Michał Pszczółkowski
Przegląd piśmiennictwa do dziejów
budowy campusu UMK
Rocznik Toruński 32, 237-244
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 32 R O K 2005
Przegląd piśmiennictwa do dziejów budowy
campusu UMK
Michał Pszczółkowski
M inęło ponad 30 lat od obchodów 500-lecia urodzin M ikołaja K o pernika. N ajw iększą inw estycją rządowego programu obchodów był pierwszy etap budowy campusu UM K na toruńskich Bielanach. Jest to okazja do zaprezentowania piśm iennictwa związanego z tym przed sięwzięciem.
Pierwszy projekt „miasteczka akademickiego” na Bydgoskim Przed mieściu pojaw ił się w momencie pow stania uczelni w 1945 r., nie do czekał się jednak wówczas realizacji. W następnych latach nie zajm o wano się tą kwestią, nie było bow iem naw et pewne, czy uczelnia bę dzie w ogóle istniała. O w szystkich kłopotach i perypetiach inform ują 2 tomy źródeł do dziejów U M K 1 i 2 starsze opracowania historii UMK2. W iele wiadomości na ten tem at przynoszą również prace Jana Bełkota3 oraz w ydawnictwa inform acyjne Jacka Staszewskiego4.
1 Powstanie i pierw sze dziesięć lal Uniwersytetu M ikołaja Kopernika 1945-56. W ybór źródeł, Toruń 1995; Uniwersytet M ikołaja Kopernika. Wspomnienia pracow ni ków, pod red. A. Tom czaka, Toruń 1995 (dalej: W spomnienia pracowników).
2 R. Galon, Uniwersytet M ikołaja K opernika 1945-1955, W arszawa 1957; J. W oj towicz, Uniwersytet M ikołaja Kopernika 1 9 56-65, Toruń 1965.
3 J. Bełkot, U niwersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu w latach 1945-85, Toruń 1986; J. Bełkot, Uniwersytet M ikołaja K opernika 1965-1980, t. 1-2, Toruń 1992.
4 J. Staszewski, Uniwersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu w latach 1945-1963, Zapiski Historyczne, t. 30, 1965, z. 1, s. 137—168; tenże, 20-lecie Uniwersytetu
Miko-D opiero w 1960 r. władze uczelni zleciły architektowi Stefanowi M odrzejewskiem u opracowanie wstępnych założeń projektowych rozbudowy uczelni. A utor zaproponował lokalizację budynków uni wersyteckich na Bielanach. Sprzeciwili się jed n ak ... profesorowie. „W ich przekonaniu B ielany to było gdzieś daleko za m iastem ; głosili, że będzie to ja k ie ś getto nie m ające pow iązania z m iastem itp .”5. W zw iązku z tym w lutym 1962 r. zlecono opracow anie ek s pertyzy R yszardow i K arłow iczow i i Eugeniuszow i K osiackiem u z W ydziału A rchitektury P olitechniki W arszaw skiej6. Na je j p od staw ie w następnym roku senat przyjął projekt lokalizacji na B ie lanach. W ów czas nastąpiła w ym iana korespondencji między rek to rem U M K A ntonim Sw inarskim a dziekanem W ydziału A rch itek tu ry Piotrem B iegańskim . Ten ostatni podjął się opracow ania planów urbanistycznych i architektonicznych, a na generalnego projektanta pow ołano R. K arłow icza. W 1964 r. na W ydziale A rchitektury opracow ano „O gólne zagadnienia rozplanow ania przyszłej rozbu dow y uniw ersytetu toruńskiego” . W roku następnym zapadła d ecy zja o przyjęciu tego projektu. C hodziło o budow ę jedn o ro d n eg o osiedla z w yraźnym podziałem na część dydaktyczno-naukow ą i m ieszkaniow o-socjalną. Po raz pierw szy w Polsce w szystkie e le m enty składow e uczelni m iały być zgrupow ane na jednym terenie. U kład funkcjonalny oparto na dwu prostopadłych osiach kom pozy cyjnych. Budynki w ydziałów rozm ieszczono w zdłuż osi północ- południe, natom iast dom y studenckie i obiekty usługow e zostały um iejscow ione w zdłuż osi biegnącej z zachodu na w schód. N a zbiegu obu linii znalazło się Forum G łów ne z R ektoratem , A u lą i B ib lio tek ą G łów ną. R ealizację inw estycji podzielono na trzy e ta py: 1967-1970, 1971-1975 i 1976-1980, przy czym podstaw ow y zespół obiektów dydaktycznych oraz adm inistracyjnych i so cjal
laja Kopernika w Toruniu, Życie Szkoły W yższej, t. 12, 1965, s. 96-108; tenże, Uni wersytet M ikołaja K opernika, Toruń 1973.
5 S. Staniszewski, Wspomnienia dyrektora administracyjnego, [w:] Wspomnienia pracow ników , s. 299.
6 R. Karłowicz, Koncepcja urbanistyczna, [w:] Uniwersytet M ikołaja K opernika w Toruniu. Projekt i realizacja, pod red. B. Popławskiego, Warszawa 1974, s. 16, 26.
nych m iał pow stać w pierw szych dw óch okresach. O dzwierciedle niem ewolucji założeń projektow ych są broszury informacyjne7.
Dnia 23 III 1967 r. Rada M inistrów uchwaliła włączenie do pro gramu obchodów 500-lecia urodzin M ikołaja Kopernika budowy cam pusu uniwersyteckiego8. G eneralnym projektantem został R. Karło wicz. Za koncepcję przestrzenną całości oraz projekt Rektoratu, Auli i Biblioteki Głównej odpow iadali - poza Karłowiczem - W itold Be- nedek i Marek Różański. Autorami pozostałych projektów byli: Kon rad Kucza-Kuczyński (Forum Główne oraz małe formy architekto niczne dla całości), Bogdan Popławski (Wydział Biologii i Nauk o Ziemi), Andrzej Jaworski (W ydział Chemii), W incenty Szober (do my studenckie, hotele asystenckie, stołówka i sale gimnastyczne) oraz Zbigniew Buczkowski (przychodnia zdrow ia i półsanatorium)9. Oni też są autorami najistotniejszych prac dotyczących problematyki prze- strzenno-architektonicznej campusu. Aby je zaprezentować, musimy najpierw cofnąć się do 1966 r., kiedy to odbyło się pierwsze w Polsce seminarium na tem at budow nictw a szkół wyższych. Toruński campus posłużył tam za przykład do przedstaw ienia generalnych zasad doty czących lokalizacji oraz tematyki przestrzennej i architektoniczno- konstrukcyjnej szkół w yższych10. Na kolejnym seminarium, które od
7 B. Popławski, K oncepcja budow y m iasteczka uniwersyteckiego w Toruniu, Toruń 1964-1965; tenże, Projekt Uniwersytetu M ikołaja K opernika w Toruniu, Warszawa- Torań 1967; tenże, Budow a m iasteczka uniwersyteckiego w Toruniu, W arszawa-Toruń 1970.
8 M. Kaczmarek, G eneza pow stania miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach, [w:] Wspomnienia pracow ników , s. 166.
9 B. Popławski, Projektanci i budowniczowie miasteczka uniwersyteckiego, [w:] Uniwersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu. Projekt i realizacja, s. 151-157.
10 M ateriały z sem inarium na tem at budownictwa szkół wyższych (2 7 -2 8 1 1966), pod red. B. Popławskiego, W arszawa 1966 (artykuły: W. Benedek, Biblioteka Główna Uniwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, s. 6 3 -66; Z. Buczkowski, Ośrodek Zdrowia Uniwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, s. 6 8 -71; K. Kakowski, Uwagi na temat problem ów konstrukcyjnych projektów Uniwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, s. 1 2 -1 A', R. Karłowicz, Rozbudow a Uniwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, s. 3 2 -3 5 ; J. Łucki, Zespół katedr Chem ii Uniwersytetu M ikołaja K operni ka w Toruniu, s. 5 8 -6 1 ; B. Popławski, K oncepcje zabudowy działki Wydziału Biologii i Nauk o Ziem i U niwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu — efekty przestrzenne, funkcjonalne i budowlane, s. 54-57; M. Różański, Rektorat i Aula Uniwersytetu
Mikoła-było się w Kazimierzu Dolnym w 1973 r., również posługiwano się przykładem toruńskim 11. Osobne prace pióra projektantów campusu ukazały się na łam ach czasopism specjalistycznych’2. B. Popławski był ponadto redaktorem najobszerniejszego jak dotąd opracowania, rela cjonującego ostateczny projekt oraz realizację kom pleksu13. D odatko wo problematykę przestrzenno-architektoniczną szeroko omówili inni autorzy na łamach pism fachow ych14. Osobną grupę stanowią felietony zamieszczane w periodykach społeczno-kulturalnych15. Warto też wspo mnieć o artykułach w prasie codziennej16. Toruński campus wzbudził
ja Kopernika w Toruniu, s. 66-68; Z. Szymborski, Problemy elektroenergetyczne budowy zespołu uniwersyteckiego w Toruniu, s. 76-79; J. Teliga, Wybrane problemy konstrukcyj ne przy projektowaniu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, s. 71-72).
11 Projektowanie wyższych uczelni w Polsce - wybór m ateriałów z seminarium, Kazimierz Dolny 4 - 5 listopad 1973, pod red. S. Niewiadom skiego, W arszawa 1976, passim.
12 R. Karłowicz, Uniwersytet im. M ikołaja Kopernika w Toruniu, Architektura 1966, nr 2, s. 7 4 -7 7 ; M. Różański, Uniwersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu, A rchi tektura 1971, nr 6 , s. 200-204; R. Karłowicz, Projekt, który dał satysfakcję, Architek tura 1973, nr 7, s. 268-286.
13 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Projekt i realizacja, pod red. B. P o pławskiego.
14 J. Reda, Uwagi końcowe na tle projektu uniwersytetu w Toruniu, Architektura 1966, nr 2, s. 7 7 -7 8 ; W. Bartkowiak, A. Chojnacki, H. Jaskólski, R. Malejka, R ozbu dowa Uniwersytetu M ikołaja K opernika w Toruniu w 1967-73, Przegląd Budowlany 1973, nr 5, s. 464-4 7 9 ; T. Barucki, M iasto Kopernika, Projekt, 1973, nr 5, s. 46-49; T. Pałaszewski, Organizacja inwestycji wieloletnich na przykładzie budowy Uniwersy tetu M ikołaja Kopernika w Toruniu, Przegląd Budowlany 1973, nr 5, s. 459-4 6 3 ; A. Paszyński, Po uroczystościach, Architektura 1973, nr 7, s. 288; Z. Pszczulny, O miasteczku uniwersyteckim w Toruniu, ibid., s. 300.
15 R. Karłowicz, Pytania dla projektantów , Polska 1969, nr 8 , s. 10-11, 35; H. M aleszewska, Uczelnia na miarę X X wieku, Perspektywy 1971, n r 11, s. 2, 8; A. M ałachowski, Pam iętnik w spółczesny, Kultura 1972, n r 51, s. 12; Toruński - pierw szy p o lski..., W ektory 1972, nr 4, s. 31-39.
16 Architektura dzielnicy uniwersyteckiej Torunia, Spojrzenia 1965, nr 48, s. 3 -4 ; N a deskach kreślarskich - Biblioteka Główna UMK, Gazeta Toruńska 1965, n r 297, s. 3; Uniwersytet na toruńskich Bielanach, Trybuna Ludu 1966, nr 97, s. 4; N a B iela nach duże tempo p ra c budowlanych, Ilustrowany Kurier Polski 1967, n r 209, s. 5; Budow a miasteczka uniwersyteckiego w pełnym toku, Gazeta Toruńska 1968, nr 8 , s. 4; D. Ciesielska, A by zdążyć na czas. N ow e obiekty UMK, Nowości 1968, nr 48, s. 1-2; D zień pow szedni w „leśniczówce” na Bielanach, ibid., nr 258, s. 3; N a miarę
także zainteresowanie za granicą17. Stosunkowo najwięcej uwagi po św ięcono Bibliotece G łów nej18.
U roczyste położenie kamienia węgielnego na Bielanach odbyło się 9 VI 1967 r .19 Pierwsze budynki - domy studenckie nr 7 i 8 - oddano do użytku jesien ią 1968 r.20 Budowę stołówki i sali gimnastycznej rozpoczęto 10 XI 1968 r., zakończono zaś 31 XII 1971 r.21 W grudniu 1968 r. podjęto budowę hotelu asystenckiego22. O biekt ten oddano do
potrzeb i możliwości, ibid., n r 67, s. 3; Wyścig z czasem na Bielanach, ibid., nr 146, s. 3; M. Chmielewski, Przeprowadzka na Bielany, Trybuna Ludu 1969, n r 157, s. 10; A. Howzan, N ow e osiedle uniwersyteckie na miarę potrzeb pom orskiego szkolnictwa wyższego, Gazeta Toruńska 1969, nr 193, s. 4; Rosną mury reprezentacyjnych obiek tów UMK, Nowości 1969, n r 193, s. 2; Projekty toruńskiego m iasteczka uniw ersytec kiego w opracowaniu, Ilustrowany Kurier Polski 1971, nr 43, s. 3; D obre tempo prac na budowie miasteczka uniwersyteckiego, Nowości 1972, nr 242, s. 1; Pom yślna organizacja inwestycji kopernikowskiej, ibid., nr 147, s. 1-2; Pom yślnie przebiega budowa miasteczka bielańskiego, ibid., nr 222, s. 1; A. W róblewski, Pom nik astrono m a, Życie W arszawy 1972, n r 133, s. 73; nr 78, s. 7; T. Łęcka, M iasteczko - pom nik na 500-lecie urodzin K opernika, Ilustrowany Kurier Polski 1973, n r 40, s. 3; N a B ie lanach - miesiąc przed jubileuszem , Nowości 1973, nr 16, s. 1; D. Zagrodzka, P od patronatem Kopernika, Życie W arszawy 1974, nr 103, s. 3.
17 W. Kaniewski, D as U niversitäts-Städtchen in Toruń, Polnische Rundschau 1972, n r 4, s. 6 -7 .
18 K. KliĆka, Nova Budova H lavnej Kruznice Univerzity M ikulaśe K opernika v To- runi, Technicka K nihovna 1977, n r 3, s. 119-123; E. Kunz, P. Prohl, Neubauten der H auptbibliothek der M ikolaj-Kopernik-U niversität in Toruń, Zentralblatt für B iblio thek-W esen 1978, nr 5, s. 138-142; D. Barth, Eine m oderne Universitätsbibliothek in Polen: zu Besuch in der Universitätsbibliothek Thorn, H ausm itteilung/U niversitäts bibliothek M arburg 1991, nr 7, s. 1-5.
19 A. Howzan, Kamień węgielny p o d nowe gmachy UMK, Gazeta Toruńska 1967, n r 131, s. 1; Już wytyczono tereny p o d pierw sze budynki UMK, Ilustrowany Kurier Polski 1967, n r 90, s. 4; H. Rozwadowski, Kamień węgielny p o d now e osiedle uniw er syteckie, ibid., n r 136, s. 1; Uroczyste położenie kamienia węgielnego p o d N ow e O sie dle UMK na Bielanach w Toruniu, M ateriały i dokumenty, opr. red., R ocznik Toruń ski, t. 3, 1969, s. 5-28.
20 D rugi dom studencki w „leśniczówce” na Bielanach, N owości 1968, n r 268, s. 1; N a Bielanach w budowie stołówka i now y dom studencki, ibid., n r 125, s. 1; We wrześniu - now y dom studencki, ju ż niedługo - hotel i przychodnia, ibid. 1969, n r 206, s. 2.
21 J. Brandke, Kom binat gastronom iczny UMK, Nowości 1968, n r 1 1, s. 3; Studen ci U M K otrzym ają dw ie sale gimnastyczne, ibid. 1971, nr 301, s. 2.
użytku 30 XI 1970 r. Przystąpienie do realizacji Rektoratu i Biblioteki Głównej nastąpiło w marcu 1969 r„ w kwietniu rozpoczęto wznosze nie drugiego hotelu asystenckiego, w maju - Instytutu Chemii, nato miast we wrześniu - Auli oraz przychodni zdrowia z półsanatorium23. 30 IX 1973 r. zakończono budowę ostatniego gmachu - Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi. Dwa dni później odbyło się oficjalne przeka zanie campusu24
W 1973 r. na całym świecie oddano hołd temu, który „terrae motor, solis stator” . Na jego cześć zostały wystrzelone satelity - amerykański OAO-3 „C opernicus” oraz radziecko-polski „Interkosm os-K opernik 500” . W ZSRR we wszystkich republikach związkowych powołano komitety obchodów rocznicy. UNESCO zorganizowało uroczystość w Paryżu pod nazw ą „Hołd dla Kopernika”. Najwybitniejsi uczeni amerykańscy wzięli udział w sympozjum kopernikowskim w W a szyngtonie oraz w podobnej sesji Amerykańskiego Towarzystwa Astro nomicznego w Filadelfii. Niemal we wszystkich krajach Ameryki Ła cińskiej place i ulice otrzymały imię wielkiego uczonego. Pomniki Kopernika zostały odsłonięte w Meksyku i Bogocie. Największe uro czystości i przedsięwzięcia miały miejsce w ojczyźnie wielkiego Pola ka. Organizatorem byl Ogólnopolski Komitet Obchodów Kopernikow skich, którym kierował wybitny fizyk, prof. Janusz Groszkowski. W W arszawie odbył się II Kongres Nauki Polskiej. W Olsztynie wy budowano planetarium. W ramach ogólnopolskiej akcji harcerskiej pod kryptonimem „O peracja 1001 From bork” w latach 1967-1973 przebudowano centrum miasta oraz odbudowano wiele zabytków. Na początku lipca został tu odsłonięty pomnik Kopernika. Inny posąg
23 Nowy gmach Biblioteki G łów nej UMK, Nowości 1971, nr 213, s. 2; H. Rozwa dowski, W tym roku oddanie do użytku gm achu Rektoratu, ibid., nr 171, s. 1-2; D. Ciesielska, Aby studenci zdrow i byli, ibid. 1972, nr 23, s. 4; W poniedziałek otwar cie przychodni akadem ickiej na Bielanach, ibid., nr 187, s. 1; Otwarcie auli na Biela nach, Ilustrowany Kurier Polski 1973, nr 35, s. 6 ; Uniwersytecka aula gotowa do jubileuszowych obchodów, Nowości 1973, nr 28, s. 1; M. Szerowski, Biblioteka Główna, ibid. 1974, nr 99, s. 5; E. Józefowicz, Z doświadczeń budowy now ej B ibliote ki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, Przegląd Biblioteczny 1975, nr 7, s. 249-259.
24 Uroczyste przekazanie miasteczka uniwersyteckiego UMK, Gazeta Toruńska 1973, n r 235, s. 1-2.
astronoma, wyrzeźbiony w bryle soli, stanął w wielickiej kopalni. Zre alizowano filmy dokumentalne. G łów ne obchody m iały m iejsce w T oruniu. W iosną i je s ie n ią odbyły się krajow e i lokalne zjazdy i konferencje. Środow isko naukow e podjęło pracę nad seriam i w y daw niczym i, m.in. „Studia C opernicana” oraz „B iblioteczka Ko- p ernikańska” . Z naczną część Starego M iasta objęły szeroko zakro jo n e prace budow lano-konserw atorskie. D okonano generalnych rem ontów kilku kw artałów , znajdujących się w bezpośrednim są siedztw ie domu K opernika, gdzie pow stało muzeum . P rzebudow a ny został nadbrzeżny bulw ar na odcinku łączącym starów kę z W i słą. W zniesiono 2 hotele i gmach K siążnicy M iejskiej. Pow stały now e arterie kom unikacyjne25.
Po zakończeniu uroczystości kopernikańskich stopniow o og ra niczano prace inw estycyjne na B ielanach. N ie spraw dziły się op ty m istyczne prognozy26. Fałszyw ym prorokiem okazał się dyrektor K aczm arek, m ówiąc: „byłoby nielogiczne poprzestać na tym , co ju ż zrobiono. Iść ju ż będzie tylko o w zniesienie budynków , cały teren został bow iem uzbrojony”27. D rugi etap budow y cam pusu, który m iał obejm ow ać m .in. 4 w ydziały, ośrodek obliczeniow y oraz paw ilon klubow o-gastronom iczny, nie został jed n ak rozpoczę ty. O szczędności będące w ynikiem w zrostu potrzeb in w esty cy j nych innych uczelni w Polsce spow odow ały, że udało się zrealizo wać tylko budow ę dw óch domów studenckich i niew ielkiego bu dynku klubu28. D opiero po dłuższej przerw ie pow stały gm achy W ydziału Nauk E konom icznych oraz W ydziału Praw a i A dm ini stracji29.
25 A. W ojciechowski, Uczeni w hołdzie K opernikowi, Fakty 1973, nr 38, s. 8; E. Synak, 500 rocznica urodzin M ikołaja Kopernika, Rocznik Toruński, t. 8 , 1973, s. 187-210; T. Błachowiak, Kalendarium imprez kulturalno-oświatowych za rok 1973, ibid., t. 9, 1974, s. 313-357.
26 Program rozbudowy ośrodka akadem ickiego w latach 1973-1975, Nowości 1973, nr 234, s. 1.
27 M. M achnicki, Bielany, Zwierciadło 1972, nr 27, s. 5.
28 K. Kucza-Kuczyński, Centralny K lub Studentów UMK, Studia + Projekty 1978, nr 3, s. 110-116; tenże, K lub studentów w Toruniu, Architektura 1981, nr 1, s. 43.
29 J. A. Krzewiński, A. Znojkiewicz, Budynek W ydziału N auk Ekonom icznych Uni wersytetu Mikołaja Kopernika, Studia + Projekty 1978, nr 3, s. 106-109; M. Różański,
Jak wynika z powyższego przeglądu, autorami większości prac mo gących mieć istotne znaczenie dla poznania historii oraz architektury campusu toruńskiej A lmae M atris są sami twórcy tego kompleksu. W ydawałoby się, że je st to dostateczną gw arancją rzetelności infor macji. Jest to jednak praw da pozorna. W ątpliwości, jakie nasuw ają się po głębszym zastanowieniu, można wyrazić niemieckim pow iedze niem: „Jeder K ram er lobt seine W are” . O biektywną relację m ogą dać jedynie niezależne badania. N atom iast z całą pew nością cytowane prace m ają wartość źródłową. Jako takie też powinny być wykorzysta ne w dalszych badaniach.
Uniwersytet M ikotaja K opernika w Toruniu: II etap budowy uczelni, ibid., s. 96-105; M. Różański, T. Zera, J. Pluta, Wydział N auk Ekonomicznych Uniwersytetu M ikołaja Kopernika, Architektura 1988, n r 1-2, s. 57-64.
