Karol Dąbrowski
Konserwacja malowideł ściennych w
Czerwińsku : odkrycie romańskiej
polichromii
Ochrona Zabytków 4/3-4 (14-15), 127-132
1951
KONSERWACJA MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH W CZERWIŃSKU ODKRYCIE ROMAŃSKIEJ POLICHROMII
K A RO L DĄBROW SKI
Na zlecenie D ep artam en tu O chrony i K onserw acji Z abytków rozpoczęły P racow nie K onserw acji Zabytków (Państw . Przedsięb. W yodr.) prace przy polichrom ii w C zerw ińsku dnia 9 lipca 1951 r. z założeniem , że ich trzonem zasadniczym będzie konserw acja m alow ideł w absydzie za ołtarzem głów nym , a dodatkow o m alow ideł w południow ej kaplicy przyległej do p rezb i
terium . K aplica ta uchodziła za całkow icie przebudow aną i w ydaw ało się, że nie może w niej być bardzo w czesnych m alow ideł, ty m b ardziej, że w i
doczne, o d k ryte już daw niej, na ścianie północnej i na szczęście nie re s ta u row ane m alow idła odnieść m ożna było do okresu przebudow y w dobie b a roku. Jed y n ie na ścianie w schodniej, za ołtarzem z lew ej stro ny , w idoczna
by ła niew ielka postać, o k tó rej sądzono, że może pochodzić najw cześniej z doby gotyckiej, gdyż m alow ana je st na ścianie prostej a nie półkolistej ja k a w inna być w ty m m iejscu — analogicznie do przeciw ległej kaplicy.
A zatem przypuszczano porom ańską przebudow ę.
Ryc. 108. Czerw ińsk. K aplica południow a, ścian a w schodnia. F ra g m e n t m alow idła rom ańskiego po zdjęciu p rzy k ry w a ją cy ch go pobiał. Szczegół ryc. 109.
Ze zb. P, K. Z.
N ależało w ięc ścianę zbadać i zobaczyć, czy nie m a na niej w ięcej m a
low ideł z tego okresu.
Po w yjęciu obrazu ołtarzow ego i usunięciu grubej w arstw y k u rzu u k a
zały się spod pobiał i przem alow ań kolorow ych fra g m en ty m alow ideł ro
m ańskich. W obec tak rew elacyjnego sta n u rzeczy poleciliśm y ołtarz roze
brać całkow icie i głów ny k ieru n e k p rac przesun ąć na w spom nianą ścianę.
W ciągu dw u m iesięcy pracy p rzy zachow aniu najw iększej ostrożności i uw agi usuw ano przem alow ania m ilim etrow ym i ułam kam i w arstw a po w a rstw ie i doprow adzano do uzysk an ia już p raw ie całości odsłoniętej po
lichrom ii z tym , że z lew ej stro n y ściany na dole, n a rom ańskim m alow idle leży jeszcze w a rstw a z gotycką „ p ie ta “ z czasu ok. 1430 1 (ryc. 110), którą trz e b a będzie zdjąć i przenieść n a in n ą ścianę. Podobną m an ip u lację p rze
prow adzono z m alow idłam i n a stry c h u na szczytowej ścianie 2. W szystkie te m alow idła um ieszczone będą n a ścianie okiennej w om aw ianej kaplicy południow ej, k tó ra stan ie się w ten sposób sa n k tu a riu m pośw ięconym fre skom rom ańskim , gotyckim z różnych okresów i barokow ym . O łtarza na daw ne m iejsce staw iać się już nie będzie, a n a jego m iejscu stanie skrom na m ensa w y su nięta ku środkow i. W lu k u w ejściow ym od naw y p raw ej za
m ierzona żelazna k u ta k ra ta oddzieli kaplicę od naw y i zabezpieczy te nadzw yczaj cenne o dkrycia przed przyp ad kow ym uszkodzeniem .
P ra ce ko nserw ato rskie m alow ideł rom ańskich objęły do tej po ry odsła
nianie, oczyszczanie i zabezpieczanie tynków . Nie przew id u je się re k o n stru k c ji m alow ideł, jed y n ie p u n k to w an ie dla uzyskania czytelności.
Ikonograficznie m alow idła te p rzed staw iają się bardzo ciekaw ie i boga
to. Całość kom pozycji podzielona jest górą na m edaliony ze scenam i b ib lij
nym i (ryc. 108), a niżej pas z legendą o św. M arcinie z T ours 1 (ryc. 109).
D ołem w pro sto kątach sceny z biblii i postaci św iętych.
T echnika w yko n ania ty ch m alow ideł jest typow a dla ow ych cza
sów, chociaż w porów naniu z frag m en tam i innych m alow ideł rom ańskich n a naszych ziem iach w idać pew ne różnice w arsztatu . W yniki b adań lab o ra to ry jn y c h w y jaśn ią zagadnienie spoiw a i barw ników . W barw ach do
m in u je w całości kolor czerw ony w różnych odm ianach aż do blado różo
wego i rozm aite natężen ia czerni. Nie b rak m im o to koloru zielonego, b r ą zowego i żółtego.
W półkolistej absydzie za ołtarzem głów nym p o rządkuje się obecnie w arstw y , doprow adzając do pierw szego odkrytego m alow idła. W ten spo-
1 W g a tr y b u c ji d r Z. S w ie c h o w s k ie g o .
- M. W a l i c k i , F r a g m e n t g o ty c k ic h m a lo w id e ł ś c ie n n y c h w z a m k u w a r s z a w s k im S tu d ia do d z ie jó w sz tu k i w P o ls c e , t. II, s. 88.
J. S t a r z y ń s k i i M. W a l i c k i , M a la r s tw o m o n u m e n ta ln e w P o ls c e ś r e d n io w ie c z n e j. W a r sz a w a 1929.
Rye. 109. C zerw ińsk. K aplica południow a, ściana w schodnia. Lew a część m alow idła rom ańskiego po zdjęciu p o b iał i oczyszczeniu.
Ze zb. P. K. Z.
Ryc. 110. C zerw ińsk. K aplica południow a, ściana w schodnia, część dolna stro n a lewa.
P ieta leżąca n a m alow idle rom ańskim , w ydobyta z pod pobiał, przeznaczona do przeniesienia.
Ze zb. P. K. Z.
sób uzyskam y obok siebie m alow idła renesansow e, gotyckie, a m oże tes i fra g m en ty rom ańskie. Nie usuw am y żadnych w arstw z m alow idłam i, je dynie niezam alow ane n arzu ty . Całość prac odkryw czych była tu ju ż d a w niej w ykonana, jed n ak tak chaotycznie i niechlujnie, że trz e b a obecnie wiele ponieść tru d u , żeby je uporządkow ać.
Hyc. l i i . C zerw ińsk. A bsyda n aw y głów nej. F ra g m e n t m alow idła gotyckiego na ścianie północnej u góry. Pow yżej frag m en ty o rn a m e n ta c ji roślin n ej w w arstw ie
renesansow ej. S ta n przed rozpoczęciem konserw acji.
Ze zb. P. K. Z.
M alow idła, jak ie się tu zn ajd u ją, to w pierw szej w arstw ie od w ierzchu kom pozycja renesansow a z 12 apostołam i, um ieszczonym i w dw u szere
gach po 6-ciu z obu stro n ściany, z biegnącą w górę o rn am en tacją roślin ną i m edalionam i a w drugiej w a rstw ie spodniej, frag m en ty gotyckie p rzed
staw iające postacie, głow y itd. (ryc. 111)- W chw ili obecnej bada się m iej
scam i w a rstw y głębsze, gdyż istn ieje przypuszczenie, że m ogą one zak ry w ać m alow idła wcześniejsze.
Całość polichrom ii w absydzie głów nej naw y jest zagrożona odpadnię
ciem i dlatego nacisk m usi być położony n a zabezpieczenie narzutów . W trak cie u su w ania pobiał n atrafio n o na ślady rom ańskich glifów okien
nych, k tó ry ch pozostałe części odsłonięto. W okienku środkow ym po obu brzegach n atrafio n o n a cegłę ro m ań ską bardzo płaską bo liczącą 33 do 40 mm. Z astosow ana jest ona obok kam ienia w jego zastępstw ie. Z nale
ziono razem w środkow ym oknie 11 sztuk spojonych bardzo tw a rd ą zapraw ą.
W wieży północnej p rzy w ejściu na chór o dk ryto fra g m en ty polichro
m ii gotyckiej, k tó ra m usi być rów nież poddana zabiegom k o nserw atorskim . W p racy n ad konserw acją m alarsk ą b rali udział słuchacze S tud ium kon
serw atorskiego A kadem ii Sztuk P lastycznych w W arszaw ie.
Całość zagadnień konserw ato rsk ich m alow ideł rom ańskich ze w zględu n a ich w ielką w artość i to, że pierw szy raz w Polsce o d k ry te zostały o ta k dużej pow ierzchni (około 10 m 2), doczeka się szczegółowego studium .
