Renata Skowrońska-Kamińska
Szkolne publikacje sprawozdawcze z
XIX i początku XX wieku w zbiorach
Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej
-Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu
Rocznik Toruński 35, 185-199
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 35 R O K 2008
Szkolne publikacje sprawozdawcze
z XIX i początku XX wieku w zbiorach
Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej
- Książnicy Kopemikańskiej w Toruniu
R e n a t a S k o w r o ń s k a - K a m i ń s k a W o je w ó d z k a B i b l i o t e k a P u b l i c z n a — K s i ą ż n i c a K o p e r n i k a ń s k a w T o r u n i u
M ateriały przygotow yw ane i publikow ane przez szkoły należą do źródeł najbardziej wartościowych dla badań nad historią ośw iaty oraz dziejam i poszczególnych placów ek. W śród różnego typu wydawnictw szkolnych szczególnie interesujące są tzw. program y1, w których za m ieszczano inform acje dotyczące codziennego funkcjonow ania szko ły. Analizując wydawnictwa Gimnazjum Toruńskiego i podobnych pla cówek powstałych na terenie Prus można stwierdzić, że pierwsze publi kacje tego typu ukazywały się w krótce po założeniu szkoły. Osoby pełniące w nich funkcje kierow nicze (rektorzy, dyrektorzy) najczęściej były też ich redaktoram i oraz (w raz z innymi nauczycielam i) autorami zamieszczanych w nich tekstów i zestaw ień2. W XVII i XVIII w. w y daw ane przez szkoły średnie broszury o charakterze inform acyjno- sprawozdaw czym - programy nauczania, zaproszenia na publiczne
1 W a rty k u le w o d n ie sie n iu d o p u b lik acji s p ra w o z d a w c z y c h s z k ó l u ży w a n e s ą z a m ie n n ie term in y : s p ra w o z d a n ia , p ro g ram y , b ro szu ry .
2 Z o b . n p . d ru k i d o ty c z ą c e g im n azjó w to ru ń s k ie g o , g d a ń s k ie g o i e lb lą s k ie g o w k a ta lo g u staro d ru k ó w ' K siążn icy K o p e m ik a ń sk ie j (ta k że ele k tro n ic z n y m : h ttp ://w w w . k s ia z n ic a .to ru n .p l:8 8 8 8/w eb A V B P -K K /k atalo g i); n a te m at p u b lik a c ji G im n a z ju m T o ru ń sk ieg o i je g o p ro fe so ró w por.: Z . M o carsk i, K siążka w T o ru n iu d o ro ku 1793. Z a rys
d ziejó w , T o ru ń 1934, s. 3 0 , 4 5 - 4 6 , 5 1 - 5 2 n.; S. S alm o n o w icz, K u ltu ra u m ysło w a T o ru n ia , [w :] H isto ria T o ru n ia , t. II, cz. 2, p od red. M . B iskupa, T o ru ń 1994, s. 1 9 0 - 1 9 8 n.
wykłady oraz w ystąpienia uczniów i nauczycieli, a także ich prace naukow e oraz popularnonaukow e - ukazywały się nieregularnie, za pew ne na m iarę zapotrzebow ania i kondycji szkoły3. W pierwszej po łowie XIX w., w wyniku w prowadzania odpow iednich rozporządzeń przez urzędy adm inistracji państwow ej, uczelnie zostały zobow iązane do regularnego druku sprawozdań, nastąpiło wówczas rów nież pewne ujednolicenie form y i treści wydawanych broszur4. W iększość szkół średnich na terenie państw niem ieckojęzycznych rozpoczęła w tym czasie dość system atyczną (w cyklu jedno- lub dwurocznym ) publika cję sprawozdań, które następnie rozsyłano do innych placów ek ośw ia towych oraz przekazyw ano urzędom nadzorującym 5. T oruńskie szkoły - najw cześniej G im nazjum - aktyw nie uczestniczyły w tej wymianie, przesyłając wydawane przez siebie broszury do innych, niekiedy bardzo odległych, szkół oraz otrzym ując od nich podobne publikacje.
W W ojew ódzkiej B ibliotece Publicznej - K siążnicy K opernikań- skiej w Toruniu znajduje się ciekawy zbiór szkolnych broszur spra wozdawczych z X IX i początku X X w. Zasób tej, pow stałej w 1923 r., biblioteki zbudowany został dzięki zgrom adzeniu księgozbiorów
czte-3 P o r. n p . W yka z p r o g r a m ó w le k c ji p u b lic z n y c h G im n a zju m T o ru ń s k ie g o w o k re sie
1 6 6 0 - 1 7 9 3 , [w :] S. S a lm o n o w ic z , T o ru ń s k ie G im n a zju m A k a d e m ic k ie w la ta ch 1 6 8 1 —1 8 17. S tu d iu m z d z ie jó w n a u k i i o św ia ty , P o z n a ń 1 973, s. 4 0 8 —4 0 9 ; J. H inz, B ib lio g r a fia to r u ń sk ic h d r u k ó w szk o ln y c h tzw . T h o ru n e n sii s c h o la s tic a e w z b io r a c h d a w n e j B ib lio te k i G im n a zju m A k a d e m ic k ie g o w T o ru n iu o b e c n ie w K s ią ż n ic y M ie j s k ie j w T o ru n iu , G ru d z ią d z 2 0 0 1 , p assim .
4 K. P o d la sz e w sk a , G im n a zju m T o ru ń sk ie w la ta c h 1 8 1 7 —1 9 2 0 , T o ru ń 2 0 0 7 , s. 83, 136; A. H o rb o w sk i, S p r a w o zd a n ia s z k o ln e g im n a z jó w g a lic y jsk ic h , [w :] G a lic ja i je j
d z ie d z ic tw o , t. 3; N a u k a i o św ia ta , red . A. M e issn e r, J. W y ro z u m s k i, R ze sz ó w 1995,
s. 2 1 1 - 2 1 9 ; A . W ild h a rd t, S p ra w o z d a n ia sz k o ln e k ra k o w sk ich g im n a z jó w w d o b ie au to n o m ii g alicy jsk iej ( 1 8 6 7 - 1 9 1 8 ) (w d ru k u ; re fera t w y g ło s z o n y p o d c z a s IX M ię d zy n a ro d o w ej K o n feren cji N au k o w ej „ K rak ó w -L w ó w : k siąż k i, cz a so p is m a , b ib lio te k i X IX i X X w iek u ” w K ra k o w ie w d n ia ch 2 1 - 2 3 listo p a d a 2 0 0 7 r.; au to ro w i d z ię k u ję za u d o s tę p n ie n ie te k stu referatu ).
5 N ie o p ra c o w a n e p o d w z g lę d e m b ib lio te k a rs k im sp ra w o z d a n ia s z k o ln e z n a jd u je m y ró w n ie ż w in n y ch b ib lio te k a c h , k tó re p rz e ję ły k s ię g o z b io ry szk ó ł: z o b . n p . k atalo g B iblioteki Elbląskiej im . C y p ria n a N o rw id a (h ttp ://w w w .b ib lio tek a elb lask a .p l/) - sk ata lo g o w an o d o ty c h c z a s g łó w n ie b ro s z u ry szk ó ł te g o m iasta. U rzę d y sp ra w u ją c e n a d z ó r n ad s zk o ła m i d o łą c z a ły o trz y m a n e p ro g ram y d o a k t d an e j p la có w k i: zo b . ak ta p o szcze g ó ln y ch szk ó ł to ru ń sk ic h w A rch iw u m P a ń stw o w y m w T o ru n iu .
rech instytucji toruńskich: Gimnazjum, Rady M iejskiej, niem ieckiego stow arzyszenia C oppernicus V erein für W issenschaft und K unst oraz Tow arzystw a N aukowego w Toruniu6. Praw dopodobnie program y (na pew no większość z nich) należały do biblioteki G im nazjum i zostały przekazane K siążnicy w raz z księgozbiorem tej szkoły w 1924 r.7 Term in przejęcia przez nowo pow stałą bibliotekę m iejską sprawozdań oraz okoliczności tow arzyszące temu wydarzeniu nie są do końca wy jaśnione - brakuje informacji o broszurach szkolnych w dokum entach i aktach powstałych w związku z utw orzeniem oraz działalnością Książnicy. W śród pracow ników Książnicy panuje opinia, że om aw ia ne spraw ozdania stanow ią odrębny i pochodzący z biblioteki gim na zjalnej zbiór8. Pew ne wątpliwości w tej kw estii budzą jed n ak znajdu ją c e się na nielicznych broszurach odciski pieczęci. N ajczęściej w y stępującym i znakami własnościow ym i są pieczęcie biblioteki G im na zjum Toruńskiego (np. Bibliothek des Königl. G ym nasium zu Thorn). Należy tu dodać, że znajdujem y je tylko na broszurach szkół męskich (niezależnie od statusu i poziom u kształcenia placów ki). Rzadziej spotykamy odcisk stem pla szkoły średniej dla dziew cząt (np. Höhere M ädchenschule zu Thorn) - w idnieje on na spraw ozdaniach szkół żeńskich. Program y trafiały więc początkow o przynajm niej do dwóch toruńskich szkół średnich. T rudno obecnie ustalić, czy zostały one przekazane do K siążnicy bezpośrednio z tych placów ek. M ożliw e jest, że broszury grom adzone w szkole żeńskiej trafiły najpierw do biblio teki Rady M iejskiej (jako organu nadzorującego toruńskie placówki oświaty). N astępnie, w 1923 r., wraz z innymi m ateriałam i tego gre mium, przekazano je K siążnicy, gdzie zostały w łączone do zbioru spraw ozdań pochodzących z biblioteki Gimnazjum. M ożliw e je s t tak
6 Z . M o c a rsk i, O K s ią ż n ic y M ie js k ie j im ie n ia K o p e rn ik a w T o ru n iu , T o ru ń 1927, s. 5 — 18 — z o b . o g ó ln y o p is k się g o z b io ru . 7 A rc h iw u m P a ń s tw o w e w T o ru n iu (d alej cy t. A P T ), A k ta m ia s ta T o ru n ia , sy g n . 3 4 6 0 , s. 3 3 - U 111 19 2 4 r. s p o rz ą d z o n o p ro to k ó ł p rz e k a z a n ia K sią ż n ic y b ib lio te k i g im n a z ja ln e j. 8 In fo rm a c je n a te m at z b io ru tzw . p ro g ram ó w szk o ln y c h z ro z m ó w z p raco w n ik a m i K sią ż n ic y K o p e rn ik a ń sk ie j: K ry sty n ą W y s z o m irs k ą (D ziat Z b io ró w S p ecjaln y c h ), I w o n ą P littą (D z ia t G ro m a d z e n ia i U b y tk o w a n ia Z b io ró w ), L id ią P lu tą i M a łg o rz a tą K o n k le w s k ą (D z ia ł C zaso p ism ), K a ta rz y n ą T o m k o w ia k (S ek cja Inform acji R eg io n aln ej).
że, że ju ż wcześniej bezpośrednio trafiły do księgozbioru tej szkoły, na przykład w 1920 r., w okresie przekształcania toruńskiej średniej szko ły żeńskiej9. Program y pochodzące z dawnej Höhere M ädchenschule mogły rów nież trafić do zbiorów K siążnicy w czasie likwidacji M iej skiego G im nazjum Żeńskiego w 1936 r.10
Zbiór broszur sprawozdaw czych w K siążnicy liczy wiele tysięcy egzem plarzy. Zapewne ogrom pracy związany z koniecznością upo rządkow ania księgozbioru nowo powstałej biblioteki oraz przygotowa niem katalogu umożliwiającego jego udostępnianie sprawił, że w okresie dw udziestolecia międzywojennego nie doszło do opracow ania biblio tekarskiego program ów szkolnych. Po w ojnie podejm ow ano prace m ające na celu zabezpieczenie tego zbioru, uporządkow anie go oraz stopniowe wprowadzanie opisów broszur poszczególnych szkół do kata logu. Świadectw em takich działań - przeprow adzonych praw dopodob nie jeszcze w budynku Tow arzystw a N aukowego w Toruniu przy ul. W ysokiej 16 (siedziba K siążnicy do 1975 r.) - są spraw ozdania opraw ione w klocki. W katalogu K siążnicy znalazły się opisy w ybra nych broszur, między innymi pochodzących ze szkół toruńskich. Jed nak zdecydowana większość programów pozostała zapakowana w kar tonowe poszyty, które następnie przepakow ano w paczki. K ilkakrotnie przenoszono je do różnych magazynów na terenie całego Torunia. W latach dziew ięćdziesiątych w iększość paczek trafiła do magazynu na Rudaku (ul. Okólna 169), gdzie przechow yw ane były przez kilka lat w niekorzystnych w arunkach klimatycznych. W 1999 r. podjęto decy zję o dezynfekcji zbioru i przeniesieniu go do K siążnicy oraz budynku zajm owanego przez Ośrodek C zytelnictw a Chorych i N iepełnospraw nych (ul. Szczytna 13). Podczas przygotow yw ania broszur do transpor tu pracow nicy K siążnicy w stępnie uporządkowali programy, pakując
9 Por.: P. O lslow ski, O św iata p o lska i niem iecka w T oruniu w lalach 1 9 2 0 -1 9 3 9 , [w:]
H istoria Torunia, p od red. M . B iskupa, t. III, cz. 2, T o ru ń 2 0 06, s. 3 1 3 - 3 1 6 ,3 4 0 ,3 4 7 .
10 A PT , A k ta likw idacji M iejsk ieg o G im n a zju m Ż e ń sk ieg o , sygn. 3 5 5 9 - w śró d zn aj d u jący ch się w tym ze sp o le a k t i d o k u m e n tó w są też in fo rm acje o z am iarz e przekazania innym szkołom „przyrządów fizyko-chem icznych, in w entarza oraz zb io ró w szkolnych". W sporządzonych w 1936 r. dokum entach n ic m a je d n ak inform acji o spraw ozdaniach szkolnych.
je w kartony według szkół i miast (w kolejności alfabetycznej)". O becnie do katalogu K siążnicy stopniowo wprowadzane są opisy po szczególnych serii sprawozdań (klasyfikowanych jako czasopism a) oraz artykułów i książeczek do nich dołączonych.
Broszury znajdujące się w K siążnicy m ają podobny wygląd - na wet niedoświadczony czytelnik szybko zorientuje się, że ma w ręku druki należące do jednego zbioru. Publikow ano je z reguły w form acie 20,5 cm na 25,5 cm. Sporadycznie znajdujem y rów nież mniejsze pro gram y12 oraz trochę w iększe (o jeden lub dw a centym etry). W szystkie broszury cechuje skrom na szata graficzna. W ydaw ano je na papierze dość grubym, lecz niezbyt dobrej jakości, z którego też wykonywana była okładka. N a obw olutach niektórych egzem plarzy znajdujem y ilustracje oraz dekoracyjne winiety, jednak zdecydow ana w iększość ozdabiana była jedynie poprzez dobór zróżnicowanej krojem oraz w ielkością czcionki. Spraw ozdania najczęściej nie m ają karty tytuło wej - jej funkcję pełni okładka. Tytuły broszur szkolnych są z reguły bardzo rozbudow ane i zaw ierają w szystkie inform acje niezbędne dla identyfikacji szkoły oraz okresu, którego dotyczy sprawozdanie. Są one mniej więcej następująco sformułowane: Jahresbericht (lub też Bericht, Programm, Nachricht) des K öniglichen G ymnasium zu A llen stein über das Schuljahr 1898/99 von Dr. Otto Sieroka, D irektorn . Często poniżej znajduje się podtytuł, w którym dyrektor szkoły w imie niu kolegium nauczycieli zaprasza na publiczny egzamin absolwentów oraz uroczystość zakończenia roku szkolnego. N a stronie tytułowej
11 In fo rm a c je n a te m a t z b io ru tzw . p ro g ra m ó w szk o ln y c h z ro z m ó w z p ra c o w n ik a m i K siążn ic y K o p e m ik a ń sk ie j.
12 A. W ild h a rd l, S p r a w o zd a n ia s zk o ln e k r a k o w s k ic h g im n a z jó w ... (w d ru k u ) - p o d a je ro z m ia ry p ro g ra m ó w szk ó t k rak o w sk ich : z re g u ły 14,5 c m x 22 c m lu b 15,5 cm x 2 4 cm . T a k ie fo rm a ty m a ją ta k że n ie k tó re s e rie sp raw o zd a ń szk ó l n ie m ie c k ic h , n p . z A k w izg ran u .
13 P rz y k ła d ty tu łu s p ra w o z d a n ia g im n a z ju m o lszty ń sk ieg o . S p o ra d y c z n ie z n a jd u je m y ta k że sp ra w o z d a n ia in aczej za ty tu ło w a n e , n p . p ro g ra m y tej sam ej szk o ły w O ls z ty n ie: Z u d e r F re ita g d e n I. O k to b e r 1 8 8 0 in d e r T u rn h a lle sta ttfin d e n d e n ö ffe n tlic h e n
P rü fu n g a lle r K la ssen la d e t im N a m en d e s L eh rer-C o lle g iu m s erg eb en st ein D r. F. F rie dersd o rff, K ö n ig s b e rg in P r. 18 8 0 ; Z u d e r D ie n s ta g d e n 13. A p r il sta ttfin d e n d e n ö ffe n t lich en P r ü fu n g a lle r K la ssen la d e t e r g e b e n s t in d ie T u rn h a lle ein D r. O tto S ie ro k a , D ir e k to r, A lle n ste in 1886.
(okładce) zam ieszczone są także inform acje o zawartości broszury. W większości sprawozdań publikowano artykuły naukowe i popularno naukowe nauczycieli pracujących w danej szkole, niekiedy wydawano w tym celu osobne książeczki. Na okładce wymieniano tytuły i autorów załączonych tekstów, które z reguły znajdowały się na początku broszu ry 14. Programy były różnej objętości, zależnie od rozmiarów zestawień i artykułu (lub artykułów). Najczęściej liczyły dwadzieścia kilka stron, ale znajdujemy także kilkunasto- lub kilkudziesięciostronicowe15. Spra wozdania publikowano na zakończenie roku szkolnego - najczęściej związane z prom ocją egzaminy oraz uroczystości odbywały się przed W ielkanocą16. W większości placówek były one więc przygotowywane i drukowane w lutym, marcu lub na początku kwietnia.
Do K siążnicy trafiły spraw ozdania wielu szkół z terenów zjedno czonego w 1871 r. cesarstw a niem ieckiego oraz pow stałej w 1867 r. M onarchii A ustro-W ęgierskiej. Broszury pochodzą z męskich i żeń skich szkół o różnym statusie (Realschule, Progym nasium , G ym na sium, H ochschule). S ą wśród nich program y placów ek ogólnokształ cących, technicznych, przem ysłow ych, handlow ych z miejscowości położonych w centrum ów czesnych N iem iec i A ustro-W ęgier oraz bardziej oddalonych od Torunia, znajdujących się na pograniczu państw niem ieckich17. Interesujące jest, że duża odległość między szkołami nie wpłynęła w istotnym stopniu na kształt, układ treści oraz język programów. Zdecydow ana większość została opublikowana w języku niem ieckim 18. C harakter etniczny i kulturow y m iejscow ości, w których
14 N a o k ła d c e z n a jd u ją s ię z re g u ły tak że: m iejsce w y d an ia , n a z w a d ru k a rn i, rok w y d an ia o ra z z a p e w n e in fo rm a c ja o n a k ła d z ie (n p . 1878. P ro g r. N r. 4 2 0 ).
15 N ie k tó re (sp o ra d y c z n ie ) s p ra w o z d a n ia m a ją p o n ad sto stron.
16 O rg an iza cja k a le n d arza ro k u szk o ln eg o w placó w k ach n a teren ie p ań stw n ie m ie c kich b y ła różna, np. w p o ło w ie X IX w. w g im n azjach w Z a g rzeb iu i A ltk irch (A lzacja) koniec roku szkolnego odbyw ał się n a przełom ie lipca i sierpnia; por. n a ten tem at w G im n a zju m T oruńskim : K. P odlaszew ska, G im nazjum T o n iń skie w latach 1 8 1 7 -1 9 2 0 , s. 82.
17 N p.: szk o ły w A a b e n ra a w S zle z w ik u -H o ls z ty n ie (o b e c n ie w g ra n ic a c h D an ii), A ltk irch w A lzacji (o b e c n ie w g ran icach F ran cji), Z a g rz e b iu (o b e c n ie s to lic a C h o rw a c ji), A k w izg ran (N iem cy ).
18 D o ty ch c zas, p o d c z a s k w eren d y , n ie n a tra fio n o je s z c z e n a s p ra w o z d a n ia w ję z y ku p o lsk im (lu b in n y c h ję z y k a c h , p o z a n ie m ie c k im ), c h o c ia ż z n a jd u je m y p ro g ram y p o ls k o ję z y c z n e w k a ta lo g a c h in n y c h b ib lio te k .
znajdow ały się szkoły, w większym stopniu oddają treść i język arty kułów opublikowanych ze sprawozdaniami. Na przykład w broszurach K aiserlich-Königliches Gymnasium w Zagrzebiu (A gram )19 uwagę zw racają oryginalne (dla polskiego czytelnika) nazw iska nauczycieli i uczniów oraz program nauczania „języka iliryjskiego”20. W progra mie „geografii i historii” w klasach VIII i IV przew idziano zajęcia patriotyczne o historii Austrii (Ö sterreichische V aterlandskunde). N a ukowe artykuły załączone do program ów zdradzają jednak zaintere sow anie profesorów historią, kulturą oraz przyrodą regionu. W pew nym stopniu odzw ierciedlają także chęć przekazania uczniom bliż szych inform acji o rodzim ym mieście. N auczyciele gim nazjum w Z a grzebiu pisali m iędzy innymi o ukształtowaniu terenu i przyrodzie okolic tego miasta21, literaturze chorw ackiej22, historii Bałkanów 23. W śród innych szkół z pogranicza państw niem ieckich w ym ienić moż na gim nazjum w A ltkirch, miejscowości położonej w A lzacji, obecnie w granicach Francji. W sprawozdaniach tej szkoły nie zam ieszczono imiennej listy uczniów 24. Znam ienne je st jednak, że w iększość z nich
19 P ro g r a m m d e s k. k. a k a d e m isc h e n G y m n a siu m s zu A g r a m , 1855; P ro g r a m m d e s
k. k. G y m n a siu m s zu A g r a m , 1 8 5 6 - 1 8 5 9 .
20 P o t.: V. B ab u k ić, Je zik ilirski k a o m a lerin ski n a c. kr. g im n a zija h lie rm tsk o -sla -
vo n skih , [w:] P ro g ra m m d e s k . k. a ka d e m isch e n G ym n a siu m s zu A g r a m , 1855, s. 9 —13.
21 F. T k a le c , N a tu r h is to r is c h e S k izz e n a u s C iv il-K ro a tie n , [w :] P ro g r a m m d e s k. k.
a k a d e m isch e n G y m n a siu m s zu A g ra m , 1855, s. 3 - 8 ; w arty k u łach p u b lik o w a n o ró w n ież
w y n ik i p rz e p ro w a d z o n y c h w raz z u cz n iam i p o m ia ró w i b a d a ń (s z k o ła u c z e stn ic z y ła w o g ó ln o p a ń stw o w y m p ro je k c ie ); A. Z e ith a m m e r, {Jeher d ie B e th e ilig u n g d e r G y m n a
sien a n d e r E r fo r s c h u n g g e o g r a p h is c h -p h y s ik a lis c h e r V erh ä ltn isse d e s ö s te r r e ic h i s c h e n S ta a tsg e b ie te s , tam że , s. 3 - 1 7 ; te n że, R e su lta te d e r m e te o ro lo g is c h e n B e o b a c h tu n g e n a n d e r A g r a m e r S ta tio n v o m J u li 1 8 5 7 b is J u n i 1 8 5 7 , [w :] P ro g r a m m d e s k. k. a k a d e m isc h e n G y m n a siu m s zu A g r a m , 1858, s. 2 1 - 2 7 .
22 A. M a ź u ra n ić a , K r a ta k p r e g le d s ta r e lite r a tu r e h e n ’a tske , [w ;] P ro g r a m m d e s k.
k. a k a d e m isc h e n G y m n a siu m s z u A g r a m , 1855, s. 1 4 -1 6 .
23 F. B radaSka, D e r K a m p f d e s le tzten A r p a d e n A n d r e a s III. u m s e in e H e r rs c h a ft
n a m e n tlic h m it d e m H a u se A n jo u u n te r b e s o n d e r e r B e rü c k sic h tig u n g C ro a tie n s, S la - vo n ien s, D a lm a tie n s 1 2 9 0 - 1 3 0 1 , [w :] P ro g ra m m d e s k. k. a k a d e m isc h e n G y m n a siu m s z u A g r a m , 1 8 58, s. 3 - 2 2 .
24 P ro g r a m m d e s R e a lp r o g y m n a siu m zu A ltk irc h , 1 8 7 8 - 1 8 8 0 ; J a h r e s b e r ic h t ü b e r
d a s P r o g y m n a s iu m zu A ltk irc h , 1 8 8 2 -1 8 8 8 ; J a h r e s b e r ic h t ü b e r d a s G y m n a siu m zu A ltk ir c h , 1 8 8 9 - 1 9 0 7 .
była wyznania katolickiego. W planie zajęć znaczące m iejsce zajm ują lekcje języka francuskiego. W najstarszych klasach (II i III) przew i dywano cztery godziny nauki tego języka w tygodniu - na niemiecki poświęcali wówczas uczniow ie trzy godziny. Dyrektor gimnazjum, nauczyciel języków niem ieckiego, angielskiego, łacińskiego, greckie go oraz geografii, w 1877 i 1878 r. opublikował w dwóch częściach rozpraw ę na temat historii A ltkirch i szkolnictwa w tym mieście. C y tow ane w tekście fragm enty źródeł archiw alnych oraz p rzeprow a dzona przez autora ich analiza odzw ierciedlają niem iecko-francuskie dzieje tego ośrodka25.
N ajw ażniejszą częścią broszur były sprawozdania. Dokonywano w nich podsum owania działalności szkoły w minionym roku, mniej lub bardziej szczegółowo przedstaw iając w szystkie w ażne w ydarzenia w życiu placówki oraz dane statystyczne dotyczące uczniów, nauczy cieli i przeprowadzonych zajęć. Broszury poszczególnych szkół w części sprawozdaw czej niew iele się od siebie różnią - zarów no pod w zględem doboru inform acji, ja k i sposobu ich przedstaw ienia. W yni ka to z faktu, że w ypracowyw ano szablon układu inform acji spraw oz dawczych oraz form ę tekstów i tabel, w które w kolejnych latach przede w szystkim wpisyw ano zm ieniające się dane. Często objęcie stanow iska dyrektora przez now ą osobę pociągało za sobą zmianę tytułu oraz układu treści program ów . N iektóre szkoły drukow ały bar dzo obszerne spraw ozdania, inne raczej skrótowe. Czasem inna jest kolejność przedstaw iania treści. Pew ne rozbieżności były głów nie wynikiem charakteru i profilu placówki.
W program ach starano się zaw rzeć w szystkie najw ażniejsze infor macje na tem at szkoły i jej uczniów. Z aw ierają one z reguły;
1. Ogólny plan zajęć (tabela)
Liczba godzin lekcyjnych każdego przedm iotu nauczania w po szczególnych klasach. W większości sprawozdań ten plan lekcji znaj duje się na początku.
25 E. M o o rm eister, B e iträ g e z u r G esch ich te d e r S ta d t u n d H errsch a ft A ltkirc h , T h . 2, A ltk irch 1878; o ro ś lin n o ś c i o k o lic A ltk irch p isał p ro feso r: J. S c h ae ffe r, D ie G efä ss-
2. Szczegółowy plan zajęć (tabela)
Plan lekcji przeprowadzanych przez poszczególnych nauczycieli z podziałem na klasy i przedm ioty. N iekiedy przy nazwach zajęć po dawano liczbę godzin w tygodniu, w osobnej rubryce sumowano liczbę lekcji dla każdego nauczyciela. Z reguły program lekcji najmłodszych klas, zorganizowanych często jako oddzielna szkoła (V orschule) przy gotowująca do gimnazjum (lub progimnazjum), przedstawiano w osob nych rubrykach lub tabelach.
3. Program zajęć poszczególnych klas
O bejm ow ał problem atykę poszczególnych zajęć w każdej klasie. W ym ieniano tu podręczniki i lektury oraz zadania uczniów, które wy konywali oni w oparciu o te m ateriały. W nagłów ku podaw ano nazw i ska opiekunów klas, nazw iska nauczycieli prow adzących zajęcia. Jest to z reguły najobszerniejsza część sprawozdań.
4. Podstaw ow e dane o szkole i jej zarządzie
W niektórych broszurach pierw szą stronę pośw ięcano na wstępną, krótką charakterystykę szkoły: jej nazwę, rok założenia, status szkoły (np. progim nazjum , gim nazjum ) i w szystkie przeprow adzone w tym zakresie zmiany. W ym ieniano tu rów nież urzędy państw ow e lub sa m orządowe sprawujące kontrolę nad placów ką oraz podaw ano im ien ny skład K uratorium szkoły oraz jej grona pedagogicznego. N iekiedy notatka była bardziej obszerna i w ym ieniano w niej urzędow e rozpo rządzenia, na podstaw ie których funkcjonow ała szkoła.
5. Lekcje dodatkow e
W w iększości szkół proponow ano uczniom różne zajęcia nieobo wiązkow e. O ferta niektórych placów ek była bardzo rozbudow ana. U czniow ie mogli studiow ać np.: kaligrafię, języki francuski i włoski, naukę śpiewu i rysunku, stenografię. N iekiedy w tej części spraw oz dania w ym ieniano jedynie gim nastykę (często dodaw ano inform acje o liczbie uczestniczących oraz zwolnionych „z pow odów zdrow ot nych” lub „innych”) oraz lekcje religii, religioznaw stw a dla m niejszo ści w yznaniow ych (np. dla uczniów w yznania m ojżeszow ego). 6. Lista podręczników dla uczniów poszczególnych klas (często w form ie tabeli)
7. K ronika szkoły
Zawiera ważne w ydarzenia m inionego roku szkolnego. N otatka za czyna się z reguły krótkim opisem początku roku szkolnego - datą rozpoczęcia roku i poprzedzającego uroczystość egzam inu w stępnego (najczęściej odbyw ał się dzień wcześniej). Podaw ano też daty uroczy stości państwowych, ferii oraz przerw świątecznych, niekiedy rów nież terminy i przyczyny nieobecności nauczycieli. Znajdujem y tu w iado mości ogólne o w ycieczkach szkolnych i ważnych w życiu uczniów w ydarzeniach religijnych (np. konfirm acja, pierwsza kom unia święta), inform acje o zmianach w składzie grona pedagogicznego, awansach nauczycieli (często publikow ano krótką biografię) oraz zgonach uczniów.
8. Biblioteka oraz pom oce naukowe
Inform acje o bibliotece szkolnej (nauczycielskiej i uczniow skiej) - m.in. o nabytych lub otrzymanych w darze od instytucji i osób pryw at nych w ciągu m inionego roku szkolnego książkach, czasopism ach oraz pom ocach dydaktycznych (np. zbiorach minerałów, m ateriałach do nauki fizyki i chemii).
9. Stypendia dla uczniów ufundow ane przez instytucje oraz osoby prywatne
10. Dane statystyczne
W tej części przedstaw iano, z reguły w form ie kilku tabel, szczegó łow e dane na tem at liczby uczniów w poszczególnych klasach (także w szystkich zmian w tym zakresie), frekwencji w ciągu roku szkolnego. Znajdujem y tu rów nież inform acje na tem at w yznania uczniów oraz ich m iejsca zam ieszkania (najczęściej zestaw ienie ogólne). Zam iesz czano w tej części im ienną listę absolw entów - podaw ano daty i m iej sce ich urodzenia, wyznanie, a także nazwisko oraz profesję i m iejsce zam ieszkania ojca, zdobyty przez absolw enta zawód. N iektóre spra wozdania zaw ierają im ienny spis uczniów.
11. Inform acje organizacyjne oraz dane na tem at przeprow adzonych egzam inów
Term in i m iejsce planow anych uroczystości zakończenia roku szkolnego oraz rozpoczęcia (i organizacji) przyszłego roku szkolnego.
Czasem w tej części podaw ano ogólne wyniki egzam inów końcowych (niekiedy także nazw iska uczniów, którzy do nich przystąpili). 12. Podstawow e inform acje dla rodziców
W arunki przyjęcia do szkoły, wysokość czesnego itp.
W zdecydow anej w iększości broszur do zestawień szkolnych dołą czano teksty naukowe, popularnonaukow e i spraw ozdaw cze autorstw a nauczycieli. Duże objętościow o rozprawy wydawano w form ie książe czek. N a okładce takich druków znajduje się z reguły inform acja, że je st to dodatek do spraw ozdania określonej szkoły za konkretny rok26. Teksty nauczycieli m ożna podzielić ogólnie na naukow e, dydaktyczne i sprawozdaw cze. W iększość autorów rozpraw naukow ych m iała w y kształcenie uniw ersyteckie oraz dośw iadczenie w sam odzielnej pracy naukow ej27. Tematy dysertacji tych osób oraz ich publikacji w ydaw a nych ze sprawozdaniami wskazują, że kontynuow ali sw oje badania oraz rozw ijali now e zainteresow ania. Język artykułu związany był głów nie z jeg o problem atyką. Profesorow ie szkół pisali najczęściej w językach niem ieckim i łacińskim, chociaż znajdujem y rów nież tek sty w innych językach starożytnych (greckim, hebrajskim ) oraz w spół czesnych (np. francuskim , angielskim, słowiańskich). W iększość roz praw pow stała w oparciu o solidny w arsztat badawczy, którego oznaką są między innymi profesjonalne, rozbudow ane przypisy i bibliografia. N a podstaw ie wstępnej kw erendy przeprowadzonej w śród broszur znajdujących się w toruńskiej Książnicy można przypuszczać, że naj więcej prac naukowych pośw ięcono różnym zagadnieniom z dziedziny filologii klasycznej, historii starożytności oraz dziejów regionu (przede w szystkim danej szkoły, miasta i okolicy). Znajdujem y także rozprawy filologiczne dotyczące języków w spółczesnych i literatury, historii średniowiecznej oraz nowożytnej, nauk ścisłych. W iele tekstów pośw ię cono omówieniu badań geologicznych, geograficznych, fauny i flory w ystępujących na pobliskich danej szkole terenach. W śród rozpraw
26 Z k o le i n a o k ła d k a c h s p ra w o z d a ń z reg u ły s ą in fo rm a c je o z a łąc z n ik ac h .
27 P o r. n p . ży c io ry sy n a u c z y c ie li g im n azju m w A k w izg ran ie : H. S a v e lsb e rg , A a
c h e n e r G e le h rte in ä lte r e r u n d n e u e re r Z e it, [w :] J a h r e s b e r ic h t, 1 9 0 5 /0 6 , s. 6 0 - 6 2 ;
z o b . te ż A . H o rb o w sk i, S p r a w o zd a n ia s zk o ln e g im n a z jó w g a lic y jsk ic h , s. 2 1 1 - 2 1 9 ; K. P o d la sz e w sk a , G im n a zju m T o ru ń sk ie w la ta ch 1 8 1 7 - 1 9 2 0 , s. 1 3 6 -1 5 6 .
o charakterze dydaktycznym odnajdujem y zarówno ogólne, teoretycz ne rozw ażania na tem at edukacji dzieci i m łodzieży oraz nauczania wybranych przedm iotów, ja k i szczegółowe wskazówki m etodyczne wraz z propozycjami tem atów zajęć, sposobu ich przeprowadzania, listy lektur. Z punktu w idzenia badaczy dziejów szkolnictw a i po szczególnych placów ek ośw iatowych w ielką w artość m ają teksty sprawozdaw cze. W broszurach publikow ano więc m.in. przem ów ienia dyrektorów wygłoszone podczas ważnych dla danej placówki imprez, relacjonow ano o planach budowy nowych gmachów szkolnych (publi kowano przy tym plany techniczne, ryciny lub zdjęcia) oraz inform o wano o przebiegu uroczystości oddania ich do użytku. W spraw ozda niach znajdujem y też niekiedy relacje z w ycieczek szkolnych oraz pryw atnych wypraw nauczycieli.
Artykuły załączone do broszur były bardzo różne. Interesujące wy niki daje ogólna analiza spisu treści program ów szkół olsztyńskich znajdujących się w zbiorach K siążnicy K opernikańskiej. Biblioteka posiada niektóre sprawozdania założonego w 1877 r. K önigliches Gymnasium28, Städtische K oppernikus-O berrealschule29 (pow stała w 1895 r.) oraz pow ołanej w 1873 r. szkoły dla dziew cząt L uisenschule30 (Städtisches Lyzeum und Oberlyzeum). N ie są to uczelnie o długiej historii, szybko jed n ak uzyskały status szkół średnich. W broszurach gim nazjum olsztyńskiego zam ieszczono przynajmniej 18 tekstów do datkowych - artykułów i osobnych książeczek (wydanych w ciągu 36 lat). W śród tych publikacji najczęściej pojaw iają się nazw iska dyrek
28 Z u d e r ... s ta ltfin d e n d e n ö ffe n tlic h e n P r ü fu n g a lle r K la ssen la d e t im N a m e n d es
L e h r e r -C o lle g iu m s ein ..., 1 8 7 8 - 1 8 7 9 (K sią ż n ic a p o s ia d a b ro s z u ry w y d a n e w tych
la lac h ); Z u d e r ... in d e r T u rn h a lle s ta ttfin d e n d e n ö ffe n tlic h e n P r ü fu n g a lle r K la ssen
la d e t im N a m e n d e s L e h r e r -C o lle g iu m s erg e b e n s t ein ... , 1 8 80, 1 8 8 2 - 1 8 8 3 , 1885; Z u d e r ... sta ttfin d e n d e n ö ffe n tlic h e n P r ü fu n g a lle r K la ssen la d e t e r g e b e n s t in d ie T u rn h a lle ein ..., 1 8 8 6 - 1 8 8 7 ; Ja h r e s b e r ic h t d e s K ö n ig lic h e n G y m n a siu m s zu A lle n s te in ,
1 8 8 8 - 1 8 8 9 , 1 891, 1 8 9 3 - 1 8 9 4 , 1 8 9 6 - 1 9 0 2 , 1 9 0 5 -1 9 0 6 , 1 9 0 8 - 1 9 0 9 , 1 9 1 1 -1 9 1 2 ;
J a h r e s b e r ic h t, 1 9 1 3 -1 9 1 4 .
29 S tä d tis c h e R e a ls c h u le zu A lle n s te in , 1 902, 1905; Ja h r e s -B e r ic h t Uber d a s S c h u l
ja h r ..., 1906, 1908; J a h r e s b e r ic h t, 1 909, 1 9 1 1 -1 9 1 4 .
30 J a h r e s b e r ic h t d e r S tä d tis c h e n h ö h e re n M ä d c h e n s c h u le zu A lle n s te in , 1905 — z n a jd u je s ię n a n im o d c isk p ie c zęc i „ H ö h e re M ä d c h e n s c h u le zu T h o m ” ; J a h r e s b e
torów szkoły - Franza Friedersdorffa (na tym stanowisku do 1884 r.) oraz jego następcy O ttona Sieroki. Byli oni autorami mów wygłoszo nych z okazji różnych uroczystości; inauguracji roku szkolnego, uro dzin cesarza, odsłonięcia m alowideł w auli. Przem ów ienia te najczę ściej miały charakter dydaktyczny, a ich konstrukcja często opierała się na analizie w ybranych treści z utworów literackich. Podkreślano w nich w agę nauczania języków klasycznych i studiow ania literatury antycznej, analizow ano kierunki rozw oju współczesnej pedagogiki, m ów iono o edukacji patriotycznej oraz roli szkoły i rodziców w w y chow aniu m łodzieży31. D yrektor O. Sieroka był także w spółtw órcą tekstu o nowym budynku szkoły32. Pozostałe rozprawy m ają różnych autorów - nazw iska nauczycieli gim nazjum nie pow tarzają się. N aj więcej je st artykułów dotyczących różnych zagadnień w literaturze i historii starożytnej33. W program ach znajdujem y także pojedyncze teksty, w których przedstaw iano zagadnienia szczegółowe z biologii oraz historii i teorii muzyki34. D w a artykuły pośw ięcone są sprawom
31 F. F ried ersd o rff, R e cto ris F. F rie d e r sd o r ff d e a m iq u ita tis stu d iis o ra tio in a u g u ra -
lis, K ö n ig sb erg in Pr. 1878; O . S iero k a, Ü b er d ie erzieh lich e A u fg a b e d e s w issen sch a ftli ch e n U n terrich ts a u f dem G ym n a siu m , Z u d e r F reita g d en 27. M ä rz s ta ttfin d e n d en ö f fe n tlic h e n P rü fu n g a lle r K la s s e n ..., 1885, s. 3 - 8 ; tenże, D a s V a terlä n d isch -E rzieh lich e in H ein ric h von K le ists „ P rin zen F ried rich von H o m b u r g ”, Ja h resb erich t d e s K ö n ig li ch en G ym n a siu m s zu A llen ste in , 1891, s. 3 - 8 ; tenże. D ie sittlich en G ru n d la g en d e s H errsc h e rtu m s n a ch G o eth e s „ Ip h ig e n ie a u f T a u ris ”, tam że, 1894, s. 3 - 8 ;
32 W ra z z re p re z e n ta n te m K ö n ig l. B au rat: P. C a rte llie ri, O . S ie ro k a , B e sc h re ib u n g
d e r B a u lic h k e ite n u n d d e r in n e re n E in ric h tu n g d e s n e u e n G y m n a sia lg e b ä u d e s , J a h r e s b e r ic h t d e s K ö n ig lic h e n G y m n a siu m s zu A lle n s te in , 1888, s. III—V III.
33 H. B e g e m a n n , Q u a e s tio n u m S o lo n e a ru m p a r tic u la W a ltera . D e in s u la S a la m in e
S o lo n e a u c to re a b A th e n ie n s ib u s ex p u g n a ta , K ö n ig sb erg in Pr. 1878; E . K ah le, F a b u - lae, q u a e d e c a e d e A g a m e m n o n is e t v in d ic ta O re stis fe r u n t u r a p u d G ra e c o ru m p o eta s, q u o m o d o in te r s e d iffe r a n t, K ö n ig sb e rg in P r. 1880; J. M ey er, lie b e r d ie Q u elle n in P lu ta r c h 's L e b e n s b e s c h r e ib u n g e n d e s T h e m is to k le s u n d A r is tid e s f ü r d ie Z e it d e r P e rserkrieg e , Z u d e r F r e ita g d e n 31. M ä r z in d e r T u rn h a lle sta ttfin d e n d e n ö ffe n tli ch e n P r ü fu n g a lle r K la sse n ..., 1882, s. 3 - 1 4 ; H. J a ttk o w sk i, D e s e r m o n e in A. P e rsii F la c c i et D. lu n i i lu v e n a lis s a tir is fig u r a to , Z u d e r D ie n s ta g d e n 13. A p r il s ta ttfin d e n - d e n ö ffe n tlic h e n P r ü fu n g a lle r K la s s e n ..., 1 8 8 6 , s. 1 -X X IV ; E . M . H a rw a rd t, D e A r is to p h a n is ir r is io n ib u s e a r u m q u e fi d e e t ttsu, J a h r e s b e r ic h t d e s K ö n ig lic h e n G y m n a s iu m s zu A lle n s te in , 1891, s. I - X V I ; G . G o ltz , B e itr ä g e z u r Q u e lle n k r itik d e r A le x a n d e rh isto rik e r , J a h r e s b e r ic h t d e s K ö n ig lic h e n G y m n a s iu m s ..., 1894, s. I—X IV .
34 J. W . B ., L a n d sb e rg , Ü b e r ein h e im is c h e M ic ro sto m id e n . E in e F a m ilie d e r rh a b -
d o c o e lid e n T u rb e lla rie n , Z u d e r F reita g d e n I. A p r il s ta ttfin d e n d e n ö ffe n tlic h e n P rü
dydaktycznym - nauczaniu języka łacińskiego oraz znaczeniu literatu ry klasycznej w kształceniu młodzieży gim nazjalnej35. Interesujące są rozw ażania nad tematami w m iarę w spółczesnymi autorom, które od d ają zainteresowanie nauczycieli i młodzieży polityką Niem iec. W il helm Lackner w lutym 1901 r. wygłosił referat pośw ięcony niedaw no opublikowanym wspomnieniom kanclerza O ttona von B ism arcka36. W 1905 r. Max Jacobson przedstawił z kolei publicznie swoje refleksje na tem at stosunków niem iecko-francuskich po w ojnie 1870— 187137.
W obliczu rozpraw gim nazjum olsztyńskiego skrom nie w yglądają publikacje pozostałych szkół z tego ośrodka. Do znajdujących się w Książnicy programów liceum dla dziew cząt (Luisenschule) nie do łączano rozpraw naukow ych38. W śród sprawozdań miejskiej O berreal schule rów nież nie znajdujem y wielu rozpraw, jedynie w 1913 r. do dano książeczkę, w której przedstaw iony został ogólnie ogród szkolny wraz z wykazem roślin w nim upraw ianych39.
Szkolne druki spraw ozdaw czo-inform acyjne znakom icie spełniały funkcję reklam y szkoły oraz św iadczyły o osiągnięciach jej profeso rów i uczniów. Zaw arte w nich dane dokum entują zachodzące na prze strzeni w ieków zmiany w systemie szkolnictw a oraz rozwój określo nych placów ek ośw iatowych. Zbiór broszur znajdujący się w K siążni
fu n g a lle r K la s s e n ..., 1 8 87, s. III—X II; J. N . G law , D ie E le m e n te d e s a lte n C h o r a le , Ja h r e s b e r ic h t d e s K ö n ig lic h e n G y m n a s iu m s ..., 1889, s. I - X X I I .
35 E. A. S ta n g e , W ie is t d a s L a te in is c h e in O b e r se k u n d a u n d P rim a a m G y m n a
siu m zu b etreib en ? , Ja h resb erich t d e s K ö n ig lich en G y m n a siu m s ..., 1896, s. III—X X IV ;
H . G eb ie r, D ie B e h a n d lu n g d e r a ltsp r a c h lic h e n D ic h te r le k tü re a u f d e m G y m n a siu m , A lle n stc in 1914.
36 W . L a ck n e r, Ü b er F ü rst B ism a r c k s „ G ed a n ken u n d E r in n e ru n g e n ", J a h r e s b e
r ic h t d e s K ö n ig lic h e n G y m n a s iu m s ..., 1 9 01, s. 3 —16.
37 M . Ja co b s o n , D e u ts c h la n d s B e zie h u n g e n zu F ra n k re ic h s e it d e m K rieg e von
1 8 7 0 /7 1 , J a h r e s b e r ic h t d e s K ö n ig lic h e n G y m n a s iu m s ..., 1906, s. 3 - 1 0 .
38 W K sią ż n ic y z n a jd u ją s ię ty lk o d w a sp ra w o z d a n ia tej szk o ły . P rzy k ła d p ro g ra m ó w in n y c h sz k ó ł d la d z ie w c z ą t p o k a z u je je d n a k , że p la có w k i te p u b lik o w a ły m n iej ro z p ra w n iż sz k o ły m ę sk ie , p o r. np.: J a h r e s b e r ic h t ü b e r d ie u n te r d e m P ro te k to r a te
I h r e r M a je stä t d e r K a is e r in M u tte r s te h e n d e V ik to ria -S c h u le zu B u r ts c h e id -A a c h e n ,
1 8 9 6 - 1 9 0 1 .
39 M . N ig m a n n , D e r S c h u lg a rte n d e r O b e r re a ls c h u le in A lle n s te in O stp r., [A lle n s tein ] 1913.
cy K opernikańskiej w Toruniu zaw iera wiele nieznanych m ateriałów z różnych uczelni z dużego obszaru - państw niem ieckojęzycznych. Spraw ozdania poszczególnych szkół były ju ż wykorzystywane przez historyków - są z reguły brane pod uwagę podczas badań nad dziejami tych placów ek oraz innych ośrodków w m ieście i regionie. Analiza całości znajdującego się w toruńskiej bibliotece zbioru pozwoli na szer sze spojrzenie na rozwój szkolnictw a niem ieckiego w XIX i początkach XX w. oraz porów nanie poziom u i w arunków funkcjonow ania placó wek w znacznie oddalonych od siebie niekiedy miejscowościach.
