b i g n i e w M I T U R A

Tempo i kierunki aktyw izacji gospodarczej regionu lubelskiego w okresie trzydziestolecia

Т ем п и н а п р а в л е н и я а к т и в и з а ц и и эко н о м и к и Л ю бли н ского р еги о н а в п ер и о д т р и д ц а т и л е т и я П Н Р

T h e R a te a n d D ire c tio n s o f E conom ie A c tiv iz a tio n of th e L u b lin R egion in th e T h ir ty Y e a rs o f th e P o lis h P e o p le ’s R ep u b lic

I. W okresie międzywojennym Lubelszczyzna była jednym z najsła­

biej rozwiniętych gospodarczo regionów kraju. Wielkość produkcji pod­ stawowych działów w ytwarzania, ich wzajemne relacje, jak też stopień rozwoju in frastru ktu ry gospodarczej i społecznej wskazywały na znacz­ ne opóźnienie gospodarki Lubelszczyzny w stosunku do pozostałego ob­ szaru kraju. Na znaczny stopień opóźnienia regionu lubelskiego w roz­ woju społeczno-gospodarczym wskazywały zwłaszcza następujące zjawis­ ka: 1) wybitnie rolniczy charakter gospodarki, przejaw iający się w dużej przewadze mało wydajnego i zacofanego rolnictwa; 2) bardzo niski po­ ziom uprzemysłowienia regionu, wyrażający się w braku nowoczesnego przem ysłu oraz w przewadze drobnej, rozproszonej, mało w ydajnej pro­ dukcji rzemieślniczej; 3) niedostatecznie rozwinięta infrastruktura gospo­ darcza i społeczna, zwłaszcza w zakresie sieci komunikacyjnej, urządzeń komunalnych, socjalnych i kulturalnych; 4) niski poziom zatrudnienia po­ za rolnictwem i związane z tym zjawisko znacznego przeludnienia wsi lu­ belskiej; 5) szereg innych dysproporcji strukturalnych, charaktersytycz- nych dla regionów słabo rozw iniętych.1 Druga wojna światowa i okupa­ cja hitlerow ska pogłębiły dysproporcje w rozwoju społeczno-gospodar­

1 P o r. w te j k w e s tii: M. W a l e s z k o : Z m ia n y w s tr u k tu r z e sp o łe c zn o -g o s p o ­

czym poszczególnych regionów kraju. Wysokie straty w skutek działań wojennych i rabunkow ej gospodarki okupanta poniosła zwłaszcza gospo­ darka Lubelszczyzny. 2 Opracowanie zmierza do ukazania stanu gospodar­ ki Lubelszczyzny w okresie startu do socjalistycznej industrializacji, pod­ stawowych kierunków aktywizacji gospodarczej tego regionu oraz stop­ nia awansu gospodarczego w okresie trzydziestolecia PRL.

Znaczny stopień opóźnienia Lubelszczyzny w rozwoju społeczno-go- spodarczym znajduje zwłaszcza odzwierciedlenie w strukturze gospodar­ ki tego regionu. Podstawowe znaczenie dla oceny poziomu gospodarki Lubelszczyzny, tem pa jej rozwoju i kierunków aktywizacji gospodarczej mają przem iany zachodzące w jej m akrostrukturze, a więc relacje m ię­ dzy trzem a wielkimi sektoram i: 1) rolnictwem i leśnictwem — zalicza­ nymi do sektora I, 2) przem ysłem i budownictwem — zaliczanymi do sektora II, 3) szeroko pojętą sferą usług zaliczaną do sektora I I I .3 Re­ lacje te będą głównym przedm iotem analizy. Przem iany w m akrostruk­ turze gospodarki regionu lubelskiego zilustrowane zostaną wielkością i stru k turą: nakładów inw estycyjnych, zatrudnienia i produkcji. Szcze­ gólnie istotne znaczenie dla tak prowadzonej analizy ma porównanie zmian w m akrostrukturze gospodarki regionu z analogicznymi zmianami w m akrostrukturze gospodarki kraju. W celu uzyskania porównywalnoś­ ci danych w opracowaniu w ykorzystana została oficjalna statystyka Głów­ nego Urzędu Statystycznego w Warszawie oraz Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Lublinie. 4

Rzecz jasna, przyjęta w opracowaniu metoda porównawcza może bu­ dzić pewne zastrzeżenia. S tru k tu ra gospodarki k raju nie może być bo­ wiem traktow ana jako wzorzec docelowy dla rozwoju poszczególnych re­ gionów kraju. Byłoby to sprzeczne z istotą i funkcją regionu gospodar­ czego związaną ze specjalizacją regionów. Niemniej trudno jest znaleźć lepszy punkt odniesienia dla oceny charakteru i tem pa przem ian społecz­ no-gospodarczych dokonujących się w regionie. Jeśli nadto uwzględnimy fakt, że przem iany w m akrostrukturze gospodarki odzwierciedlają n aj­ bardziej ogólne tendencje rozwojowe, to metodę taką uznam y za po­ praw ną.

II. Gospodarka każdego regionu nie stanowi układu zamkniętego.

Rozwój każdego regionu gospodarczego jest ściśle powiązany z rozwojem

2 P o r. M. W a l e s z k o , Z. M i t u r a : Z a r y s r o z w o ju g o sp o d a rczeg o L u b e l­ s z c z y z n y w la ta c h 1944— 1959, L u b lin 1959, s. 29. 3 P o r. n a te n temnat: J . G ó r s k i : P o s tę p te c h n ic z n y a p r z e m ia n y s tr u k tu r a ln e w g o sp o d a rce [w :] W p ły w p r z e m ia n w s t r u k tu r z e g a łę z io w e j i p r z e s tr z e n n e j na w z r o s t g o sp o d a r c zy , cz. I, Ł ó d ź 1974, s. 332. 4 Z teg o te ż p o w o d u d a n e s ta ty s ty c z n e w y k o rz y s ta n e w o p ra c o w a n iu n ie są p ełn e.

Tempo i kierunki aktywizacji gospodarczej... 21

społeczno-gospodarczym całego kraju. W teorii regionalnego rozmieszcze­ nia sił wytwórczych w ystępuje dylemat: 1) czy rozwój gospodarczy regio­ nów słabiej rozwiniętych gospodarczo powinien się dokonywać w sposoo kompleksowy, uwzględniający harm onijny rozwój wszystkich dziedzin w ytw arzania, jak to ma miejsce w aktywizacji gospodarczej krajów sła­ biej rozwiniętych. Za taką koncepcją rozmieszczenia sił wy twórczy cli przem aw iają argum enty socjalno-egaiitarne, uzasadniające potrzebę wy­ równywania dysproporcji międzyregionalnych w kraju oraz dysproporcji wewnątrzregionalnych; 2) czy rozwoj regionów słabiej rozwiniętycn go­ spodarczo powinien się dokonywać w oparciu o specjalizację produkcji. Za taką koncepcją rozwoju przem awiają względy racjonalnego rozmiesz­ czenia sił wytwórczych, a zatem argum enty typu ekonomicznego. Wybór takiej możliwości rozwoju oznacza, że w pierwszej kolejności powinny się rozwijać te dziedziny produkcji, które charakteryzują się niższymi kosztami w ytwarzania. Powyższe koncepcje rozmieszczenia sił w ytw ór­ czych w k raju w skrajnych postaciach sprowadzają się do problem u kon­ centracji lub rozproszenia działalności gospodarczej. W związku z tym w polityce rozmieszczenia sił wytwórczych w k raju poszukuje się ekono­ micznie i społecznie uzasadnionego kompromisu między zadaniem osiąg­ nięcia najwyższych i najszybszych efektów ekonomicznych z ty tu łu lo­ kalizacji a zadaniem wyrównywania regionalnych różnic rozwojowycli.5

W polityce regionalnego rozmieszczenia sił wytwórczych w Polsce po­ wyższy dylem at rozwiązywany był rozmaicie. W okresie początkowego przyśpieszenia rozwoju gospodarki (okres planu sześcioletniego) realizo­ wana była zasada równomiernego rozmieszczenia sił wytwórczych oraz za­ sada wszechstronnego rozwoju poszczególnych regionow. Realizacja tych zasad była swego rodzaju antytezą zasady nierównomiernego rozmiesz­ czenia sił wytwórczych w kapitalizmie, wynikającej z praw a nierówno­ miernego rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Powyższe zasady regio­ nalnego rozmieszczenia sił wytwórczych harmonizowały ponadto z reali­ zowaną wówczas strategią ekstensywnego rozwoju gospodarki, w której ilościowe kry teria wzrostu przeważały nad jakościowymi.

Polityka równomiernego rozmieszczenia sił wytwórczych w kraju stworzyła podstawy dla przyśpieszonego rozwoju regionów słabo rozwi­ niętych, niemniej miała ona także ujemne konsekwencje. Przejaw iały się one w obniżaniu efektywności nakładów inwestycyjnych w skutek nieli­ czenia się z wymogami rachunku ekonomicznego oraz w niedoinwesto­ waniu rolnictwa w skutek forsownego uprzemysłowienia kraju, co w kon­

5 P o r. S. M. Z a w a d z k i : P o d s ta w y p la n o w a n ia reg io n a ln eg o , W a rs z a w a 1969, s. 179, i d.: A n a liz a s t r u k tu r y p r z e s tr z e n n e j p r z e m y s łu w P olsce L u d o w e j, S tu d ia K o m ite tu P rz e s trz e n n e g o Z a g o sp o d a ro w a n ia K r a ju , P A N , t. X, W a rs z a w a 1965, s. 27.

sekwencji prowadziło do zachwiania równowagi ogólnej w gospodarce k ra­ ju oraz poważnych napięć w gospodarce. Dlatego w ostatnich latach pla­ nu sześcioletniego ta koncepcja została odrzucona i zastąpiona przez ra ­ cjonalne rozmieszczenie sił wytwórczych. Oznacza to szersze wykorzy­ stanie rachunku ekonomicznego jako kryterium rozmieszczenia sił w y­ twórczych, a co za tym idzie — szersze uwzględnienie potrzeby specja­ lizacji regionów w tych dziedzinach, dla rozwoju których m ają one ko­ rzystne w a ru n k i.e

W przypadku specjalizacji regionu pow staje drugi dylemat, czy pod­ stawowym czynnikiem dynam izującym rozwoj gospodarki powinien być przem ysł, czy też może mm być inny dział gospodarki narodowej, na przy- kład rolnictwo. Jak wskazywano wyżej, cecną regionów słabo rozwinię­ tych jest wybitnie rolniczy icn charakter, uiatego rozwój gospodarczy tych regionow wiązano do niedawna wyłącznie z uprzemysłowieniem, bę­ dącym synonimem gospodarki rozwiniętej. Obecnie coraz powbzecnmej uważa się, że koncepcja likwidacji zacolama w oparciu o uprzemysłowie­ nie jest słuszna w odniesieniu do aktyw izacji gospodarczej krajów słabo rozwiniętych, nie m a natom iast zastosowania w odniesieniu do aktyw i­ zacji gospodarczej regionów w ew nątrz kraju. W odniesieniu do takich regionów uważa się, że funkcje aktyw izacji gospodarczej może spełniać także nowoczesne rolnictwo w raz z kompleksem gospodarki żywnościo­ wej. 7

Powyższe koncepcje aktyw izacji regionów gospodarczo słabo rozwinię­ tych znalazły odzwierciedlenie w rozwoju społeczno-gospodarczym Lu­ belszczyzny oraz w przem ianach w m akrostrukturze tego regionu. N aj­ większe zmiany w stru k turze gospodarczej regionu lubelskiego w oma­ wianym okresie spowodował dynamicznie rozw ijający się przemysł, w wyniku czego nastąpiły radykalne zmiany w relacjach między dwoma podstawowymi działam i w ytw arzania: przem ysłem i rolnictwem. Znalaz­ ło to odzwierciedlenie w relacjach między analizowanymi w pracy sek­ toram i gospodarczymi. 8 P o r . B. M i n c : E k o n o m ia p o lity c z n a s o c ja liz m u , P W N , W a rs z a w a 1963, s. 207 i n., K . S e c o m s k i : W s tę p do te o r ii r o z m ie s z c z e n ia sil w y tw ó r c z y c h , W a rs z a w a 1956, s. 55, i d.: W s p ó łc z e s n e p r o b le m y i te n d e n c je r o z w o jo w e te o r ii g o s p o d a r k i p r z e ­ s tr z e n n e j, „ E k o n o m is ta ” , 1972, n r 2, s. 254, i d . : E le m e n ty p o li ty k i e k o n o m ic z n e j, W a r­ sz a w a 1970, &. 48 i n. S. M. Z a w a d z k i : P o d s ta w y p la n o w a n ia re g io n a ln e g o , W a r­ sz a w a 1969, s. 171. 7 P o r. n a te n teu n at w y w o d y A. W o s i a : Z a r y s k o n c e p c ji r o z w o ju re g io n u w o p a rc iu o k o m p le k s g o s p o d a r k i ż y w n o ś c io w e j o ra z F. D a n i l c z u k a : M odel k o m p le k s u g o sp o d a r k i ż y w n o ś c io w e j a r o z w ó j r e g io n u sła b o ro z u ń n ię te g o [w :] P r o ­ b le m y a k ty w iz a c ji r e g io n ó w sła b o r o z w in ię ty c h ( m a te r ia ły n a k o n f e r e n c ję n a u k o w ą ),

Tempo i kierunki aktywizacji gospodarczej... 23

III. Podstawowym czynnikiem określającym tempo rozwoju społecz­

no-gospodarczego regionu jest wielkość i stru k tu ra nakładów inwesty- cyjnych. Porównanie dynamiki i stru k tu ry nakładów inw estycyjnych w regionie lubelskim z analogicznymi wskaźnikami dla k raju pozwala wnio­ skować o tempie likwidacji opóźnień w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu w stosunku do pozostałego obszaru kraju. Globalnie rzecz bio­ rąc dynam ika nakładów inwestycyjnych w regionie lubelskim w latach 1950— 1974 nie odbiegała w zasadzie od średnich nakładów inw estycyj­ nych w kraju (tab. 1).

Szczególnie wysoka dynam ika nakładów inw estycyjnych w regionie lu­ belskim i w całym k raju przypadała na lata 1950—1960 (wzrost 255%). Wysokie nakłady inwestycyjne w tym okresie w regionie lubelskim prze­ znaczane były głównie na budowę wielkich zakładów przemysłowych

T ab . 1. D y n a m ik a n a k ła d ó w in w e s ty c y jn y c h w w o j. lu b e ls k im i k r a j u w la ta c h 1950— 1974 D y n a m ic s of in v e s tm e n t e x p e n d itu re s in th e L u b lin v o iv o d e s h ip a n d in th e c o u n tr y in th e y e a rs 1950—1974 W y szczeg ó ln ien ie L a ta P o ls k a L u b e lsk ie N a k ła d y in w e s ty c y jn e w g o sp o d a rc e u sp o łe c z n io n e j w c e n a c h z 1956 r. 1955 = 100 1955 174 160 1960 255 254 N a k ła d y in w e s ty c y jn e w gosipodarce n a ro d o w e j w c e n a c h z 1961 r. dla la t 1971— 74 z 1971 r. 1961 = 100 1965 130,6 164,5 1970 194,6 228,4 1965 = 100 1970 149,0 135,9 1971 = 100 1974 189,0 158,3 W ty m p rz e m y s ł: 1961 = 100 1965 133,0 309,3 1970 192,1 283,8 1965=100 1970 144,5 91,8 1971 = 100 v 1974 208,6 204,6 R o ln ic tw o . 1961 = 100 1965 164,8 136,7 1970 240,6 262,5 1965 = 100 1970 146,0 192,0 1971 = 100 1974 157,1 128,9 N a k ła d y in w e s ty c y jn e w p rz e lic z e n iu 1961— 65 100,0 73,8 n a 1 m ie sz k a ń c a w c e n a c h z 1971 r. 1966— 70 100,0 87,2 1971— 74 100,0 76,6 Ź r ó d ł o : R o c z n ik s ta ty s t y c z n y G U S: 1961, ta b l. 11 (100), s. 76; 1973, ta b l. 9 (21), s. 144; 1972, ta b l. 11 (127), s. 142; 1974, ta b l. 11 (182), s. 189; 1975, ta b l. 14 (193), s. 138 i ta b l. 15 (194), s. 139; R o c z n ik s ta ty s ty c z n y in w e s ty c ji i ś r o d k ó w tr w a ły c h , 1971, ta b l. 37 (61), s. 82; 1972, ta b l. 10, s. 10 (o b liczen ia w łasne).

i rozbudowę in frastru k tu ry społecznej. W wyniku realizacji polityki in­ tensywnego uprzem ysłowienia zlokalizowano tu kilka dużych zakładów przem ysłu metalowego, które przyśpieszyły proces urbanizacji i stw orzy­ ły w arunki dla m igracji dużych nadwyżek siły roboczej z rolnictwa do przem ysłu. Wielkie inw estycje przemysłowe realizowane na Lubelszczyź- nie w ram ach planu sześcioletniego m iały ponadto znaczenie dynam izu­ jące dla rozwoju pozostałych działów gospodarki narodowej, stanowiły swego rodzaju „pierwsze pchnięcie” dla rozwoju gospodarki regionu.

W latach 1960—1970 ogólne rozm iary nakładów inw estycyjnych rosły nieco wolniej. W rozmiarach globalnych dynam ika nakładów inw estycyj­ nych w regionie lubelskim przewyższała w tym okresie średnie nakłady inw estycyjne w k ra ju o 34 pkt. W przeliczeniu jednak na 1 mieszkańca była ona niższa w porów naniu ze średnią krajową. Jeśli nakłady inw esty­ cyjne w k raju na 1 mieszkańca przyjąć za 100, to w województwie lu ­ belskim w latach 1961— 1965 wyniosły one 73,8%, w latach 1966— 1970 — 87,2%. W stru k tu rze nakładów inw estycyjnych na przem ysł i rolnictwo znalazła odzwierciedlenie realizowana w latach sześćdziesiątych polityka ekonomiczna państw a, zmierzająca do zapewnienia miejsc pracy licznym rocznikom wchodzącym w wiek produkcyjny, rekrutującym się z tzw. wyżu demograficznego. Na lata 1960^1965 przypada druga faza indu­ strializacji, która w regionach słabiej rozw iniętych — takich jak woje­ wództwo lubelskie — realizowana była pod hasłem aktywizacji gospo­ darczej tych regionów. Miało to na celu m aksym alne w ykorzystanie za­ sobów miejscowych dla zwiększenia liczby stanowisk pracy oraz wzrostu produkcji rynkowej. Jednocześnie zarysow ująca się coraz w yraźniej dys­ proporcja między rozwojem przem ysłu i rolnictw a i związane z nią ujem ­ ne zjawiska w postaci napięć rynkow ych wym agały przyspieszenia roz­ woju rolnictwa. Znalazło to odzwierciedlenie w stru k tu rze nakładów in­ westycyjnych w postaci szybszej dynam iki nakładów na rozwój rolnictwa niż p rzem y słu .8 W regionie lubelskim stru k tu ra nakładów inw estycyj­ nych na przem ysł i rolnictwo zniekształcona została w omawianym okresie przez wysoką koncentrację nakładów na rozwój przem ysłu chemicznego, związaną z budową Zakładów Azotowych w Puławach. W związku z tym w regionie lubelskim dynam ika nakładów inw estycyjnych na rozwój prze­ mysłu przewyższała dynam ikę nakładów na rozwój rolnictwa. Niemniej jednak już w tym okresie w stru k tu rze przem ysłu nastąpiło przesunięcie w kierunku rozwoju gałęzi w ytw arzania powiązanych z miejscową bazą

8 P o r . P r o b le m y r o z w o ju g o sp o d a r c ze g o P o ls k i L u d o w e j 1944— 64, pod re d . K. S eco m sk ieg o , W a rs z a w a 1965, s. 26 o ra z R. C h e l i ń s k i : E ta p y r o z w o ju g o sp o ­

d a rczeg o P o ls k i L u d o w e j [w:] E k o n o m ia p o lity c z n a s o c ja liz m u — w y b ó r te k s tó w ,

Tempo i kierunki aktywizacji gospodarczej... ₂₅ surowcową, a zwłaszcza z bazą surowcową i potrzebami rolnictwa. 9 Jed­ nocześnie w latach 1965— 1970 miała miejsce w regionie lubelskim stosun­ kowo wysoka koncentracja nakładów inwestycyjnych na rozwój rolnic­ twa, które w tym okresie znacznie przewyższyły nakłady na rozwój prze­ mysłu. Było to związane ze zmianą koncepcji rozwojowej gospodarki re­ gionu lubelskiego. Począwszy od końca lat sześćdziesiątych w rozwoju społeczno-gospodarczym regionu lubelskiego wiodącą pozycję zaczyna zaj­ mować rolnictwo i dziedziny integralnie z nim związane. Za taką kon­ cepcją rozwoju gospodarki regionu lubelskiego przem awiają ważkie argu­ m enty: 1) w polityce ekonomicznej państwa rolnictwo — z uwagi na jego niewystarczająco wysoki poziom rozwoju, a jednocześnie duże znaczenie w gospodarce narodowej — należy do jednej z bardziej preferow anych dziedzin wytwarzania; znajduje to odzwierciedlenie w polityce rolnej, stw arzającej korzystne w arunki dla rozwoju produkcji rolnej; 2) region lubelski ma szczególnie korzystne w arunki dla rozwoju rolnictwa (wa­ runki przyrodniczo-glebowe i demograficzne), a także wystarczająco roz­ budowaną in frastruk tu rę gospodarczą i społeczną; 3) równolegle z roz­ wojem rolnictwa dokonuje się rozwój dziedzin integralnie z nim zwią­ zanych, zaliczanych do kompleksu gospodarki żywnościowej (przemysłu wytwarzającego środki produkcji dla rolnictwa, przem ysłu rolno-spożyw­ czego, bazy usługowej dla rolnictwa), co umożliwia harm onijny, komplek­ sowy rozwój całej gospodarki regionu. 10

W latach 1971— 1975 nastąpiło wydatne przyspieszenie społeczno-go­ spodarczego rozwoju kraju, w tym także regionu lubelskiego, będące na­ stępstw em realizacji program u nakreślonego na VI Zjeździe P artii. Zna­ lazło ono odzwierciedlenie w dynamice wzrostu nakładów inwestycyjnych, które średnio w kraju wzrosły w latach 1971— 1974 o 89%, w woj. lu ­ belskim o 58%. W związku z koniecznością intensyfikacji metod w ytw a­ rzania, a co za tym idzie potrzebą technicznej rekonstrukcji wszystkich dziedzin wytw arzania, szybsza dynamika wzrostu cechowała nakłady na rozwój przem ysłu (wzrost w kraju i woj. lubelskim o ponad 100%) niż rolnictwa (wzrost w k raju o 87%, w woj. lubelskim o 29%). W okresie tym w regionie lubelskim zarysowało się wyraźnie niewystarczające tem ­ po wzrostu nakładów inwestycyjnych na rozwój rolnictwa oraz niski udział regionu lubelskiego w nakładach inwestycyjnych w kraju w prze­ liczeniu na 1 mieszkańca, które w latach 1971— 1974 kszstałtowały się na poziomie 76,6%.

W podsumowaniu powyższych uwag należy stwierdzić, że realizowana w okresie trzydziestolecia PRL polityka inwestycyjna, preferująca z róż­

9 P o r. А. К i e r e k : G o sp o d a rk a w o j. lu b e lsk ie g o [w:] R o zw ó j w o je w ó d z tw a

w P o lsce L u d o w e j, W a rs z a w a 1971, s. 158.

nym natężeniem rozwój przem ysłu, spowodowała istotne zmiany w stru k ­ turze gospodarczej zarówno regionu, jak też całego kraju. Znalazło to odzwierciedlenie w relacjach między analizowanymi w pracy sektoram i gospodarczymi.

IV. Powyższe tendencje rozwoju społeczno-gospodarczego regionu

lubelskiego jeszcze dokładniej ilu stru ją zmiany w strukturze nakładów inw estycyjnych przeznaczanych na rozwój poszczególnych sektorów (tab. 2). Porównanie stru k tu ry nakładów inw estycyjnych w regionie lubelskim z przeciętnym i nakładam i w k raju wskazuje na: 1) znacznie wyższy i ros­ nący udział nakładów inw estycyjnych w regionie lubelskim, skierowa­ nych na rozwój sektora I; 2) znacznie niższy i zarazem m alejący udział nakładów inw estycyjnych skierowanych na rozwój sektora II; 3) zbliżo­ ny poziom nakładów inw estycyjnych w sektorze III, obejmującym pozo­ stałe działy gospodarki narodowej: transport, obrót towarowy, gospodar­ kę kom unalną i mieszkaniową, oświatę, naukę i kulturę, ochronę zdro­ wia i opiekę społeczną. Oznacza to po pierwsze — wzrost znaczenia rol­ nictwa w gospodarce regionu oraz po drugie — szybsze w yrównywanie dysproporcji regionalnych w dziedzinie rozbudowy in frastru k tu ry spo­ łecznej i sfery usług niż w dziedzinie podstawowych działów produkcji m aterialnej: rolnictw a i leśnictwa oraz przem ysłu i budow nictw a.11

Dynamika i stru k tu ra nakładów inw estycyjnych odzwierciedla pewien aspekt zmian w stru k tu rze gospodarki, a mianowicie przyrosty środków trw ałych w poszczególnych sektorach, powstające w w yniku nakładów inw estycyjnych. Dokładniejszy obraz zmian w strukturze gospodarki moż­ na uzyskać pprównując, stru k tu rę wartości b ru tto środków trw ałych

za-Tat>. 2. N a k ła d y in w e s ty c y jn e w e d łu g s e k to ró w g o s p o d a r k i n a ro d o w e j w la ta c h 1961— 1974 (w p ro c e n ta c h )

I n v e s tm e n t e x p e n d itu r e s b y s e c to rs of n a tio n a l ec o n o m y in 1961— 1974 (in p e r cen t) P o ls k a L u b e ls k ie oeK ioi 1961— 65 1966— 70 1971— 74 1961—65 1966— 70 1971—74 O gółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 W ty m : s e k to r I 14,0 15,8 14,2 23,5 26,1 26,5 s e k to r I I 45,1 44,7 48,0 33,8 36,7 31,8 s e k to r I I I 40,9 39,9 37,8 42,7 37,2 41,7 C en y z 1961 r., d la l a t 1971—'1974 c e n y z 1971 r. Ź r ó d ł o : R o c z n ik s t a ty s t y c z n y G U S: 1971, ta b l. 11 (1491), s. 156; 1973, tafol. 10 (122), s. 145; 1975, ta b l. 15 (194), s. 139. 11 P o r. p o s tu la ty te g o ty p u w p ra c y : B. W i n i a r s k i : C z y n n ik i i e ta p y p o d ­ n o sz e n ia in te n s y w n o ś c i g o s p o d a r k i o b sz a ró w n ie r o z w in ię ty c h [w:] B iu le ty n K o m ite tu P rz e s trz e n n e g o Z a g o s p o d a ro w a n ia K r a j u P A N , W a rs z a w a 1965, s. 4.

T e m p o i k ie r u n k i a k ty w iz a c ji g o sp o d arczej.., 27

angażowanych w poszczególnych sektorach gospodarki (tab. 3). Z porów­ nania tego wynika, że w strukturze gospodarki regionu lubelskiego, a ta k ­ że i kraju zachodzą zmiany charakterystyczne dla gospodarki uprzem y­ sławianej, tzń. zwiększa się udział wartości brutto środków trw ałych w przemyśle, zmniejsza natom iast w rolnictwie. Charakterystyczną właści­ wością regionu lubelskiego jest znacznie wyższy niż przeciętnie w kraju odsetek środków trw ałych zaangażowanych w rolnictwie i leśnictwie, z uwagi na dominującą nadal pozycję tego sektora w gospodarce regionu, natom iast niższy w przem yśle i budownictwie.

T ab . 3. S tr u k t u r a w a rto ś c i b r u t to śro d k ó w tr w a ły c h w e d łu g se k to ró w w la ta c h 1960— 1973, w c e n a c h b ie ż ą c y c h (w p ro c e n ta c h ) S tr u c tu r e of g ro ss fix e d a s s e ts in p e r c e n t by s e c to rs in 1960— 1973 in c u r r e n t p ric e s (in p e r cen t) P o ls k a L u b e ls k ie S e k to r y 1960 1965 1970 1973 1960 1965 1970 1973 O gółem W ty m : 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 1 0 0 , 0 s e k to r I 29,9 27,3 25,6 24,6 45,7 42,4 38,7 38,7 s e k to r II 2 2 , 1 25,5 29,2 31,9 13,5 15,9 2 2 , 8 23,6 s e k to r I I I 48,0 47,2 45,2 43,5 40,8 41,7 38,5 37,7 Ź r ó d ł o : R o c z n i k s t a t y s t y c z n y i n w e s t y c j i i ś r o d k ó w t r w a ł y c h : 1970, ta b l. 27 (2l0), s. 319; 1972, ta b l. 36 (227), s. 364; R o c z n i k s t a t y s t y c z n y G U S 1975, tabL 27 (206), s. 149;

R o c z n i k s t a t y s t y c z n y w o j. l u b e l s k i e g o 1974, ta b l. 16 (32), s. 82 (o b liczen ia w łasn e).

Dotychczasowe porównania ukazują rozmieszczenie środków trw ałych w gospodarce w przekroju sektorowym, nie ilu strują natom iast rozmie­ szczenia środków trw ałych w przekroju regionalnym, to jest udziału go­ spodarki regionu lubelskiego w krajow ych zasobach środków trw ałych. Biorąc pod uwagę ten aspekt zagadnienia należy stwierdzić, że stopień nasycenia środkami trw ałym i poszczególnych sektorów gospodarki regio­ nu lubelskiego jest nadal znacznie niższy niż przeciętnie w k raju (tab. 4). Jeśli wartość brutto środków trw ałych w kraju przyjąć za 100, to w re­ gionie lubelskim wynosiła ona w latach 1960— 1973 od 3,6 do 4,2% (w po­ szczególnych sektorach występowały dość znaczne odchylenia), podczas gdy obszar województwa zajmował około 7,9% powierzchni kraju, zalud­ nienie zaś około 5,8 ogólnego stanu ludności w kraju. W przeliczeniu na 1 km 2 nasycenie środkami trw ały m i w regionie lubelskim było w 1973 r. niemal o połowę niższe niż przeciętnie w kraju, w przeliczeniu na 1 mieszkańca niższe o jedną czwartą. Znaczne opóźnienia występowały za­ równo w rozbudowie potencjału wytwórczego, jak i bazy socjalno-byto­ wej i kulturalno-ośw iatow ej służącej zaspokojeniu potrzeb społeczeństwa.

T ab . 4. U d ział w a rto ś c i b r u t to śro d k ó w tr w a ły c h re g io n u lu b e ls k ie g o w w a rto ś c i b r u tto ś ro d k ó w tr w a ły c h k r a j u w e d łu g s e k to ró w w la ta c h I960— 1973 (ceny bieżące) C o n trib u tio n o f th e g ro s s fix e d a s s e ts v a lu e o f th e L u b lin re g io n in th e g ro ss fix e d

a s s e ts v a lu e o f th e c o u n tr y by s e c to rs in 1960— 1973 ( c u r r e n t p ric e s) 1960 1965 1970 1973 "W y sz c z e g ó ln ie n ie P o ls k a = 100 P o w ie rz c h n ia 7,9 7,9 7,9 7,9 L u d n o ść 6,0 6,0 5,9 5,8 W a rto ś ć b r u t to śro d k ó w tr w a ły c h ogółem 3,6 3,7 4,1 4,2 W ty m : s e k to r I 4,5 4,7 5,0 5,3 s e k to r II 2,5 2,7 3,1 2,9 s e k to r II I 3,5 3,7 3,8 4,0 Ź r ó d ł o : R o c z n ik s ta ty s t y c z n y in w e s t y c ji i ś r o d k ó w tr w a ły c h : 1970, ta b l. 27 (210), s. 32; 1972, ta b l. 35 (226), s. 354— 359; R o c z n ik s ta ty s ty c z n y G U S 1975, ta b l. 27 (206), s. 148; R o c z n ik s t a t y s t y c z n y w o j. lu b e ls k ie g o 1974, ta b l. 16 (82), s. 182.

Wskazuje to na potrzebę utrzym ania, a naw et zwiększenia dynam iki na­ kładów inw estycyjnych w regionie lubelskim we wszystkich sektorach.

V. Drugim czynnikiem określającym zmiany w strukturze gospodar­

ki regionu lubelskiego jest zatrudnienie. Najogólniejszym kryterium dla określenia charakteru i stopnia rozwoju gospodarki regionu jest podział ludności według źródeł utrzym ania. Jak bowiem wiadomo, wraz z roz­ wojem społeczno-gospodarczym regionu zwiększa się udział ludności utrzym ującej się ze źródeł pozarolniczych (tab. 5). Z danych wynika, że w latach 1950— 1974 w regionie lubelskim ponad dw ukrotnie zwiększyła się liczba ludności utrzym ującej się ze źródeł pozarolniczych. W wyniku tego procesu w r. 1974 już tylko połowa ludności utrzym yw ała się z

rol-T ab . 5. L u d n o ść u tr z y m u ją c a się g łó w n ie ze ź ró d e ł p o z a ro ln ic z y c h i z ro ln ic tw a w s to ­ s u n k u do o g ó łu lu d n o ś c i w la ta c h 1950— 1974 P o p u la tio n d e p e n d e n t o n a g r i c u l t u r e a n d o n o th e r so u rc e s i n r e la tio n to to ta l p o p u la -tio n in th e y e a r s 1950— 1974 W y szcze­ g ó ln ie n ie L a ta P o ls k a L u b e ls k ie Ze ź ró d e ł 1950 52,9 24,1 p o z a ro l­ 1960 61,6 33,2 n iczy c h 1970 70,2 45,5 1974 72,9 50,7 Z ro ln ic tw a 1950 47,1 75,9 1960 38,4 66,8 1970 29,8 54,5 1974 27,1 49,3 Ź r ó d ł o : R o c z n ik s t a ty s t y c z n y G U S: 1973, ta b l. 16 (47), s. 81; 1975, ta b l. 15 (58), s. 36.

Tempo i kierunki aktywizacji gospodarczej., 29

nictwa. Niemniej jednak wskaźnik ten odbiega znacznie od średniej k ra­ jowej (27,1%) i wskazuje na utrzym ywanie się rolniczego charakteru go­ spodarki regionu lubelskiego.12

Rozwój społeczno-gospodarczy regionu lubelskiego i związane z nim przem iany struk tu ralne znajdują pełniejsze odzwierciedlenie w s tru k tu ­ rze zatrudnienia (tab. 6). Z uwagi na dostępne dane, rozważania zostaną ograniczone do stru k tu ry zatrudnienia w gospodarce uspołecznionej. Nie zniekształca to jednak obrazu zmian strukturalnych, bowiem nie licząc gospodarki chłopskiej, w gospodarce nieuspołecznionej zatrudniony jest znikomy odsetek pracowników.

Tato. 6. S t r u k t u r a z a tr u d n ie n ia w g o sp o d a rc e u sp o łe c z n io n e j w e d łu g s e k to ró w w l a ­ ta c h 1950— 1973 (w p ro c e n ta c h )

E m p lo y m e n t s t r u c tu r e in so cialized e c o n o m y b y s e c to rs in 1950— 1973 (in p e r cen t)

P o ls k a L u b e ls k ie S e k to ry 1950 1960 1970 1973 I960 1960 1970 1973 O gółem W ty m : 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 s e k to r I 8,5 7,4 7.2 7,9 9,4 8,1 7,8 9,5 s e k to r II 52,6 53,3 52,3 52,2 36,9 41,4 42,8 43,0 s e k to r I I I 38,9 39,3 40,5 39,9 53,7 50,5 49,4 47,5 Ź r ó d ł o : R o c z n ik s t a ty s t y c z n y p ra c y 1945—68, ta b l. 58 (63), s. 74; R o czn ik s ta -ty s -ty c z n y G U S: 1971, ta b l. 7 (84), s. 112; 1973, ta b l. 7 (83), s. 109; 1974, ta b l. 9 (84), s. 113.

Zaw arte w tabeli dane wskazują, że w omawianym okresie w kraju w struk turze zatrudnienia rozpatryw anej w przekroju sektorowym nastą­ piły stosunkowo nieznaczne zmiany. Udział zatrudnionych w podstawo­ wych działach produkcji m aterialnej: przemyśle, budownictwie, rolnic­ twie i leśnictwie kształtow ał się w zasadzie na nie zmienionym poziomie, natom iast w zrastał udział pracowników zatrudnionych w usługach, zwła­ szcza w sferze nieprodukcyjnej. Powyższa tendencja zmian w zatrudnie­ niu jest odzwierciedleniem prawidłowości polegającej na tym, że na okreś­ lonym poziomie rozwoju gospodarki szybciej w zrasta zatrudnienie w sek­ torze III, zwłaszcza w sferze usług nieprodukcyjnych, niż w sektorze 1.1{ W porów nania z krajow ą stru k tu rą zatrudnienia region lubelski cechu­ je znacznie niższy udział zatrudnionych w sektorze II, a wyższy w I i III. Z uwagi na niższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego regionu lu

12 P o r. k r y t e r ia p o d z ia łu n a re g io n y w p ra c y : A. R a j k i e w i c z : P o lity k a z a ­

tr u d n ie n ia a p ro g r a m o w a n ie z m ia n w r o z m ie s z c z e n iu sił w y tw ó r c z y c h w g o sp o d a rce so c ja lis ty c z n e j [w :] T e o r e ty c z n e p r o b le m y r o z m ie szc ze n ia sił w y tw ó r c z y c h , W a rs z a w a

1965, s. 172 i n.

bełskiego i w ynikającą stąd potrzebę szybkiego rozwoju produkcyjnych działów gospodarki narodowej (przemysłu i budownictwa) w regionie tym nie ujaw niła się tendencja przemieszczania siły roboczej ze sfery produk- cyjnej do nieprodukcyjnej. Przeciwnie, udział zatrudnionych pracowni ­ ków w sektorze III w analizowanym okresie nieznacznie zmniejszył się.

VI. Na zakończenie zmiany w stru k tu rze gospodarki regionu lubel­

skiego zilustrowane zostaną zmianami w dynamice wzrostu i strukturze produktu globalnego. W w yniku wysokiej dynam iki inwestycji i zatrud­ nienia produkcja globalna dwu podstawowych działów produkcji m ate­ rialnej — rolnictwa i przem ysłu — w zrastała w regionie lubelskim w szybkim tempie (tab. 7). Biorąc pod uwagę dynam ikę wzrostu tych dwu

T a b . 7. D y n a m ik a p r o d u k c ji g lo b a ln e j ro ln ic tw a i p rz e m y s łu w la ta c h 1950— 1974 (w c e n a c h z r. 1960)

D y n a m ic s of g ro ss p r o d u c tio n o f a g r ic u lt u r e a n d in d u s tr y in 1950— 1974 (in p ric e s fro m I960) W y szcze­ g ó ln ie n ie L a ta P o ls k a L u b e ls k ie R o ln ictw o 1950— 70 1950 = 100 166,1 201,4 1960— 70 1960 = 100 134,0 153,4 1965— 70 1965 = 100 114,4 137,0 1970— 73 1970 = 100 120,4 116,2 P rz e m y s ł 1950— 70 1950 = 100 759,2 1620,8 1960— 70 1960 = 100 224,8 286,0 1965— 70 1965 = 100 149,5 170,6 1970— 74 1970=100 148,7 156,8 Ź r ó d ł o : R o c z n ik s t a ty s t y c z n y G U S: 1971, ta b l. 4 (170), s. 74; 1972, ta b l. 1, s. 9; 1975' ta b l. 3 (210), s. 155; 1974, ta b l. 2 (319), s. 292; R o c z n ik s t a ty s t y c z n y 'w oj. lu b e l- śk ie g o : 1966, ta b l. 5 (54), s. 94; ta b l. 1 (83), s. 195; 1972, ta b l. 3 (67), s. 95; ta b l. 1 (95), s. 144; 1974, ta b l. 1 (123), s. 256 (o b liczen ia w ła sn e ).

działów w ytw arzania można zaobserwować, że tempo -wzrostu produkcji globalnej rolnej i przem ysłowej znacznie wyprzedzało w regionie lubel­ skim przeciętne wskaźniki krajow e. W latach 1950— 1970 globalna pro­ dukcja przem ysłu rosła w regionie lubelskim dw ukrotnie szybciej niż przeciętnie w kraju. Największe przyrosty produkcji przemysłowej przy­ padały na lata 1950— 1960. W następnych latach 1960—1974 tempo wzro­ stu globalnej produkcji przem ysłowej zmniejszyło się, ale nadal w yprze­ dzało znacznie tempo wzrostu globalnej produkcji przem ysłowej w kraju.

Tempo i kierunki aktywizacji gospodarczęj., 31

Duże przyśpieszenie wzrostu produkcji przemysłowej w regionie lubel­ skim w latach pięćdziesiątych związane było z bardzo niskim poziomem startu tej dziedziny w ytw arzania oraz wysoką dynamiką nakładów inwe- stycyjnych na rozwój przem ysłu w okresie planu sześcioletniego.

Wysoka dynam ika wzrostu cechowała także produkcję rolną regionu lubelskiego. Pod względem tempa wzrostu produkcji globalnej rolnictwo lubelskie wyprzedzało przeciętne wskaźniki krajowe, z w yjątkiem lat 1970— 1973, w którym to okresie dynam ika produkcji globalnej rolnictwa w tym regionie była nieco niższa niż przeciętnie w kraju. Wysokie przy­ rosty produkcji globalnej rolnictwa w latach pięćdziesiątych spowodo­ wane były występowaniem w rolnictwie lubelskim dużych rezerw pro­ dukcyjnych. Wystarczy przypomnieć, że w regionie tym w r. 1946 śred­ nie plony podstawowych zbóż z 1 ha kształtow ały się na poziomie niż­ szym niż w r. 1938, a jeszcze w r. 1957 plony czterech zbóż były nieco niższe niż przeciętnie w k raju .14 Stwarzało to w arunki dla szybkiego wzro­ stu produkcji rolnej w oparciu o tradycyjne metody i techniki w ytw a­

rzania. ,

W wyniku szybszego tem pa wzrostu produkcji przemysłowej niż rol­ nej radykalnie zmieniały się w omawianym okresie relacje między w a r­ tością produkcji globalnej tych podstawowych działów w ytwarzania (tab. 8). Jeśli w r. 1950 wartość produkcji globalnej przem ysłu wynosiła 16,3% wartości produkcji globalnej rolnictwa, to w r. 1973 wartość p ro ­ dukcji globalnej przem ysłu wyprzedzała wartość produkcji globalnej

rol-T ab . 8. Z m ia n y w s t r u k tu r z e w a rto ś c i p r o d u k c ji g lo b a ln e j ro ln ic tw a i p rz e m y s łu w re g io n ie lu b e ls k im w la ta c h 1950— 1973 (w m ld zło ty ch )

C h a n g e s in th e s t r u c tu r e of g ro s s p ro d u c tio n o f a g r ic u ltu r e a n d in d u s try in th e L u b lin re g io n in 19,50—1973 (in m illia r d s o f zlotys)

L a ta P r o d u k c ja g lo b a ln a ro ln ic tw a P r o d u k c ja g lo b a ln a p rz e m y s łu S to s u n e k w a rto ś c i p ro d u k c ji g lo b a ln e j p rz e m y s łu do ro ln ic tw a (p r o d u k c ja ro ln a = 1 0 0 ) 1950 14,7 2,4 16,3 1955 16,1 0,5 40,4 1960 19,3 13,2 68,4 1965 21,4 22,1 102,3 1970 32,1 35,4 110,2 1973 37,3 49,4 132,4 (C eny z 1960 r., d la ro k u 1973 c en y z 1971 r.) Ź r ó d ł o : R o c z n ik s t a ty s ty c z n y w o j. lu b e lsk ie g o : 1966, ta b l. 5 (51), s. 94; ta b l. 1 (83), s. 195; 1973, ta b l. 3 (87), s. 189; ta b l. 1 (118), s. 244; 1974, ta b l. 3 (87), s. 191, ta b l. 1 (123), s. 256. 14 P o r. n a te n te m a t: Z. M i t u r a , M. W a l e s z k o : U w a g i o s y tu a c ji r o ln ic tw a w w o j. lu b e ls k im , „N ow e R o ln ic tw o ”, 1957, n r 22, s. 1 i n. o ra z c y to w a n y ty c h ż e a u to r ó w Z a rys..., s. 116.

nictwa o 32,4%. Dane te ilu stru ją najdobitniej zasadnicze zmiany, jakie dokonały się w stru k tu rze społeczno-gospodarczej regionu lubelskiego.

Osiągnięty poziom rozwoju rolnictw a i przem ysłu w regionie lubel­ skim jeszcze pełniej odzwierciedla porównanie wartości produkcji global­ nej rolnictwa na 1 ha użytków rolnych oraz wartości produkcji globalnej przem ysłu uspołecznionego na 1 mieszkańca z analogicznymi wskaźni­ kami dla całego k raju (tab. 9). Porównanie takie wskazuje na szybką

dy-T ab . 9. W a rto ść p r o d u k c ji g lo b a ln e j ro ln ic tw a w p rz e lic z e n iu n a 1 h a u ż y tk ó w r o l­ n y c h o ra z w a rto ś ć p r o d u k c ji g lo b a ln e j p rz e m y s łu u sp o łe c z n io n e g o w p rz e lic z e n iu n a

1 m ie s z k a ń c a (w zło ty ch )

G ro ss p r o d u c tio n of a g r i c u lt u r e c a lc u la te d p e r 1 h a of fa r m la n d a n d g ro ss p ro d u c tio n of so c ia liz e d in d u s tr y p e r in h a b i ta n t (in zlotys)

L a ta P o ls k a L u b e ls k ie W y szczeg ó ln ien ie w z ło ty c h p ro c e n t w zło ty ch p ro c e n t W a rto ś ć p r o d u k c ji g lo ­ 1959 9 129 100,0 10 001 109,5 b a ln e j ro ln ic tw a n a 1964 12 406 100,0 11 Oi22 96,1 1 h a u ż y tk ó w ro ln y c h 1970 15 631 100,0 16 9'22 107,7 (w c e n a c h b ieżą cy ch ) 1973 22 799 100,0 2:2 942 100,6 W a rto ść p r o d u k c ji g lo ­ 1960 16 391 100,0 7 079 43,2 b a ln e j p rz e m y s łu n a 1965 23 192 100,0 11 480 43,5 1 m ie s z k a ń c a (ceny 1970 33 663 100,0 10 271 57,2 z 1960 r. d la 1974 r. cen y z 1971 r.) 1974 46 500 100,0 28 281 60,9 Ź r ó d ł o : R o c z n ik s ta ty s t y c z n y G U S: 1966, ta b l. 11 (270); s. 227; 1971, ta b l. 8 (174), s. 176; ta b l. 11 (304), s. 270; 1973, ta b l. 8 (147), s.167; ta b l. 8 (263), s. 253; 1975, ta b l. 6 (330), s. 237; ta b l. 4 (211); s. 155; R o c z n ik s t a ty s t y c z n y w o j. lu b e lsk ie g o : 1961, ta b l. 6 (213), s. 174; 1969, ta b l. 1 (61), s. 119; 1973, ta b l. 1 (118), s. 244 (o b liczen ia w łasn e).

namikę wzrostu produkcji przem ysłowej w regionie lubelskim, powodu­ jącą w latach 1950— 1974 czterokrotne zwiększenie wartości produkcji globalnej przem ysłu uspołecznionego w przeliczeniu na 1 mieszkańca. W skazuje ono także na system atyczne zmniejszanie dystansu dzielącego region lubelski od przeciętnego poziomu uprzem ysłowienia kraju. Nie­ mniej jednak w r. 1974 produkcja globalna uspołecznionego przem ysłu w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosiła nadal 60,9% produkcji krajo­ wej. Znacznie korzystniej w ypada porównanie wartości produkcji glo­ balnej lubelskiego rolnictw a z przeciętnym poziomem produkcji rolnej w kraju. W przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych wartość produkcji glo­ balnej rolnictw a w regionie lubelskim w r. 1973 minimalnie wyprzedzała analogiczny wskaźnik krajow y.

Mimo głębokich zmian w struk tu rze wartościowej produkcji global­ nej rolnictwa i przem ysłu region lubelski miał w latach 1961— 1970 stru k ­ turę produktu globalnego typow ą dla regionów słabiej rozwiniętych.

Tempo i kierunki aktywizacji gospodarczej.., 33

Wskazuje na to zwłaszcza porównanie stru k tu ry dochodu narodowego brutto, wytwarzanego w kraju i województwie lubelskim w poszczegól­ nych sektorach (tab. 10).

Udział sektora I w tworzeniu dochodu narodowego brutto w regionie lubelskim był znacznie wyższy niż przeciętnie w kraju, udział zaś sektora II znacznie niższy i różnice te na przestrzeni lat 1961—1970 uległy sto­ sunkowo niewielkim zmianom.15 W 1970 roku udział sektora II w two­ rzeniu dochodu narodowego brutto był w kraju około pięciokrotnie wyż­ szy niż sektora I, podczas gdy w regionie lubelskim przewaga sektora II w tworzeniu dochodu narodowego była stosunkowo nieznaczna (oko­

ło 12%), T ab . 10. S t r u k t u r a d o ch o d u n a ro d o w e g o b r u t to w e d łu g se k to ró w w la ta c h 1961— 1970 (ceny z 1961 r., w p ro c e n ta c h ) S tr u c tu r e of g ro ss n a tio n a l in c o m e b y se c to rs in 1961— 1970 (p ric e s fr o m 1961, p e r c e n t) W y szcze­ g ó ln ie n ie L a ta O gółem W ty m se k to r I s e k to r II s e k to r I I I P o ls k a 1961 100,0 23,4 57,0 19,6 1965 100,0 18,6 62,2 19,2 1970 100,0 13,0 67,8 19,2 L u b e lsk ie 1961 100,0 49,2 29,7 , 21,1 1965 100,0 41,8 38,7 19,5 1970 100,0 34,1 46,3 19,6 Ź r ó d ł o : R o c z n ik d o c h o d u n a ro d o w e g o 1965— 1968, ta b l. 2 (226), s. 181; R o c z n ik s t a ty s t y c z n y G U S 1972, ta b l. 24 (114), s. 129.

VII. W r. 1975 wprowadzono istotne zmiany w adm inistracyjnym po­ dziale kraju. W wyniku przeprowadzonej reform y na obszarze byłego województwa lubelskiego utworzono cztery województwa, a mianowicie: bialsko-podlaskie, chełmskie, lubelskie i zamojskie, które wraz z przy­ łączonym do tego obszaru woj. siedleckim wchodzą w skład makroregio­ nu środkowowschodniego. Wprowadzone na mocy reformy zmiany w po­ dziale adm inistracyjnym k raju mogą nasuwać wątpliwości odnośnie do celowości kontynuowania badań społeczno-gospodarczego rozwoju regio­ nu lubelskiego w granicach sprzed reformy. Zdaniem autora, zmiany te nie podważają celowości kontynuowania tego typu opracowań regional­ nych. Pomijając wartości historyczne, z tego typu badań w ynikają oceny i wnioski mające istotne znaczenie dla prognozowania rozwoju gospodar­ ki tego obszaru w przyszłości. Prognoza taka powinna bowiem

uwzględ-15 Z p o w o d u b r a k u d a n y c h w se k to rz e I n ie u w z g lę d n io n o w a rto ś c i d o ch o d u n a ro d o w e g o b r u tto w y tw o rz o n e g o w le ś n ic tw ie , k tó re g o u d z ia ł w d o ch o d zie n a ro d o ­ w y m b r u t to w k r a j u w y n o si o k o ło 1,5%.

niać dotychczasowy poziom i kierunki rozwoju regionu oraz możliwości w ynikające z istniejących zasobow. Należy stwierdzić, że w planach roz­ woju społeczno-gospodarczego m akroregionu środkowo-wschodniego prze­ w iduje się kontynuow anie dotychczasowych koncepcji rozwoju tego ob­ szaru gospodarczego. Główny akcent kładzie się nadal na rozwój rolnic­ tw a oraz tych gałęzi przem ysłu, które: 1) m ają wieloletnie tradycje w tym regionie, 2) produkują w yroby dla potrzeb rolnictwa, 3) związana są z wy­ korzystaniem miejscowej bazy surowcowej. Przykładowo można tu w y­ mienić takie gałęzie przem ysłu, jak: elektromaszynowy, chemiczny, m a­ teriałów budowlanych, rolno-spożywczy itp. Wiodącym ogniwem w go­ spodarce tego regionu pozostanie nadal rozwój kompleksu gospodarki żywnościowej, a po zakończeniu budowy i uruchomieniu Lubelskiego Z a ­ głębia Węglowego także przem ysł wydobywczy i przetwórczy węgla ka­ miennego. Duże nadzieje na przyśpieszenie tem pa rozwoju społeczno-go­ spodarczego m akroregionu środkowo-wschodniego wiąże się zwłaszcza z uruchomieniem i rozbudową Lubelskiego Zagłębia Węglowego, które to inwestycje spowodują w przyszłości istotne zmiany w stru k tu rze społecz­ no-gospodarczej tego obszaru.

Р Е З Ю М Е В с т а т ь е р а с с м а т р и в а ю т с я со сто я н и е э к о н о м и к и Л ю б л и н щ и н ы в п ер и о д п е ­ р е х о д а к с о ц и а л и с т и ч е с к о й и н д у с т р и а л и з а ц и и , о сн о в н ы е н а п р а в л е н и я а к т и в и ­ з а ц и и эк о н о м и к и в этом р е ги о н е и с т е п е н ь эко н о м и ч еск о го п р о гр е с с а в п ери од т р и д ц а т и л е т н е го с у щ е с т в о в а н и я П Н Р . С этой ц е л ь ю ав то р а н а л и з и р у е т и з м е н е ­ н и я , п р о и с х о д я щ и е в м и к р о с т р у к т у р е х о з я й с т в а , т.е. со о тн о ш ен и я м е ж д у т р е м я с е к т о р а м и : 1) с е л ь с к и м х о з я й с т в о м и л е с н ы м х о зя й с т в о м (сек то р I), 2) п р о м ы ­ ш л е н н о с т ь ю и с т р о и те л ь с т в о м (сектор II), 3) ш и р о к о п о н и м аем о й с ф е р о й у сл у г (сек то р III). И зм е н е н и я , п р о и с х о д я щ и е в м а к р о с т р у к т у р е х о з я й с т в а Л ю бл и н ско го в о е ­ в о д ств а, а в т о р и л л ю с т р и р у е т р а з м е р а м и и н в е с т и ц и о н н ы х з а т р а т , з а н я т о с т и и п р о и зв о д с т в а . С у щ е с т в е н н о е з н а ч е н и е д л я а н а л и з а , п р о в ед ен н о го т а к и м о б р а ­ зом , и м еет с р а в н е н и е и зм е н е н и й , н а б л ю д а е м ы х в м а к р о с т р у к т у р е эко н о м и к и р е ги о н а , с а н а л о г и ч н ы м и и з м е н е н и я м и в э к о н о м и к е с тр а н ы . К р о м е того, с у щ е ­ с тв е н н о е з н а ч е н и е д л я о ц е н к и а н а л и з и р у е м ы х э к о н о м и ч е с к и х п ро ц ессо в и м ею т о с н о в н ы е п р е д п о с ы л к и э к о н о м и ч е с к о й п о л и т и к и г о с у д а р с т в а в д ан н о й п р о б л е ­ м а ти к е . S U M M A R Y

T h e a im of th e p a p e r is a p r e s e n ta tio n o f th e econom y s t a te in th e L u b lin re g io n sin ce th e b e g in n in g of so c ia list in d u s tria liz a tio n , th e m a in d ire c tio n s o f th e eco n o m ic a c tiv iz a tio n of th e re g io n , a n d th e econom ic p ro g r e s s m a d e d u rin g th e th i r t y y e a rs o f th e e x is te n c e o f th e P o lis h P e o p le ’s R ep u b lic. I n o rd e r to e s tim a te th e e c o n o m y le v e l in th e L u b lin re g io n , th e p r e s e n t sta g e in its d e v e lo p m e n t, a n d

The Rate and Directions of Economic Activization... 35

d ir e c tio n s o f eco n o m ic tr a n s fo r m a tio n s , th e a u th o r an a ly z e s th e c h a n g e s ta k in g p la c e in th e eco n o m ic m a c r o s tr u c tu r e , th a t is, th e re la tio n s a m o n g 1) a g r ic u ltu r e a n d fo re s try , in c lu d e d in th e f ir s t se c to r; 2) in d u s try a n d c o n s tru c tio n , in c lu d e d in th e second se c to r; a n d 3) w id ely u n d e rs to o d d o m a in of serv ices, in c lu d e d in th e th i r d secto r. T h e a u th o r illu s tr a te s th e tr a n s fo r m a tio n s in th e eco n o m ic m a c r o ­ s t r u c tu r e o f th e L u b lin re g io n by th e m a g n itu d e a n d s tr u c tu r e o f in v e s tm e n ts , e m p lo y m e n t, a n d p ro d u c tio n . In th is k in d o f a n a ly s is, a m a jo r im p o rta n c e is p la y e d b y a c o m p a riso n o f c h a n g e s in th e econom ic m a c r o s tr u c tu r e o f th e re g io n w ith th e c o rre s p o n d in g ch a n g e s in th e econom y o f th e c o u n try . F o r th e e s tim a tio n o f th e e conom ic p ro c e s se s a n a ly z e d it is also im p o r ta n t to ta k e in to a c c o u n t th e b asic a s s u m p tio n s o f th e s ta te econom ic p olicy in th e d o m a in o f th e p ro b le m s in q u estio n .