PLONOWANIE ZBÓ¯ W DOŒWIADCZENIACH POLOWYCH I W PRAKTYCE GOSPODARCZEJ W LATACH 1970-2003

Anna Grontkowska

Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

PLONOWANIE ZBÓ¯ W DOŒWIADCZENIACH POLOWYCH I W PRAKTYCE GOSPODARCZEJ W LATACH 1970-2003

YIELDING OF CEREALS IN EXPERIMENTAL PRACTICE STATIONS

AND AGRICULTURAL PRACTICE IN YEAR 1970-2003 PERIOD

S³owa kluczowe: plony, zbo¿a, pszenica, ¿yto, pszen¿yto Key words: yields, cereals, wheat, rye, triticale

Synopsis. Przedstawiono poziom plonów zbó¿ ozimych i jarych w latach 1970-2003 uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych oraz statystycznie w Polsce.

Wstêp

Wa¿nym czynnikiem poziomu produkcji roœlinnej zarówno w skali kraju, jak i pojedynczego gospodarstwa, jest plonowanie roœlin uprawnych. W celu zwiêkszenia potencja³u odmian ro-

œlin uprawnych prowadzone s¹ prace hodowlane, w efekcie których tworzone s¹ nowe odmia- ny charakteryzuj¹ce siê, np. wiêkszymi mo¿liwoœciami plonowania, wiêksz¹ odpornoœci¹ na choroby, lepsz¹ zimotrwa³oœci¹ lub podatnoœci¹ na wyleganie. Szacuje siê, ¿e we wzroœcie plonów zbó¿ postêp odmianowy stanowi powy¿ej 50% i udzia³ ten stale roœnie [Krzymuski 2003, s.78].

Nowe odmiany roœlin uprawnych jako rezultat prac hodowlanych s¹ wdra¿ane do produkcji masowej. Potencja³ zgromadzony w wyhodowanych odmianach roœlin uprawnych nie jest jednak w pe³ni wykorzystany, bowiem wystêpuj¹ ró¿nice w wysokoœci plonów uzyskiwanych w prowadzonych doœwiadczeniach polowych oraz w statystycznie œrednich plonach w kraju.

Cel i materia³y Ÿród³owe

Celem opracowania jest dokonanie porównania plonów podstawowych zbó¿ ozimych i jarych, uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych oraz w praktyce gospodarczej w latach 1970-2003 oraz okreœlenie trendów w zakresie plonowania pszenicy ozimej, ¿yta i pszen¿yta ozimego jako zbó¿ maj¹cych najwiêkszy udzia³ w strukturze zasiewów. W 2003 roku zbo¿a stanowi³y prawie 75% w strukturze zasiewów, w tym udzia³ pszenicy ozimej wyniós³ 21,2%, ¿yta

– 13,6%, zaœ pszen¿yta ozimego – 9%, czyli udzia³ trzech analizowanych zbó¿ ³¹cznie wyniós³ prawie 44%.

1 Opracowanie wykonane w ramach projektu badawczego KBN 3P06R12724 pt. Efektywnoœæ procesów tworzenia i upowszechniania postêpu biologicznego.

Dane o poziomie plonów uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych zebrano na podsta- wie publikacji COBORU dotycz¹cych wyników porejestrowych doœwiadczeñ odmianowych, zaœ w zakresie plonów poszczególnych gatunków zbó¿ w Polsce korzystano z danych staty- stycznych GUS.

Wyniki badañ

Wysokoœæ plonów roœlin uprawnych, oprócz powierzchni zasiewów, decyduje o wielkoœci zbiorów. Z kolei na poziom plonowania wp³ywaj¹ czynniki zale¿ne i niezale¿ne od producenta.

Jednym z wa¿nych elementów w technologii produkcji, na które ma wp³yw producent, jest zasto- sowanie wysokiej jakoœci materia³u siewnego odpowiednio dobranej odmiany roœliny uprawnej.

Z zestawienia plonów zbó¿ (œrednie z trzech kolejnych dziesiêcioleci, tzn. lat siedemdziesi¹- tych, osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych XX wieku) zaprezentowanego w tabeli 1 wynika, ¿e w doœwiadczeniach polowych systematycznie dokonywa³ siê postêp w zakresie plonowania wszystkich analizowanych roœlin zbo¿owych. Œrednio w dziesiêcioleciu w zbo¿ach ozimych zaob- serwowano zwy¿kê plonów o ponad jedn¹ tonê ziarna. W plonowaniu zbó¿ jarych tak¿e notowa- no systematyczn¹ zwy¿kê plonów. By³a ona jednak nieco ni¿sza w porównaniu do zbó¿ ozimych.

W latach osiemdziesi¹tych œrednio zanotowano zwy¿kê plonów analizowanych zbó¿ w Polsce w relacji do lat siedemdziesi¹tych, zaœ w nastêpnym dziesiêcioleciu tylko œrednie plony dla pszenicy ozimej i jarej charakteryzowa³a zwy¿ka plonów, pozosta³e roœliny zbo¿owe odno- towa³y ni¿sz¹ œredni¹ wielkoœæ plonów. Analiza œrednich plonów zbó¿ z lat 2000-2003 wskazuje na dalsze obni¿anie siê tych wielkoœci.

W latach siedemdziesi¹tych XX wieku w praktyce gospodarczej otrzymywano plony zbó¿

na poziomie ponad 65% plonów zbó¿ uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych. Najmniej- sze ró¿nice w wysokoœci plonowania w doœwiadczeniach oraz w praktyce gospodarczej (tylko od 25 do 28%) dotyczy³y jêczmienia ozimego oraz pszenicy jarej, zaœ najwiêksze (prawie 45%) –

¿yta. Zanotowana w kolejnych okresach obni¿ka plonów uzyskiwanych statystycznie w Pol-

h c a i n e z c d a i w

œ o d w h c y n a w i k s y z u

¿ ó b z w ó n o l p h c i n t e l o l e i w h c i n d e r

œ e i n e i w a t s e Z . 1 a l e b a

TolowychorazœredniowPolsce p

t a l z a i n d e r

ΠPszenica a m i z

o Jêczmieñ y m i z

o ¯yto Pszen¿yto e m i z

o Pszenica a r a

j Jêczmieñ y r a

j Owies Pszen¿yto e r a j ]

a h / q [ h c y w o l o p h c a i n e z c d a i w

œ o d w

¿ ó b z y n o l P .

0 70. 80. 9000-2003 2

4 , 2 43,8 58,8 69,2 6

0 , 8 38,5 46,3 64,5 6

6 , 9 38,4 40,5 63,5 6

–,5 5 59,9 61,3 7

1 , 8 36,6 458,2 4 , 2 5

2 , 2 46,0 457,6 0 , 1 6

6 , 0 45,9 458,1 4 , 7 5

–,4 9 44,9 54,0 5 ]

a h / q [ e c s l o P w

¿ ó b z y n o l P .

0 70. 80. 9000-2003 2

2 , 9 24,8 36,6 36,9 3

4 , 8 25,9 35,3 33,0 3

1 , 2 24,7 23,6 22,3 2

–– 4 , 1 30,9 3

1 , 7 29,0 29,7 28,9 2

9 , 7 20,2 39,5 28,5 2

7 , 3 25,6 24,5 22,6 2

–– 5 , 7 24,8 2 h

c a i n e z c d a i w

œ o d w w ó n o l p

% .

0 70. 80. 9000-2003 2

4 , 9 65,0 63,2 53,4 5

5 , 5 74,2 73,4 51,6 5

7 , 6 51,3 59,0 35,3 3

–– 0 , 4 43,4 4

1 , 2 72,9 61,6 55,6 5

4 , 6 666,1

7 , 1 56,6 4

4 , 9 57,1 53,3 439,4

–– 2 , 8 46,1 4 .

S U G z a r o h c y w o rt s e j e r o p h c y n a d e i w a t s d o p a n e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



sce w porównaniu do systematycznie ro- sn¹cych plonów zbó¿ w doœwiadczeniach wskazuje na zwiêkszaj¹cy siê dystans miê- dzy plonami z doœwiadczeñ a produkcj¹ masow¹. Œrednie plony pszenicy uzyski- wane w latach 2000-2003 stanowi³y tylko oko³o 55% plonu uzyskiwanego w do-

œwiadczeniach polowych, w przypadku pozosta³ych zbó¿ wyniki kszta³towa³y siê na jeszcze ni¿szym poziomie. W masowej produkcji plony ¿yta wynosi³y jedynie 35% poziomu plonów uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych.

Szczegó³owe informacje dotycz¹ce wy- sokoœci plonów uzyskiwanych w doœwiad- czeniach polowych oraz produkcji maso- wej pszenicy ozimej, ¿yta i pszen¿yta ozimego prezentuj¹ rysunki 1-3.

W 1970 roku plony pszenicy ozimej notowane w doœwiadczeniach polowych kszta³towa³y siê na poziomie poni¿ej 4 ton z hektara, w tym samym czasie uzyskiwa- no w produkcji masowej plony wynosz¹- ce oko³o 2,5 t/ha, a wiêc stanowi³y one 63% plonów w doœwiadczeniach polo- wych. W 2003 roku relacja to by³a gorsza o 10 punktów procentowych, bowiem plo- ny pszenicy ozimej w doœwiadczeniach osi¹gnê³y poziom 6,6 t/ha, zaœ œrednie plo- ny pszenicy ozimej w Polsce wynios³y 3,5 tony ziarna z hektara. W latach 1970-2003 w doœwiadczeniach polowych nast¹pi³a zwy¿ka plonów pszenicy ozimej o ponad 3 tony, czyli 115 kg œredniorocznie. Dla porównania w latach 1970-1994 œredni roczny wzrost plonu pszenicy ozimej wy- nosi³ 116 kg/ha [Wicki 1999]. Najwy¿szy poziom plonów pszenicy ozimej w produk- cji masowej notowano w latach 1989-1991, wynosi³ on ponad 4 t/ha.

Najkorzystniejsza relacja poziomu plonu pszenicy ozimej notowanego w produkcji masowej do rejestrowanego w doœwiadczeniach wyst¹pi³a w 1976 i 1973 roku, w których œredni plon pszenicy w Polsce stanowi³ ponad 80% plonu w do-

œwiadczeniach. Najmniej korzystnie rela- cja ta ukszta³towa³a siê w 1992 roku, osi¹- gaj¹c jedynie 47,5%.

Rysunek 1. Porównanie poziomu plonów psze- nicy ozimej w doœwiadczeniach polowych oraz statystycznie w Polsce w latach 1970-2003

ród³o: opracowanie w³asne.

Rysunek 3. Porównanie poziomu plonów pszen-

¿yta ozimego w doœwiadczeniach oraz staty- stycznie w Polsce w latach 1984-2003

ród³o: opracowanie w³asne.

3ORQ>TKD@











                

SORQZGR Z SORQ

/LQLRZ\SORQZGR Z /LQLRZ\SORQ

3ORQ>TKD@











                

SORQZGR Z SORQ

/LQLRZ\SORQZGR Z /LQLRZ\SORQ

3ORQ>TKD@









             

SORQZGR Z SORQ

/LQLRZ\SORQZGR Z /LQLRZ\SORQ

Rysunek 2. Porównanie poziomu plonów ¿yta ozimego w doœwiadczeniach oraz statystycz- nie w Polsce w latach 1970-2003

ród³o: opracowanie w³asne.

Parametry dotycz¹ce odpornoœci odmian pszenicy ozimej na choroby w doœwiadczeniach polowych by³y podobne. Dotyczy to przede wszystkim takich chorób, jak: m¹czniak prawdzi- wy, rdza brunatna, rdza ŸdŸb³owa, septoriozy i fuzariozy oraz choroby podstawy ŸdŸb³a.

Rysunek 2 zawiera porównanie poziomu plonów ¿yta ozimego uzyskiwanych w doœwiad- czeniach polowych i produkcji masowej. W latach 1970-2003 poziom plonów ¿yta obserwowa- ny w doœwiadczeniach polowych wykazuje tendencjê rosn¹c¹, zaœ uzyskiwany statystycznie w Polsce utrzymuje siê na podobnym poziomie od lat siedemdziesi¹tych, przy wystêpuj¹cych nieznacznych wahania w niektórych latach. Lata o ni¿szych plonach uzyskiwanych w do-

œwiadczeniach polowych, charakteryzuj¹ siê tak¿e ni¿szymi statystycznie plonami ¿yta w Pol- sce, co wskazuje na mniej korzystne warunki produkcji wynikaj¹ce z czynników niezale¿nych od producentów, w szczególnoœci obejmuj¹ce przebieg pogody.

Najkorzystniejsz¹ relacjê poziomu plonu ¿yta w produkcji masowej do rejestrowanego w doœwiadczeniach polowych zanotowano w 1973 roku, w którym œredni plon ¿yta w Polsce stanowi³ prawie 68% plonu w doœwiadczeniach, podobnie na pocz¹tku lat 70. wynosi³ on ponad 60%. Najmniej korzystnie relacja ta ukszta³towa³a siê w 2000 roku – tylko 28% plonu ¿yta w doœwiadczeniach oraz w 1992 roku – jedynie 31%.

Prace hodowlane prowadzone w odmianach ¿yta obejmuj¹ przede wszystkim poprawê od- pornoœci na choroby takie, jak: m¹czniak prawdziwy, rdza brunatna, rdza ŸdŸb³owa, septoriozy i fuzariozy oraz choroby podstawy ŸdŸb³a, a ponadto wyleganie przed zbiorem.

Pszen¿yto jako nowo wyhodowane zbo¿e zosta³o wprowadzone do produkcji masowej pod koniec lat osiemdziesi¹tych. Plony pszen¿yta ozimego uzyskiwane w doœwiadczeniach polo- wych oraz œrednie plony w Polsce zestawiono na rysunku 3. Poziom plonów pszen¿yta ozime- go notowany w latach 1984-2003 w doœwiadczeniach polowych wykazuje tendencjê rosn¹c¹, zaœ uzyskiwany statystycznie w Polsce utrzymuje siê na podobnym poziomie. Plony pszen¿yta ozimego w doœwiadczeniach polowych waha³y siê od 4,9 (w 1986 roku) do 7,6 t/ha w 2002 roku,

œredni plon w okresie 1984-2003 wyniós³ 6,6 t/ha. Plony osi¹gane w produkcji masowej stano- wi³y od 38 do 48% poziomu plonów uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych.

W zakresie pora¿enia odmian pszen¿yta ozimego przez choroby prace hodowlane koncen- truj¹ siê na utrzymaniu podobnych parametrów dotycz¹cych odpornoœci przede wszystkim na takie choroby, jak: pleœñ œniegowa, m¹czniak prawdziwy, rdza brunatna, rdza ŸdŸb³owa, septo- riozy i fuzariozy oraz choroby podstawy ŸdŸb³a.

Podsumowanie

W latach 1970-2003 plony zbó¿ uzyskiwanych w doœwiadczeniach polowych charakteryzuj¹ siê trendem rosn¹cym, zaœ plony w produkcji masowej, szczególnie w ostatnich latach cechuje utrzymywanie na podobnym poziomie lub wrêcz ich obni¿anie. Zahamowanie wzrostu plonów w produkcji by³o przede wszystkim spowodowane zbyt wysokim udzia³em zbó¿ z jednoczesnymi b³êdami pope³nianymi w technologii produkcji, wynikaj¹cymi np. z niew³aœciwej proporcji nawo-

¿enia makroelementami, braku stosowania œrodków ochrony roœlin przed chorobami [Klepacki 1998]. Tak¿e ogólna sytuacja polskiego rolnictwa wp³ywa na tworz¹cy siê coraz wiêkszy dystans miêdzy plonami uzyskiwanymi w doœwiadczeniach polowych oraz statystycznie w Polsce. Naj- wiêksze ró¿nice pomiêdzy poziomem plonowania w doœwiadczeniach polowych i praktyce go- spodarczej obserwowane s¹ w produkcji ¿yta, zaœ najmniejsze w produkcji pszenicy.

Corocznie publikowane wyniki porejestrowych doœwiadczeñ odmianowych poszczegól-

nych zbó¿ wskazuj¹ na to, i¿ odmiany wdra¿ane do produkcji masowej charakteryzuj¹ siê

zbli¿on¹ lub korzystniejsz¹ wartoœci¹ gospodarcz¹, w szczególnoœci dotyczy to odpornoœci na

pora¿enie zbó¿ chorobami oraz odpornoœci na wyleganie.

Literatura

Klepacki B. (red.) 1998: Przestrzenne zró¿nicowanie technologii produkcji roœlinnej w Polsce i jego skutki.

Fundacja „Rozwój SGGW” Warszawa.

Krzymuski J. (red.) 2003: Historia hodowli i nasiennictwa na ziemiach polskich w XX wieku. Roœliny rolnicze. Wydawnictwo Prodruk, Poznañ.

Roczniki Statystyczne GUS za kolejne lata. GUS Warszawa.

Wicki L. 1999: Efektywnoœæ przedsiêbiorstw hodowli roœlin. Praca doktorska na Wydziale Ekonomiczno- Rolniczym SGGW Warszawa.

Wyniki porejestrowych doœwiadczeñ odmianowych (za kolejne lata): pszenica ozima, pszenica jara, jêczmieñ ozimy, jêczmieñ jary, ¿yto, owies, pszen¿yto ozime, pszen¿yto jare. COBORU S³upia Wielka.

Summary

The changes of yielding of cereals in Poland in Poland in 1970-2003 was presented. Cereals yields in the experiments rise significantly. Visible distance was formed between average cereal yields in Poland and yields in experimental stations. The largest differences was observed regarding the yields of rye and the smallest in the wheat.

Adres do korespondencji dr in¿. Anna Grontkowska Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 42 40 e-mail: grontkowska@alpha.sggw.waw.pl