Nowe programy i podręczniki regionalne do edukacji geograficznej ucznia - Biblioteka UMCS

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. LIV, 18 SECTIO B 1999

*Pracownia Dydaktyki Geografii

**Zak³ad Geologii Instytut Nauk o Ziemi UMCS

Marianna NOWAK*, Jerzy NOWAK**

Nowe programy i podrêczniki regionalne do edukacji geograficznej ucznia

New programmes and regional handbooks for geographical education of pupils

W S T Ê P

Przemiany spo³eczno-gospodarcze w Polsce po roku 1989 sprawi³y, ¿e na- st¹pi³ renesans regionalnej to¿samoœci, poczucia wiêzi etnicznych, szukania

„korzeni” i swojego „miejsca na Ziemi”. Dlatego kszta³cenie i wychowanie re- gionalne sta³o siê wa¿nym problemem dydaktycznym, a dyskusja nad modelem tej edukacji zatacza szerokie krêgi. Marianna NOWAK, Jerzy NOWAK

Idea edukacji regionalnej ma u nas dawne tradycje i g³êbokie uzasadnienie w historii polskiej myœli geograficznej. Wielu najwybitniejszych geografów, profesorów uniwersytetów – twórców szkó³ geograficznych – interesowa³o siê dydaktyk¹ geografii i wywar³o wielki wp³yw na jej rozwój, daj¹c podstawy przysz³ego regionalizmu. Zalecenia, by nauczanie geografii rozpoczynaæ od najbli¿szego otoczenia, w³asnej siedziby, krajobrazu najbli¿szej okolicy – prze- wijaj¹ siê w wielu opracowaniach Na³kowskiego, Romera, Sawickiego, Paw³o- wskiego, Wuttkego, a w okresie poŸniejszym tak¿e Cha³ubiñskiej, Dylikowej, Winklewskiego. Ich wk³ad do dziejów polskiej dydaktyki geografii omówi³ Hibszer (1996, 1997). W jego pracach znalaz³o siê m.in. chronologiczne zesta- wienie terminów na okreœlenie przestrzeni, w której ¿yje i rozwija siê uczeñ.

W £ A S N Y R E G I O N W P O W O J E N N Y C H P R O G R A M A C H N A U C Z A N I A

Ze wspomnianego zestawienia (Hibszer 1996) wynika, ¿e prze³om stanowi rok 1963, gdy po 35-letniej przerwie, z inicjatywy Wuttkego, wróci³y do pro- gramów i podrêczników klasy IV has³a: „Najbli¿sza okolica”. Powtórzono je potem w programie z 1981 r., traktowanym jako etap wstêpny edukacji geogra- ficznej w programie „dziesiêciolatki”. Zapisano je jako grupê hase³ dla klasy IV: Krajobraz najbli¿szej okolicy. W podobnym brzmieniu wesz³y do progra- mów tej¿e klasy i by³y realizowane do czasu reformy edukacji w 1999 r. Myœl regionalistyczna by³a wprowadzona tak¿e do programu klasy ósmej w 1985 r.

i zapisano j¹ jako grupê hase³: Region, w którym ¿yjê i jego problemy. Nato- miast w klasie III liceum – w programie z 1990 r. i w minimum programowym z 1992 r. znalaz³y siê treœci: Kraina geograficzna, w której po³o¿ona jest szko-

³a. Treœci te bêd¹ realizowane w szko³ach œrednich do 2003 r., gdy¿ wtedy re- forma edukacji obejmie szkolnictwo ponadgimnazjalne. W dokumentach okreœ- laj¹cych za³o¿enia reformy edukacji zaznacza siê prawdziwy renesans edukacji regionalnej. Uwzglêdniono j¹ zarówno w Podstawie programowej kszta³cenia ogólnego (1999), jak i w Reformie systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimna- zjalne (projekt – materia³y do dyskusji) (2000).

W Podstawie programowej kszta³cenia ogólnego, która zosta³a zatwierdzo- na 23 lutego 1999 r. przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, w odniesieniu do geografii w gimnazjum zapisy dotycz¹ce przestrzeni regionalnej ujêto nastêpu- j¹co:

a) Œcie¿ki edukacyjne, a wœród nich: edukacja ekologiczna oraz edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie (s. 2).

b) Cele edukacyjne geografii: budzenie zainteresowania szeroko rozumia- n¹ przestrzeni¹ geograficzn¹ (w³asnym regionem...) oraz przygotowanie do po- ruszania siê w niej; poczucie odpowiedzialnoœci za swoje œrodowisko ¿ycia, go- towoœæ uczestniczenia w rozwi¹zywaniu problemów swojej spo³ecznoœci; uœ- wiadomienie wartoœci, jak¹ jest w³asny region i kraj oraz ich dziedzictwo kultu- rowe (s. 3).

c) Zadania nauczyciela i szko³y: korzystanie z mo¿liwie ró¿norodnych

Ÿróde³ wiedzy geograficznej, w tym z w³asnych obserwacji terenowych, ze szczególnym uwzglêdnieniem swojej gminy (powiatu) (s. 3).

d) Treœci: Ziemia jako œrodowisko ¿ycia, jej historia i obraz wspó³czesny;

gospodarowanie zasobami naturalnymi Ziemi; przyk³ady ochrony krajobrazu na

œwiecie i w Polsce (s. 4).

e) Edukacja ekologiczna: cele – uœwiadomienie zagro¿eñ œrodowiska przyrodniczego, wystêpuj¹cych w miejscu zamieszkania; osi¹gniêcia – organi- zowanie dzia³añ s³u¿¹cych poprawie stanu œrodowiska w najbli¿szym otocze-

niu; podejmowanie dzia³añ ekologicznych w najbli¿szym otoczeniu i we w³as- nym ¿yciu (s. 6).

f) Edukacja regionalna: dziedzictwo kulturowe w regionie.

C e l e e d u k a c y j n e: rozwijanie wiedzy o kulturze w³asnego regionu i jej zwi¹zkach z kultur¹ narodow¹; kontakt ze œwiatem lokalnym i regionalnym w celu wytworzenia bliskich wiêzi i zrozumienia ró¿norakich przynale¿noœci cz³owieka; ugruntowanie poczucia to¿samoœci narodowej poprzez rozwój to¿sa- moœci regionalnej; rozwijanie wiedzy o historii regionu w powi¹zaniu z trady- cjami w³asnej rodziny (s. 6).

Z a d a n i a n a u c z y c i e l a i s z k o ³ y: wprowadzanie w œwiat tradycji regionu i nale¿¹cych do niej wartoœci; wskazanie przyk³adów umo¿liwiaj¹cych integracjê z kultur¹ regionu; wspieranie kontaktów z osobami i instytucjami zajmuj¹cymi siê ochron¹ i pomna¿aniem dziedzictwa kulturowego w regionie (s. 6).

T r e œ c i: po³o¿enie i zró¿nicowanie przestrzenne elementów œrodowiska geograficznego regionu; rola regionu i jego zwi¹zki z innymi regionami Polski;

charakterystyka i pochodzenie spo³ecznoœci regionalnej; elementy historii re- gionu i jego najwybitniejsi przedstawiciele; jêzyk regionalny, gwary i nazew- nictwo regionalne, miejscowe nazwy, imiona i nazwiska; elementy dziejów kul- tury regionalnej, regionalne tradycje, obyczaje i zwyczaje, muzyka; g³ówne za- bytki przyrody i architektury w regionie; historia i tradycja w³asnej rodziny na tle historii i tradycji regionu (s. 7).

O s i ¹ g n i ê c i a: odnajdywanie wartoœci, jak¹ stanowi wspólnota lokalna i jej kultura w ¿yciu cz³owieka; prezentowanie w³asnego regionu i jego walo- rów oraz cech wyró¿niaj¹cych; dzia³anie na rzecz ochrony regionalnej dzie- dzictwa kulturowego; udzia³ w lokalnych inicjatywach kulturalnych, wybrane umiejêtnoœci regionalne (tañce, œpiewy) (s. 7).

g) Edukacja europejska: cele – rozwijanie to¿samoœci europejskiej budo- wanej na gruncie mi³oœci do ma³ej i wielkiej ojczyzny (s. 7).

Natomiast w dokumencie Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgi- mnazjalne z 2000 roku, zapisy o charakterze informacji o edukacji regionalnej znajduj¹ siê na s. 14, 16 i 36. Szerzej rozpisano je w przedmiocie: Geografia oraz w tematyce œcie¿ek edukacyjnych: Uczestnictwo w kulturze, Edukacja europejska, Edukacja ekologiczna.

Z tych zapisów has³owych wynika, ¿e podstawowym celem edukacji jest k s z t a ³ t o w a n i e p o c z u c i a t o ¿ s a m o œ c i r e g i o n a l n e j, czyli iden- tyfikowanie siê ucznia z miejscem, w którym ¿yje, jego krajobrazem, ludŸmi – ich obyczajami i systemem wartoœci, tworz¹cych cechy przestrzeni, któr¹ uznaæ nale¿y za „ ma³¹ Ojczyznê”. Jest ona maleñk¹, ale najbli¿sz¹ cz¹stk¹ w³asnego kraju, s¹siaduj¹cego z pañstwami kontynentu europejskiego, ale tak¿e cz¹stk¹

„wielkiego œwiata” i „rodziny narodów”.

Treœci edukacji regionalnej – dziedzictwo kulturowe w regionie – dla szko-

³y podstawowej i gimnazjum zosta³y ju¿ rozwiniête w wielu programach (np.:

Angiel, Repsch 1999, 2000; Bleja-Sosna 1999; Piwoñska i in. 1999; Srokosz, Szmigiel 1999; Angiel 2000a, 2000b; Walkowiak 2000a).

Aby osi¹gn¹æ zamierzone cele edukacji regionalnej, nie mo¿na postêpowaæ w sposób tradycyjny, ucz¹c tylko w izbie lekcyjnej. Nale¿y wyjœæ w teren, zbieraæ ró¿norodne materia³y obserwacyjne i dokumenty, nastêpnie analizowaæ je i uzupe³niaæ, wykorzystuj¹c opracowania ksi¹¿kowe, ró¿ne œrodki obrazowe oraz kartograficzne. Wtedy dopiero nale¿y przedstawiaæ je w czytelnych i atra- kcyjnych formach, np. jako monografie wsi, miasta, gminy, powiatu, krainy czy województwa, foldery, postery, konkursy regionalne, konferencje m³odzie-

¿owe, apele szkolne itp.

Zainteresowanie problemem edukacji regionalnej, oprócz dokumentów MEN, przejawia siê wspó³czeœnie równie¿ w dzia³aniach naukowo-dydaktycznych.

1. W publikowaniu artyku³ów naukowych i dydaktycznych na ³amach cza- sopism, m.in. „Geografii w Szkole”, „Czasopisma Geograficznego”, „Oœwiaty i Wychowania” (np. Angiel 1993; Dylikowa 1988, 1991; Pulinowa 1991, 2000).

2. Opracowaniach naukowych typu rozprawy doktorskiej, np. „Ma³a Oj- czyzna” jako obiekt poznania geograficznego w edukacji szkolnej (Hibszer 1997), czy rozprawy habilitacyjnej, np. Geograficzna edukacja regionalna:

koncepcja dydaktyczna, organizacja i wyniki (Mordawski 1999).

3. Publikowaniu dwóch serii podrêczników regionalnych dla ucznia: Geo- grafia województwa. Ksi¹¿ka pomocnicza do nauki geografii (wydawnictwa M. Ro¿aka, Gdañsk) od 1994 r. oraz nieco póŸniejszej serii Regiony Polski (sygnowanej przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA, Warszawa) od 1995 r.

4. Publikowanie poradników wychowawczo-dydaktycznych do realizacji

œcie¿ek edukacyjnych (np. Bleja-Sosna 1999b, 1999c; Bleja-Sosna, Sk³adano- wska 1999; Kowalik 2000).

5. Opracowywanie projektów regionalnych œcie¿ek dydaktycznych po par- kach narodowych (np. Czarnecka, Gr¹dziel, Lorens 1992; Izdebski, Gr¹dziel, Popio³ek 1993; Ró¿ycki 1999) czy parkach krajobrazowych (np. Paw³owski 1995; £uczycka-Popiel, Straka 1996; Gajuœ-Lankamer i in. 1997).

6. Organizowanie doraŸnej edukacji nauczycieli w formie studiów pody- plomowych, warsztatów, wycieczek regionalnych, lekcji w muzeach etnografi- cznych i skansenach, odczytów popularnonaukowych, wydawnictw metodycz- nych WOM itp.

C E C H Y P O D R Ê C Z N I K Ó W R E G I O N A L N Y C H

W zakresie podrêczników regionalnych mamy dobre przedwojenne trady- cje, a ich zakres tematyczny wskazuje, ¿e objê³y swym zasiêgiem ró¿ne pozio- my edukacji i ró¿ne obszary (Na³kowska 1907; Milata 1925; Sempo³owska 1925; Kutzner, Fiedler 1927; Nowakowski, Szumowski 1927; Tync, Go³¹bek 1928, 1929; Niemcówna 1932). Opracowania te, o niezaprzeczalnych walorach edukacyjnych i wychowawczych, nie znalaz³y zastosowania w szko³ach okresu powojennego. Wynika³o to z faktu, ¿e edukacja oparta na marksistowskiej teo- rii poznania nie stwarza³a mo¿liwoœci kontynuacji idei regionalistycznych. Jak podano wczeœniej, idea ta o¿y³a w 1963 r. i potwierdzona zosta³a wprowadze- niem hase³ do programów nauczania. Jednak¿e pierwszy podrêcznik regionalny ukaza³ siê dopiero na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych (Berne, Karaœ red. 1970, 1972). By³ to nie tyle dwuczêœciowy podrêcznik regionalny o Warszawie, co w³aœciwie materia³y dydaktyczno-merytoryczne dla nauczycieli. Pozosta³e, nieliczne opracowania nie znaczy³y jeszcze wyraŸnego prze³omu w tej dziedzi- nie (Gasz 1971; Nowaczyk, Nowaczyk 1978; Lis, Lis 1996).

Now¹ erê regionalnych podrêczników otworzy³y opracowania Morda- wskiego: Geografia województwa gdañskiego oraz Geografia województwa gdañskiego. Zeszyt æwiczeñ. Ukaza³y siê one w 1992 roku w Gdañsku, jako Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego. We wstêpie autor napisa³:

„M³ody Czytelniku!... zdoby³eœ znaczny zasób wiedzy geograficznej dotycz¹cej stref krajo- brazowych Ziemi... pañstw, wreszcie Polski... Czy jednak znasz dobrze w³asne województwo, w³asny region geograficzny? Czy wiesz, jakie nazwy nosz¹ otaczaj¹ce Ciê mikroregiony, z jaki- mi gminami s¹siaduje miasto, w którym zamieszkujesz... Czy wiesz, jakie formy terenu Ciê ota- czaj¹ i jak siê one tworzy³y? ... Dlatego podj¹³em siê opracowania zestawu ksi¹¿ek przeznaczo- nych przede wszystkim dla Ciebie – zainteresowanego ucznia. Zestaw sk³ada siê z dwu czêœci – podrêcznika stanowi¹cego podstawowe Ÿród³o wiedzy geograficznej, oraz zestawu æwiczeñ do sa- modzielnego wykonania na podstawie podrêcznika i obserwacji terenowych” (Mordawski 1992).

Jednak dopiero od 1994 r., na wzór pierwszego podrêcznika, w kolejnych latach ukaza³y siê w jednolitej szacie graficznej geografie poszczególnych woje- wództw: gdañskiego (Mordawski 1994), elbl¹skiego (Rzymowski, Szukalski 1994), szczeciñskiego (Skupowa, Szukalski 1994), bia³ostockiego (Adamczyk 1995), olsztyñskiego (Rzymowski, Szukalski 1995), katowickiego (Dulias, Hib- szer 1996), koszaliñskiego (Portalski, Szwichtenberg 1996), s³upskiego (Szu- kalski, Stark 1996), suwalskiego (Rolka, Michalski 1997), lubelskiego (Nowak, Nowak 1997), warszawskiego (Rzymowski, Krynicka-Tarnacka 1997), poznañ- skiego (Dzbanuszek, Piotrowska 1998), wroc³awskiego (Piotrowski 1998), kie- leckiego (Wójtowicz 1998) traktowane jako podrêczniki pomocnicze do nauki geografii w klasie VIII szko³y podstawowej. Wszystkie te podrêczniki znalaz³y siê w rejestrze ksi¹¿ek zalecanych dla ucznia przez ministra edukacji narodo-

wej. Treœæ i uk³ad kolejnych rozdzia³ów, opracowanych wed³ug koncepcji me- todycznej pomys³odawcy serii, ilustrowanych czarno-bia³ymi rysunkami, przedstawia siê nastêpuj¹co:

1. Œrodowisko geograficzne.

2. Podzia³ administracyjny. Ludnoœæ i gospodarka.

3. Stan i ochrona œrodowiska.

4. Tablice statystyczne i mapy.

5. Regionalny zeszyt æwiczeñ „Region, w którym mieszkam”.

Podrêczniki regionalne województw stanowi³y czêœæ sk³adow¹ kompletu ksi¹¿ek z zakresu geografii Polski dla klasy VIII, przeznaczonych dla ucznia i nauczyciela. Wszystkie podrêczniki by³y recenzowane, a jednolit¹ redakcjê dydaktyczn¹ nada³ im Mordawski. Zeszyty æwiczeñ wed³ug koncepcji Morda- wskiego opracowane by³y przy jego wspó³autorstwie. W sk³ad zestawu podrê- czników wydawanych w Gdañsku przez firmê Ro¿aka wchodzi³y:

1. Geografia Polski klasa VIII.

2. Geografia Polski klasa VIII. Zeszyt æwiczeñ do podrêcznika dla klasy VIII.

3. Geografia województwa....Podrêcznik pomocniczy do nauki geografii w klasie VIII oraz regionalny zeszyt æwiczeñ „Region, w którym mieszkam”.

4. Przewodnik metodyczny do podrêcznika dla klasy VIII – „Geografia Pol- ski”.

Tak zaprojektowany zestaw podrêczników do nauczania geografii kraju oj- czystego jednego autora jest niespotykanym dotychczas rozwi¹zaniem w na- szym piœmiennictwie dydaktycznym. Zakresem treœci odpowiada³y one wyma- ganiom ówczesnego programu nauczania geografii, którego realizacja wygas³a w 2000 r. Zaprezentowane w Zeszycie æwiczeñ rozwi¹zania dydaktyczne uwz- glêdnia³y za³o¿enia aktywnego nauczania–uczenia siê geografii. Dobór i uk³ad zaprojektowanych zadañ dydaktycznych programowa³ pracê ucznia. Reforma edukacji i podzia³u administracyjnego kraju przerwa³a prace nad podrêcznikami regionalnymi tego typu.

Kolejn¹ seriê podrêczników „Regiony Polski” sygnowa³y od 1995 roku Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA (Plit 1995). Koncepcj¹ opracowania ró¿ni¹ siê one od zaprezentowanych poprzednio podrêczników firmy Ro¿aka.

Nie s¹ to monografie województw, lecz przestrzennie nawi¹zuj¹ do regionów geograficzno-historycznych. Charakteryzuj¹ siê problemowym ujêciem treœci, eksponowaniem dominant regionalnych i przyczynowo-skutkowych powi¹zañ treœci. S¹ bogato ilustrowane barwnymi rysunkami i licznymi fotografiami.

Ka¿da ksi¹¿ka jest oryginalnym opracowaniem autorskim, o charakterze popu- larnonaukowym. Dlatego ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ doborem oraz prezentacj¹ treœci i mog¹ zaspokoiæ oczekiwania szerokiego krêgu odbiorców. Jedynie nie- które rozdzia³y maj¹ charakter wyraŸnej propozycji dydaktycznej, w postaci za-

dañ dydaktycznych i konturowych map administracyjnych województw. Podrê- czniki z serii „Regiony Polski” wymagaj¹ od nauczyciela samodzielnoœci i in- wencji twórczej w organizowaniu pracy ucznia z tym œrodkiem dydaktycznym.

Dotychczas ukaza³y siê kolejno: Mazowsze (Plit 1995), Lubelszczyzna (Nowak, Nowak 1996), Krakowskie (Malarz 1996), Rzeszowskie: od Bieszczadów po Wy¿ynê Sandomiersk¹ i Roztocze (Wrona 1996), Gdañskie (Domachowski 1997), Warmia, Mazury, Podlasie (Plit 1997), Górny Œl¹sk (Makie³a 1999), Pomorze Zachodnie (Marsza³ek 1999), Wielkopolska (Stankowski 1999). Na przyk³adzie Lubelszczyzny zaprezentujemy dobór i uk³ad treœci, odzwierciedlo- ny w tytu³ach rozdzia³ów: Wprowadzenie; Warunki naturalne; Ludnoœæ i mia- sta; Rolnictwo – g³ówn¹ dziedzin¹ gospodarki; Stare i nowe szlaki komunikacyj- ne; Stan, zagro¿enia i ochrona œrodowiska naturalnego; Co warto zwiedziæ i gdzie wypocz¹æ; Lubelszczyzna na tle kraju – stan obecny i perspektywy roz- woju; Moje miasto, moja gmina, moja wieœ na tle Lubelszczyzny i wojewódz- twa; Zakoñczenie; Literatura. Konkretny przyk³ad wykorzystania dydaktyczne- go tego podrêcznika zawarty jest w artykule Golec (1998).

Zasiêg przestrzenny treœci tych ksi¹¿ek, niekonwencjonalny dobór i uk³ad treœci sprawi¹, ¿e w zreformowanej szkole stanowiæ one bêd¹ korzystn¹ ofertê edukacyjn¹ dla uczniów III klasy gimnazjum i licealistów, chêtnych do zg³êbia- nia swej wiedzy o „w³asnej krainie, w której po³o¿ona jest szko³a”. Podkreœli³ to Wrona (1996) we Wstêpie do ksi¹¿ki Rzeszowskie:

„Dzisiaj, kiedy mamy ju¿ du¿e mo¿liwoœci zwiedzania i podziwiania obcych krajów, pamiê- taæ trzeba, ¿e w pierwszej kolejnoœci wskazane jest – mniej lub bardziej dok³adne – poznanie wa- lorów ziem ojczystych. Szczególnie zaœ wa¿na jest znajomoœæ geografii i kultury rodzinnych stron...”.

W ostatnich dwu latach pojawi³y siê pierwsze podrêczniki i zeszyty æwi- czeñ dla poszczególnych klas, skorelowane ju¿ z nowymi programami edukacji regionalnej i z nowym podzia³em administracyjnym. Przyk³adem s¹ zeszyty æwiczeñ dla klasy I oraz klasy II gimnazjum – w opracowaniu Walkowiak (2000b, c). Liczniejsze s¹ opracowane dla wybranych regionów Polski. Jako pierwszy ukaza³ siê podrêcznik regionu kaszubskiego, który wybitnie zachowa³ sw¹ to¿samoœæ i odrêbnoœæ kulturow¹. Tekst podrêcznika jest dwujêzyczny – polski i kaszubski (Borzyszkowski, Mordawski, Treter 1999). Kolejne opraco- wania dotycz¹ regionu wielkopolskiego (Jêdrzejczak i in. 2000a, b, c, d), ma-

³opolskiego (Mazur red. 2000; Srokosz, Szmigiel 2000) oraz mazowieckiego (Angiel, Podlasiecka 2000). Dla szkó³ œrednich przeznaczone s¹ natomiast po- drêczniki wiedzy o regionie radomskim (Pulnara red. 2000) i ³ódzkim (Koter, Liszewski, Suliborski 1999).

C O P O W I N N I Œ M Y O S I ¥ G N ¥ Æ W Z A K R E S I E E D U K A C J I R E G I O N A L N E J ?

Wykorzystanie treœci podrêczników jest tylko jedn¹ z licznych form pracy ucznia w zakresie edukacji regionalnej – dziedzictwo kulturowe, szeroko zary- sowanej w Podstawie programowej... i w programach dla poszczególnych klas.

Tak nale¿y dzia³aæ, by wykszta³ciæ w uczniach przywi¹zanie i dumê ze swych rodzinnych stron, by potrafili i chcieli tak j¹ wyra¿aæ, jak uczyni³ to s³owami wiersza wspó³czesny ch³opski poeta – Jan Pocek (1984):

ziemio

œpiewem skowronków karmiona barwniejsza od pliszek i szczyg³ów tak bardzo jestem szczêœliwy

¿e ty w³aœnie jesteœ

moj¹ Ojczyzn¹.

Natomiast w zakresie treœci, zale¿nie od poziomu edukacji (szko³a podsta- wowa, gimnazjum, liceum) uczeñ powinien znaæ nastêpuj¹ce zagadnienia:

1. Jakie jest po³o¿enie mojej miejscowoœci, miasta, gminy w stosunku do danej jednostki administracyjnej, np. dzielnica peryferyjna miasta czy centrum;

gmina po³o¿ona na skraju województwa, przygranicznie czy centralnie?

2. Do jakiej wiêkszej jednostki geograficznej lub administracyjnej nale¿y

„moje miejsce na Ziemi” – wieœ, miasto, dzielnica, ulica, gmina?

3. Jakie s¹ przewodnie cechy przyrodnicze, gospodarcze mojej gminy, wo- jewództwa czy krainy geograficznej?

4. W jakiej mierze dany obszar – gmina, województwo, kraina geograficz- na jest jednorodn¹, zwart¹ ca³oœci¹ lub czy istniej¹ wyraŸne lub niewyraŸne granice, które je dziel¹ na mniejsze czêœci?

5. Jak cz³owiek gospodarowa³ i jak gospodaruje w „moim miejscu na Zie- mi” ?

6. Jakie s¹ w tym œrodowisku podstawy jego dzia³alnoœci w zakresie rol- nictwa, przemys³u, us³ug, kszta³cenia, wypoczynku?

7. Jakie trudnoœci i niedogodnoœci napotyka cz³owiek w cechach œrodowi- ska przyrodniczego – jak sobie z nimi radzi?

8. Jaki jest stopieñ przekszta³cenia i stan ochrony œrodowiska w moim re- gionie?

9. Jakie s¹ szczególnie wa¿ne i charakterystyczne miejsca i cechy wyró¿- niaj¹ce mój region (np. wêz³y komunikacyjne, linie tranzytowe, miasta history- czne, sztuka ludowa, unikatowe krajobrazy, szczególnie uci¹¿liwe zak³ady przemys³owe itp.)?

10. Moje ulubione miejsca w regionie – co je wyró¿nia, ¿e lubiê tu przeby- waæ i wypoczywaæ? Co sprawia, ¿e mogê je nazywaæ „swoj¹ ma³¹ Ojczyzn¹” ?

L I T E R A T U R A

A d a m c z y k J. 1995: Geografia województwa bia³ostockiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

A n g i e l J. 1993: Jak realizowaæ lekcje o w³asnym regionie? Geografia w Szkole, 5: 282–286.

A n g i e l J. 2000a: Program œcie¿ki edukacyjnej: edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe Mazowsza. Gimnazjum. Wydaw. Nowa Era, Warszawa.

A n g i e l J. 2000b: Program œcie¿ki edukacyjnej: edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe Mazowsza. Szko³a podstawowa, II etap kszta³cenia klasy IV–VI. Wydaw. Nowa Era, Warszawa.

A n g i e l J., P o d l a s i e c k a M. 2000: Mój region Mazowsze: zeszyt edukacji regionalnej 4–6.

WSiP, Warszawa.

A n g i e l J., R e p s c h E. 1999: Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie – pro- gram autorski. Cz. 1 i 2. Geografia w Szkole, 4: 230–236; 5: 296–300.

A n g i e l J., R e p s c h E. 2000: Program nauczania. Edukacja regionalna – dziedzictwo kultu- rowe w regionie. Wydaw. Nowa Era, Warszawa.

B l e j a - S o s n a B. 1999a: Program. Kim jestem, kim mogê byæ? Œcie¿ki edukacyjne dla klas IV-VI w szkole podstawowej. Wydaw. „ Bea-Bleja”, Toruñ.

B l e j a - S o s n a B. 1999b: Kim jestem, kim mogê byæ? Poradnik wychowawczo-dydaktyczny

œcie¿ek edukacyjnych. Dla klasy IV w szkole podstawowej. Wydaw. „Bea-Bleja”, To- ruñ.

B l e j a - S o s n a B. 1999c: Kim jestem, kim mogê byæ? Poradnik wychowawczo-dydaktyczny

œcie¿ek edukacyjnych. Dla klasy V w szkole podstawowej. Wydaw. „Bea-Bleja”, To- ruñ.

B l e j a - S o s n a B., S k ³ a d a n o w s k a M. 1999: Kim jestem, kim mogê byæ? Poradnik wy- chowawczo-dydaktyczny œcie¿ek edukacyjnych. Dla klasy VI w szkole podstawowej.

Wydaw. „Bea-Bleja”, Toruñ.

B e r n e I., K a r a œ J. (red.) 1970, 1972: Warszawa w nauczaniu i wychowaniu. Materia³y po- mocnicze dla nauczycieli geografii w szko³ach podstawowych i œrednich. Praca zbioro- wa. Cz. I i II. Okrêgowy Oœrodek Metodyczny. Warszawa.

B o r z y s z k o w s k i J., M o r d a w s k i J., T r e d e r J. 1999: Historia, geografia, jêzyk i piœ- miennictwo Kaszubów = Historia, geógrafia, jãz7k i pismienizna Kasz7bów. Wydaw.

M. Ro¿ak, Gdañsk.

C z a r n e c k a B., G r ¹ d z i e l T., L o r e n s B. 1992: Œcie¿ka historyczno-przyrodnicza do Wojdy (przewodnik dydaktyczny). Roztoczañski Park Narodowy przy pomocy Towa- rzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej. Oddzia³ w Lublinie, Zwierzyniec.

D o m a c h o w s k i R. 1997: Gdañskie. (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

D u l i a s R., H i b s z e r A. 1996: Geografia województwa katowickiego. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

D z b a n u s z e k J., P i o t r o w s k a I. 1998: Geografia województwa poznañskiego. Wydaw.

M. Ro¿ak, Gdañsk.

D y l i k o w a A. 1988: Problemy geograficzne w³asnego regionu. Oœwiata i Wychowanie, 12:

39–45.

D y l i k o w a A. 1991: Nowe kierunki myœlenia geograficznego. U progu zmiany systemu edu- kacyjnego. Geografia w Szkole, 3: 147–153.

G a j u œ - L a n k a m e r E. i in. 1997: Nadwieprzañski Park Krajobrazowy. Zale¿noœci ekologicz- ne w przyrodzie. Œcie¿ka dydaktyczna £añcuchów–Ciechanki £añcuchowskie–£êcz- na–Kijany. Pracownia Metodyki Biologii UMCS w Lublinie, Lublin.

G a s z Z. 1971: Ziemia jeleniogórska. Charakterystyka geograficzna. Wk³adka regionalna do na- uczania geografii w kl. 5–8. Powiatowy Oœrodek Metodyczny. Jelenia Góra.

G o l e c B. H. 1998: Jak wykorzystujê w klasie ósmej ksi¹¿kê Marianny i Jerzego Nowaków –

„Lubelszczyzna”. Geografia w Szkole, 4: 232–233.

H i b s z e r A. 1996: „Ma³a Ojczyzna” w nauczaniu geografii. Czasopismo Geograficzne, 67, 1:

93–106.

H i b s z e r A. 1997: „Ma³a Ojczyzna” jako obiekt poznania geograficznego w edukacji szkolnej (autoreferat rozprawy doktorskiej, mps). UŒl., Sosnowiec.

I z d e b s k i K., G r ¹ d z i e l T., P o p i o ³ e k Z. 1993: Œcie¿ka przyrodnicza na Bukowej Górze (przewodnik dydaktyczny). Roztoczañski Park Nrodowy, Lublin.

J ê d r z e j c z a k B. i in. 2000a: Wielkopolska – moja ma³a ojczyzna: zeszyt æwiczeñ, klasa IV.

„Arka”, Poznañ.

J ê d r z e j c z a k B. i in. 2000b: Wielkopolska – moja ma³a ojczyzna: zeszyt æwiczeñ, klasa V.

„Arka”, Poznañ.

J ê d r z e j c z a k B. i in. 2000c: Wielkopolska – moja ma³a ojczyzna: zeszyt æwiczeñ, klasa VI.

„Arka”, Poznañ.

J ê d r z e j c z a k B. i in. 2000d: Wielkopolska – moja ma³a ojczyzna: zeszyt æwiczeñ, klasa I gim- nazjum. „Arka”, Poznañ.

K o t e r M., L i s z e w s k i S., S u l i b o r s k i A. 1999: £ódŸ i region Polski Œrodkowej: podrê- cznik wiedzy o regionie dla liceów. £ódzkie Towarzystwo Naukowe. £ódŸ.

K o w a l i k W. 2000: Edukacja regionalna „¯yjemy nad jeziorem”. Scenariusz zajêæ: propozycje metodyczne. Stowarzyszenie Oœwiatowców Polskich. Toruñ.

K u t z n e r, F i e d l e r 1927: Powiat miêdzychodzki. Podrêcznik do nauki geografii dla klasy III szkó³ powszechnych powiatu miêdzychodzkiego. Szamotu³y.

L i s M., L i s J. 1996: Geografia województwa kaliskiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki geografii o regionie. Zak³ad Wydawniczo Drukarski „Poligrafia”, Muzeum Miasta Ostrowa Wielkopolskiego, Ostrów Wielkopolski.

£ u c z y c k a - P o p i e l A., S t r a k a M. 1996: Œcie¿ka dydaktyczna w Koz³owieckim Parku Krajobrazowym. Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lublin.

M a k i e ³ a Z. 1999: Górny Œl¹sk (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

M a l a r z R. 1996: Krakowskie (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

M a r s z a ³ e k E. 1999: Pomorze Zachodnie. (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

M a z u r J. (red.) 2000: Dziedzictwo kulturowe w regionie Ma³opolska: œcie¿ka edukacyjna.

„Zamiast Korepetycji”, Kraków

M i l a t a A. 1925: Województwo œl¹skie. Podrêcznik do domowego u¿ytku uczniów szkó³ po- wszechnych i wydzia³owych. Ksiêgarnia „Kresy”. Cieszyn.

M o r d a w s k i J. 1992a: Geografia województwa gdañskiego. Wyd. UG. Gdañsk.

M o r d a w s k i J. 1992b: Geografia województwa gdañskiego. Zeszyt æwiczeñ. Wydaw. UG.

Gdañsk.

M o r d a w s k i J. 1994: Geografia województwa gdañskiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

M o r d a w s k i J. 1999: Geograficzna edukacja regionalna: koncepcja dydaktyczna, organizacja i wyniki. Wydaw. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk.

N a ³ k o w s k a A. 1907: Krótka geografia dla dzieci wyprowadzona z obserwacji najbli¿szej okolicy, przeznaczona dla szkó³ powszechnych. Cz. I i II. J. Lisowska. Warszawa.

N i e m c ó w n a S. 1932: Kraków. Krajoznawstwo. Cz. I i II. Ksi¹¿nica–Atlas. Warszawa–

Lwów.

N o w a c z y k A., N o w a c z y k Cz. 1978: Region legnicki. Zarys charakterystyki geograficz- nej. Materia³y regionalne dla nauczyciela geografii w klasach IV–IX dziewiêcioletniej szko³y œredniej. Warszawa.

N o w a k M., N o w a k J. 1996: Lubelszczyzna (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

N o w a k M., N o w a k J. 1997: Geografia województwa lubelskiego. Wyd. M. Ro¿ak, Gdañsk.

N o w a k o w s k i S., S z u m o w s k i W. 1927: Nasz powiat. Podrêcznik do nauki geografii dla klasy III szkó³ powszechnych pow. Inowroc³awskiego. Nak³. Sp. Pedag., Poznañ.

P a w ³ o w s k i A. 1995: Przewodnik po œcie¿kach dydaktycznych Kazimierskiego Parku Krajo- brazowego. Wydaw. Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej. Oddzia³ w Lublinie, Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych. Lublin.

P i o t r o w s k i J. 1998: Geografia województwa wroc³awskiego. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

P i w o ñ s k a Z. i in. 1999: Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie. Program dla szko³y podstawowej (klasy 1–6). Wydaw. Oœwiatowe „Fosze”, Rzeszów.

P l i t F. 1995: Mazowsze (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

P l i t F. 1995: „Regiony Polski” – nowa seria ksi¹¿ek pomocniczych dla ucznia. Geografia w Szkole, 5: 169–170.

P l i t F. 1997: Warmia, Mazury, Podlasie (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

P o c e k J. 1984: Poezje. Wyd. Lubelskie, Lublin.

Podstawa programowa kszta³cenia ogólnego. 1999. Dz. U. MEN nr 14 z dnia 23 lutego 1999 r.

P o r t a l s k i W., S z w i c h t e n b e r g A. 1996: Geografia województwa koszaliñskiego. Wy- daw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

P u l i n o w a M. Z. 1991: Próba spojrzenia w przesz³oœæ i przysz³oœæ szkolnej geografii. Geogra- fia w Szkole, 5: 280–283.

P u l i n o w a M. Z. 2000: Dni Ziemi w Sosnowcu – praktyczne wdro¿enie zasad edukacji regio- nalnej. Czasopismo Geograficzne, 71, 1: 105–116.

P u l n a r a J. (red.) 2000: Radomskie wêdrówki: przewodnik edukacji regionalnej. Instytut Tech- nologii Eksploatacji, wspó³pr. Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. Ra- Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne (projekt – materia³y do dyskusji). Mi-dom.

nisterstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2000.

R o l k a A. M., M i c h a l s k i T. 1997: Geografia województwa suwalskiego. Wyd. 2. Wydaw.

M. Ro¿ak, Gdañsk.

R ó ¿ y c k i A. 1999: Œcie¿ka przyrodnicza „Sp³awy” (przewodnik dydaktyczny). Wydaw. Bro- kart Mat na zlecenie Dyrekcji Poleskiego Parku Narodowego, Warszawa.

R z y m o w s k i S., K r y n i c k a - T a r n a c k a T. 1997: Geografia województwa warszawskie- go. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

R z y m o w s k i S., S z u k a l s k i J. 1994: Geografia województwa elbl¹skiego. Podrêcznik po- mocniczy do nauki geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak. Gdañsk.

R z y m o w s k i S., S z u k a l s k i J. 1995: Geografia województwa olsztyñskiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

S e m p o ³ o w s k a S. 1925: Podrêcznik do nauki o Warszawie. Nak³. Polska Sk³adnica Pomocy Szkolnych. Warszawa.

S k u p o w a J., S z u k a l s k i J. 1994: Geografia województwa szczeciñskiego. Podrêcznik po- mocniczy do nauki geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

S r o k o s z W., S z m i g i e l M. K. 1999: Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w re- gionie. Ma³opolska (w granicach administracyjnych województwa ma³opolskiego).

Program nauczania – œcie¿ki edukacyjne. Stowarzyszenie Oœwiatowców Polskich, To- ruñ.

S r o k o s z W., S z m i g i e l M. K. 2000: Mój region Ma³opolska. Zeszyt edukacji regionalnej.

WSiP, Warszawa.

S t a n k o w s k i W. 1999: Wielkopolska (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

S z u k a l s k i J., S t a r k B. 1996: Geografia województwa s³upskiego. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

T y n c S., G o ³ ¹ b J. 1928: Beskid Zachodni i Podhale (Górale polscy). Pierwszy zeszyt regio- nalny czytanek polskich. Ksi¹¿nica–Atlas. Lwów.

T y n c S., G o ³ ¹ b J. 1929: Œl¹sk. Drugi zeszyt regionalny czytanek polskich. Ksi¹¿nica–Atlas.

Lwów.

W a l k o w i a k W. 2000a: Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w regionie. Program na- uczania dla klas I–III. Wydaw. Szkolne PWN. Warszawa.

W a l k o w i a k W. 2000b: Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w regionie. Zeszyt æwi- czeñ dla klasy I. Wydaw. Szkolne PWN. Warszawa.

W a l k o w i a k W. 2000c: Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie. Zeszyt æwi- czeñ dla klasy II. Wydaw. Szkolne PWN. Warszawa.

W ó j t o w i c z B. 1998: Geografia województwa kieleckiego. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.

W r o n a J. 1996: Rzeszowskie. Od Bieszczadów po Wy¿ynê Sandomiersk¹ i Roztocze (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.

S U M M A R Y

The Polish School has known regional education, as an idea of geographical and in fact interdisciplinary method of teaching for years (Hibszer 1996, 1997). The method revived in teaching programmes of the "ten-year plan” (1981). The full renaissance of getting to know

"one's mother countries” was reflected in the Programme base of general teaching (1999) at all levels of education. Information concerning regional dimension is inserted in all paths of educa- tion – regional and ecological, teaching aims of geography, in teacher and school tasks.

Teaching of regional identity or one's identification with a place its culture and tradition that can be considered, as a Small Homeland, is the aim of education. It results from the entry records of these documents.

Reviewing the rich subject literature (about 80 titles) both scientific papers concerning re- gional education and series of regional handbooks and methodological articles we can assume that teachers of particular levels of education have many methodological and essential materials. Two big series of regional handbooks can be especially useful: initiated by Mordawski and edited by Ro¿ak firm – Geography of provinces... accompanying by regional exercise books, and edited from 1995 by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne series – Regions of Poland. These books are not monographs of provinces but they are spatially related to geographical and historical regions.

The use of these handbooks and courses outside school classrooms in various forms – ter- rain observation, meetings with interesting people, inquiries and interviews should familiarise pupils with their mother countries in this way creating their pride and bind them with their place on Earth. Thus it will be easier for them to answer the question asked by their teacher or even by themselves: "My place in the region – what makes me fond of it and why can I call it my Small Homeland".