A rc h e o lo g ia P o lsk i Ś ro d k o w o w sch o d n iej, t. V II, 2005
To m a s z Ku s z* , Pi o t r Ko t o w i c z* * , Ad r i a n Po d g ó r s k i* * * , Da n i e l Te r e s z c z u k* * * * , Pa w e ł W o l i ń s k i*
No w o ż y t n a s m o l a r n i a w G r o b e l k a c h, p o w. Ch e ł m
W s t ę p
Stanowisko 9 w Grobelkach (AZP 83-92/147), gm.
Białopole, położone jest na południowej krawędzi nie
wielkiej dolinki bezimiennego cieku (ryc. 1), uchodzą
cego do Wełnianki, lewobrzeżnego dopływu Bugu. Zo
stało odkryte przez M. i M. Kowalczuków na wiosnę
2001 r., w trakcie prac polowych i zgłoszone do W oje
wódzkiego K onserw atora Zabytków - D elegatury
w Chełmie. Na mocy umowy zawartej pomiędzy Kate
drą Archeologii a Wojewódzkim Konserwatorem Za
bytków w Lublinie badania przeprowadziło Koło Na
ukowe Studentów Archeologii U M CS1 w dniach 17-24
X 2001.
W y n i k i b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h
Przebadano obszar o łącznej powierzchni 38,5 m2.
Wykop o wymiarach 7 x 5,5 m zlokalizowano na stoku,
który schodzi do zabagnionej dolinki. Podczas usuwa
nia warstwy humusowej (0-25 cm) natrafiono na nie
liczne fragmenty szkła, ceramiki nowożytnej, kości oraz
zgrzebło wykonane z krzemienia wołyńskiego, przypusz
czalnie pochodzące z wczesnej epoki brązu (ryc. 4: A)2.
Po zdjęciu humusu na planie wykopu badawczego poja
wił się centralnie usytuowany obiekt nr 1 oraz pięć obiek
tów satelitarnych, z których cztery rozmieszczone były
symetrycznie w narożnikach wykopu (obiekty nr 2, 3,
4, 5), natomiast obiekt nr 6 zarysował się pomiędzy
północną krawędzią obiektu nr 1 a północną granicą
wykopu.
Po odsłonięciu całego obiektu nr 1, posiadającego
regularny, kolisty zarys i średnicę ok. 450 cm, założo
no cięcie i rozpoczęto eksplorację połówki E warstwa
1 Poza autorami spraw ozdania, w badaniach wzięły udział rów nież studentki archeologii UMCS: E. Kokowska i A. Paduch. Opie kunami m erytorycznym i badań zostali: prof, d r hab. A. Kokowski oraz m gr M. Juściński. Badania sfinansowano ze środków U niw er sytetu im. M arii Curie-Skłodow skiej oraz Koła Naukowego Studen tów Archeologii (P. N. Kotowicz, T. Klisz, A. Podgórski 2002).
2 Inform acja ustna d r A. Zakościelnej, za która serdecznie dzię kujemy.
mi mechanicznymi, aż do osiągnięcia spągu na głębo
kości ok. 90 cm od stropu. Obrzeże obiektu stanowił
pierścień przepalonej gliny barwy rdzawo-brązowej,
o szerokości średnio 30 cm, mający w profilu niecko
waty zarys. Od wewnątrz przylegała do niego węglisto-
czarna, twarda warstwa, składająca się z fragmentów
drewna i węgli drzewnych. Wypełnisko stanowiła ciem-
noszaro-czarna ziemia, przemieszana z polepą oraz wę
glami drzewnymi. W warstwie przepalonej gliny wy
stąpiły śladowe ilości smoły. Pod przepaloną gliną po
jawiła się jasnoszaro-biala, plastyczna warstwa, mająca
swą kontynuację również w obiekcie n r 6 ,w którą wcho
dził fragment drewna, tkwiący w domniemanym otwo
rze spływowym.
Obiekty nr 2, 3, 4 i 5 zlokalizowane w narożnikach
wykopu charakteryzowały się nieregularnym kształtem,
zbliżoną wielkością (średnica 100-150 cm) oraz miąż
szością (ok. 20-30 cm), barwą i strukturą wypełniska
(ryc. 3). Obiekty zawierały drobne fragmenty węgli
drzewnych i drewna oraz materiał zabytkowy w postaci
nielicznych fragmentów ceram iki nowożytnej, kości
zwierzęcych, szkła i gwoździ żelaznych.
Obiekt nr 6 został przecięty wspólną linią cięcia
z obiektem nr 1. W trakcie eksploracji, prowadzonej
warstwami mechanicznymi, wybrano warstwę zasypi-
skową zalegającą nad odkrytą na głębokości ok. 80 cm,
wydrążoną kłodą drewnianą, równolegle do niej poło
żoną, półokrągłą dranicą oraz prostopadle usytuowaną
deską. Analogicznie umiejscowioną deskę zaobserwo
wano po zachodniej stronie kłody. Na dranicy leżały
fragmenty ceramiki, pochodzące z jednego naczynia (ryc.
2: B), które można datować na 2 połowę XVII-XVII1
wieku3. Konstrukcję drewnianą otaczała bardzo twarda
warstwa barwy ciemnobrązowej. Uchwycenie pełnego
zarysu obiektu okazało się niemożliwe, ponieważ zna
lazł się on poza obrębem wykopu badawczego. Osiąg
nięcie calca uniemożliwiła wzbierająca w tym miejscu
woda podskórna.
3 Inform acja dr. hab. A. Rozwałki, za którą uprzejm ie dzięku jem y.
1 4 8 To m a s z Kl i s z, Pio t r Ko t o w i c z, Ad r i a n Po d g ó r s k i, Da n i e l Te r e s z c z u k, Pa w e ł Wo l i ń s k i
Rye. 1. G robelki, stan. 9. Lokalizacja stanowiska.
Ws t ę p n a i n t e r p r e t a c j a o b i e k t ó w
Interpretacja obiektu 1 nie pozostawia żadnych wąt
pliwości - pełnił on funkcje pieca do wyrobu smoły4
(ryc. 3). Zewnętrzna warstwa powstała poprzez wyle-
pienie ścian pieca gliną. Mamy tu więc do czynienia
z warstwą konstrukcyjną, która w wyniku oddziaływa
nia wysokiej temperatury podczas procesu produkcyj
nego wypaliła się, uzyskując znaczną twardość i rdza-
wo-brązową barwę. Na wewnętrznych ścianach pieca
osadziły się pozostałości procesu produkcyjnego, przy
bierając postać silnie nasyconej węglami warstwy. Pod
dnem pieca uchwycono kanał spustowy, którego wypeł
nisko zawierało plastyczną glinę (?) białej barwy. W jej
powstaniu niewątpliwie miała udział spływająca z pieca
smoła. Produkty finalne spływały z pieca do kanału spu
stowego przez otwór widoczny na profilu w dnie niec
ki. Taką interpretację potwierdzają również nieliczne
analogie (S. Czopek 1997; W. Nowosz 1962).
Obecność symetrycznie położonych obiektów nr 2,
3, 4, 5 zasugerowała, że mamy tu do czynienia z pozo
stałościami elementów nośnych zadaszenia5. Eksplora
cja tych obiektów dowiodła jednakże, że nie są to dołki
posłupowe. W związku z tym zinterpretowano je jako
pozostałości po platformach drewnianych, podtrzymu
jących słupy, na których wspierała się konstrukcja
da-4 Poświadcza to analiza próbek wykonana przez prof. J. Lange ra z Uniwersytetu Adam a M ickiewicza w Poznaniu.
5 O różnego rodzaju konstrukcjach dachowych wznoszonych nad piecam i d zieg ciarsk im i do n o szą źró d ła etn ograficzne (np. N. U tkin 1997, s. 131, fot. 4).
Ryc. 2. Grobelki, stan. 9. A - humus; В - „kłoda” (rys. P. Koto wicz, P. W oliński).
R y e. 3 . G r o b e lk i, s t a n . 9 . A - p l a n o b ie k tó w n a p o z io m ie o d k r y c ia (ty s . P. K o to w ic z); В - p r o f il p i e c a z k a n a ł e m s p u s to w y m . 1 - w a r s t w a w y p e łn is k o w a , c z a r n a , j e d n o r o d n a , s y p k a , p r z e s y c o n a d u ż ą i lo ś c i ą f r a g m e n tó w w ę g la d r z e w n e g o ; 2 - w a r s t w a t w a r d a , w ę g l is to c z a r n a , z ż u ż lo n a , z f r a g m e n t a m i w ę g li d r z e w n y c h i s m o ły ; 3 - w a r s t w a k o n s t r u k c y j n a , w y p a l o n a , t w a r d a , r d z a w o - b r ą z o w a ; 4 - c z a r n a z ie m ia z n i e w ie l k ą i lo ś c i ą r d z a w o - p o m a r a ń c z o w e j , z f r a g m e n t a m i w ę g li d r z e w n y c h ; 5 - w a r s t w a j a s n o b r ą z o w a , w y m y ta z w a r s t w y 3 ; 6 - w a r s t w a d e s t r u k c y j n a , s z a r n o - c z a r n a z f r a g m e n t a m i w ę g li d r z e w n y c h i r d z a w y c h d r o b i n ; 7 - w a r s t w a d e s t r u k c y j n a , b r ą z o w a , p o w s t a ł a z w a r s t w y 3 ; 8 - c i e m n o s z a r a z ie m ia z n i e w ie l k ą ilo ś c i ą r d z a w o - ż ó łte j i z d r o b i n a m i w ę g li d r z e w n y c h , d r o b n o p l a m i s t a ; 9 - w a r s t w a s z a r o b r u n a t n a z r d z a w y m i p l a m a m i , z w a r t a ; 1 0 - w a r s t w a s z a r a p r z e m i e s z a n a z ż ó łto - k r e m o w y m , p r z e m y ta ; 11 - w a r s t w a c i e m n o s z a r a z n ie w ie lk ą i lo ś c i ą w ę g li d r z e w n y c h ; 12 - w a r s t w a s z a r a p r z e m i e s z a n a z ż ó łto - r d z a w y m , s y p k a , d r o b n o p l a m i s t a ; 13 - w a r s t w a c i e m n o s z a r o - b r u n a t n a z ż ó łty m i p l a m a m i ; 14 - s z a r o - b r u n a t n a z ie m ia z d o m ie s z k ą ż ó łte j, f r a g m e n t y p o le p y , s iln ie p l a m i s t a ; 15 - w a r s t w a s z a r o - b r u n a t n a z n i e w ie l k ą d o m ie s z k ą r d z a w e j i ż ó łte j, p l a m i s t a ; 1 6 - w a r s t w a s z a r o - b r u n a t n a z d o m ie s z k ą ż ó łte j, p l a m i s t a ; 1 7 - k r e m o w o - s z a r y s p i a s z c z o n y l e s s ; 18 - w a r s t w a s z a r o - b i a ła , m i e j s c a m i z c z a r n o - s z a r y m i i b r ą z o w y m i w y m y c ia m i, p l a s t y c z n a ; 1 9 - w a r s t w a w y p a l o n a , t w a r d a , c i e m n o b r ą z o w a ; 2 0 - s z a r o - b r u n a t n a z ie m ia , m ie j s c a m i d r o b i n y w ę g li d r z e w n y c h , p l a m i s t a ; 2 1 - p o p i e l a t o - s z a r a z ie m ia z d u ż ą ilo ś c i ą d r o b n y c h w ę g li d r z e w n y c h , p r z e m i e s z a n a z k r e m o - w o - ż ó łtą , z e ś l a d a m i p o d r e w n ie ; 2 2 - w a r s t w a z w a r t a , t w a r d a , j a s n o b r ą z o w a ; 2 3 - b r ą z o w o - c z a r n a g lin a , t w a r d a , p r z e p a l o n a ; 2 4 - z w ę g lo n e d r e w n o ; 2 5 - c a le c ; 2 6 - w k o p y ; 2 7 - k ł o d a s p u s t o w a .
No w o ż y t n a s m o l a r n i a w Gr o b e l k a c h, p o w. Ch e ł m 1 4 9
chowa nad piecem. Dodatkowymi argumentami prze
mawiającymi za taką interpretacją, oprócz ich symetrycz
nego rozmieszczenia względem obiektu nr 1, są zbliżo
ne wymiary, głębokość zalegania oraz miąższość. Nie
bez znaczenia pozostaje rów nież fakt występowania
w wypełniskach wymienionych obiektów fragmentów
drewna i węgli drzewnych.
Chronologię stanowiska określić można jedynie na
podstawie znalezionych w obiekcie nr 6 fragmentów
ceramiki pochodzących prawdopodobnie z jednego na
czynia. Ich pozycja stratygraficzna wskazuje, że dosta
ły się one tam w czasie lub tuż po zakończeniu użytko
wania obiektu. W związku z tym czas funkcjonowania
całego zespołu zamyka się w ramach 2 połowa XVII-
XVIII w.
Uw a g i k o ń c o w e
Nieprzebadana część pieca pozostaje nadal zagro
żona głęboką orką. Dlatego konieczne jest pełne rozpo
znanie obiektu, które mogłoby przynieść dodatkowe in
formacje na temat funkcjonowania tego typu urządzeń.
Duże znaczenie miałoby również zbadanie kontynuacji
obiektu nr 6 i uchwycenie całości systemu odprowadza
nia produktów finalnych z pieca. Nieodzowne jest też
objęcie opieką konserwatorską podobnych obiektów,
odkrywanych przez okolicznych mieszkańców podczas
prac polowych.
Li t e r a t u r a
C z o p e k S.
1997 Beitrag zum W issen über Holzteer- und H olzpech herstellung a u f dem Gebiet Sudostpolens im 18.-19. J h ., [w:] W. Brzeziński, W. Piotrowski (ed.), Pro ceedings o f the F irst In ternational Sym posium on Wood Tar and Pich, W arszaw a, s. 159-166.
K o t o w i c z P. N. , K l i s z T. , P o d g ó r s k i A.
2002 A to dziegieć właśnie! „W iadom ości U niw ersytec
kie” , R. 12, nr 1, s. 7.
N o w o s z W.
1962 Smolarnia w Slepietnicy, pow . Piotrków, „Łódzkie
Studia Etnograficzne” , t. 4, s. 111-115. U t k i n N.
1996 Wood pyrolysis in the Russian North. Koiuchovka--Kiln [w:] W. Brzeziński, W. Piotrowski (ed.), Pro ceedings o f the First International Sym posium on Wood Tar a n d Pich, W arszaw a, s. 127-136.
To m a s z Kl i s z, Pi o t r Ko t o w i c z, Ad r i a n Po d g ó r s k i, Da n i e l Te r e s z c z u k, Pa w e ł W o l i ń s k i
M o d e r n t a r-w o r k s i n G r o b e ł k i, Ch e ł m d i s t r i c t
The rescue excavations carried out in G robelki (Chelm District) in October 2001 by the Scientific C ircle o f the Students o f A rcha eology at UM CS led to a discovery o f m odern tar-w orks. The main p a rt o f it was constituted by a circular syncline dug in the ground. It w as about 4.5 m in diam eter and about 90 cm deep. The contours w ere distinctly different from the soil around and formed a ring of h ard burnt soil on the surface. Its function as a tar-w orks oven is beyond question. The precise shape was observed in cross-section a fte r having explored one o f the halves o f the pit. A n opening and a release passage was found at the bottom , through which the produ
ced tar was released. At the end o f the passage, a well preserved hollowed tim ber piece was found, directly from which the tar w or kers collected their product. Around the syncline, four sym m etrical ly arranged features were uncovered. Although these were not typi cal postholes, they surely constituted the remains o f the roofing abo ve the oven. D uring the excavations num erous pieces o f charcoal, pieces o f pottery, glass and animal bones w ere found. Fragm ents o f the ceramic vessel which was found near the tim ber piece allow us to date the tar-works to the 2"1 half o f the Π “1 and 18lh centuries
* Lublin
* * M uzeum Historyczne w Sanoku
*'** Jastrzębie Zdrój
