Pracownicze programy emerytalne - Biblioteka UMCS

UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA

VOL. XXXVI SECTIO H 2002

Zakład Polityki Społecznej, Gospodarczej i Przestrzennej Wydziału Ekonomicznego UMCS

PIOTR ZIELIŃSKI

Pracownicze programy emerytalne

Workers’ pension schemes

Od 1 stycznia 1999 г., w ramach zreformowanego systemu ubezpieczeń społecznych, funkcjonuje w naszym kraju nowysystem emerytalny. Zastąpił on poprzedni, w odczuciu większości Polaków niejasny i niesprawiedliwy, nie gwarantujący godziwego poziomu życiapo przejściunaemeryturę, podatny na koniunkturę polityczną, aprzede wszystkim kosztowny dla gospodarki.

Podstawąkoncepcji reformyemerytalnej byłozastąpienie monopolu systemu repartycyjnego systemem trójfilarowym1, dywersyfikującym źródła finansowa­

nia przyszłych emerytur. W nowo budowanym systemie, rynek pracy i rynki kapitałowe mają odgrywać równieważnąrolę w części repartycyjnej i kapitało­

wej, bowiem -jak wynika z historycznych doświadczeń innychkrajów -w zależ­ ności od warunków społecznych i ekonomicznych, w jednym okresie efektyw­

niejsze okazywały się systemy repartycyjne (lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte w Europie Zachodniej), a w innym systemy kapitałowe (lata osiemdziesiąte w Ameryce Południowej).

Oprócz doświadczeń innych państw,na konstrukcję nowego systemu emery­

talnego wpłynęły także uwarunkowania wewnętrzne. Wymusiły one przyjęcie rozwiązań organizacyjno-funkqonalnychułatwiających działanie instytucji ryn­

ku finansowego i dynamizujących rozwój społeczno-gospodarczykraju.

1 Struktura polskiego systemu emerytalnego oparta jest na innych podziałach niż te, jakie przyjmowane są w krajach Unii Europejskiej, czy stosowanych przez OECD (zob. Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości. Raport Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, UNFE, Warszawa 2001, s. 127-160; I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne. Trzy filary, PWN, Warszawa 2001, s. 285-289.

Celem artykułu jest przedstawienie pracowniczych programów emerytalnych (ppe) stanowiących trzon III filarazabezpieczenia emerytalnego,wkontekście cech i mechanizmów funkcjonowaniaorazze wskazaniem ograniczeń i możliwo­

ści usprawnień. Układ treści ujęto w trzech częściach merytorycznych, które zamykapodsumowaniecałości.Część pierwsza stanowi ogólnącharakterystykę pracowniczych programów emerytalnych, polegającą na przedstawieniu ich elementów, form i zasad działania. W części drugiej zawarto zwięzłą analizę czynnikówdeterminujących zainteresowanieppe. Część trzecia jest prezentacją aktualnych danych dotyczącychtego elementu systemu zabezpieczeniaemery­ talnego.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRACOWNICZYCH PROGRAMÓW EMERYTALNYCH

Pracowniczy programemerytalny jest wpełni dobrowolnym, kapitałowym systemem dodatkowego zabezpieczenia pracowników, realizowanym razem z pracodawcą w ramach III filara. Jego głównym celem jest zapewnienie ubezpieczonym dodatkowych emerytur lub świadczeń rentowych w razie orzeczenia o niezdolności do pracy.

Formalnie pracowniczy program emerytalnyjestzbiorem dokumentów, na który składają się:2

1. Zakładowa umowa emerytalna zawierana przezpracodawcę z reprezenta­

cjąpracowników, określająca:3

- formę pracowniczego programu emerytalnego wraz ze wskazaniem fun­

duszuinwestycyjnego lub funduszy inwestycyjnych, zakładualbo towarzystwa ubezpieczeń bądź pracowniczego funduszu emerytalnego, którybędzie groma­

dził środki finansowe i zarządzałnimi na podstawie umowy z pracodawcą, - warunki i tryb przystępowania i występowania zprogramu, - wysokość składki podstawowej,

-minimalną wysokość możliwej do zdeklarowania miesięcznej składki dodatkowej,

- terminy isposobydeklarowania składek dodatkowych przez uczestników oraz terminy naliczania i potrącania tych składek przez pracodawcę w celu przelewu na rachunki uczestników,

- terminy naliczania oraz przelewu składek podstawowych na rachunki uczestników,

- warunki gromadzenia i zarządzaniaśrodkami przez zakład lubtowarzyst­

wo ubezpieczeń, fundusz inwestycyjny bądźpracowniczyfundusz emerytalny,

2 Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych, art. 3 ust. 1 (Dz.U. 2001, nr 60, poz. 623).

3 Ibid., art. 14, ust. 2.

z którym pracodawca zawarł umowę, a w szczególności koszty i opłaty obciążającepracodawcęi uczestnika,

-warunki zmiany i wypowiedzenia zakładowej i pracowniczej umowy emerytalnej,

- przypadki iwarunki wypowiedzenia umowy z podmiotem zarządzającym środkami,

-warunki, terminy, sposoby, koszty i opłaty oraz skutki dla uprawnień uczestnika wynikające z dokonania wypłaty, wypłaty transferowej, przeniesienia środków między funduszami inwestycyjnymi orazzwrotu,

- wzór planu emerytalnego,

- przypadki i warunki zmiany formy pracowniczego programu emerytalnego lub podmiotuzarządzającego środkami.

Zgodnie z postanowieniem art. 15 ustawy o pracowniczych programach emerytalnych, pracodawca zawiera zakładową umowę emerytalną z reprezenta­

cją pracowników. W zakładzie pracy, w którym działa jedna związkowa organizacja zakładowa, pracodawca zawiera umowę z tą organizacją, a gdy więcej niżjedna, pracodawca zawierawspólną umowę ze wszystkimi organizac­ jami związkowymi.

2. Umowa pracodawcy z zakładem ubezpieczeń, z towarzystwem ubez­ pieczeń wzajemnych, z funduszem inwestycyjnym bądź statut pracowniczego funduszu emerytalnego (w zależności od obranej formy powszechnego pro­ gramu emerytalnego). Dokumenty te określająwarunkigromadzenia środków ze składek pracowników wpłacanych przez pracodawcę, przeznaczonych do wypłat w wieku emerytalnym lub po uzyskaniu uprawnień do świadczeń rentowychz tytułu niezdolności do pracy.

3. Pracownicza umowa emerytalnazawieranapomiędzy pracodawcą a po­

szczególnymi pracownikami, dobrowolnie przystępującymi do pracowniczego programu emerytalnego na określonych zasadach. Jej istotą jest złożenie pisemnejdeklaracji uczestnictwa zawierającej co najmniej deklarowanąskładkę podstawową,którąpracodawcabędzie upoważnionypotrącać z wynagrodzenia pracownikapoopodatkowaniu iprzelewać najego rachunek zgodnie z ustale­

niami pracowniczegoprogramuemerytalnego.

Pr acowniczaumowaemerytalnajest sporządzanawformie pisemneji zawiera:4

* oznaczenie stronumowy,

* informacje zgodnezdeklaracją uczestnictwa,

* plan emerytalny określający:

a) formę pracowniczegoprogramuemerytalnego, b) wysokość składki podstawowej,

c) minimalną wysokość możliwej do zdeklarowania miesięcznej składki dodatkowej oraz sposób jej deklarowania,

4 Ibid., art. 16.

d) warunki, w zależności od formy programu:

- umowy zawieranej z zakładem ubezpieczeńlub towarzystwem ubezpieczeń, - umowy zawieranej z funduszem inwestycyjnym,

- statutu pracowniczego funduszuemerytalnego,

e) warunki wypłaty, wypłaty transferowejizwrotuśrodkówzgromadzonych na rachunku uczestnika z podaniem, w zależności od formy programu, symulowanego planu wypłat według przewidywanychwarunków, czasu groma­ dzenia środków, stopy rentowności i wielkości składek oraz kosztów i opłat związanych z prowadzeniemprogramu,atakże wskazaniem ryzyka związanego z uczestnictwem w programie,

f) warunki zmiany lub wypowiedzenia pracowniczejumowy emerytalnej oraz towarzyszące temu konsekwencje, w tym finansowe,

g) informaqe obejmujące:

- prawa osobyuposażonej i spadkobierców na wypadek śmierci pracownika, - przypadki i konsekwencje likwidacji programu,

- możliwościzadysponowania prawami do zgromadzonych środków - skutkipodatkowe wnoszenia składki.

Pracownicze programy emerytalne mogą być prowadzone według wyboru pracodawców tylko w jednej z czterech form pracowniczego zabezpieczenia emerytalnego:5

- pracowniczegofunduszu emerytalnego,

- umowy o wnoszeniu przez pracodawcę składek pracowników do funduszu inwestycyjnego,

- umowy grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życiepracowników z zakłademubezpieczeń,

- umowy grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życie pracowników z towarzystwem ubezpieczeń, na podstawie której pracownicy staną się jego członkami.

Zestawienie form pracowniczych programów emerytalnych oraz ich cechy ujętow tabeli 1.

Pracowniczy program emerytalny może być tworzony przez pracodawcę (grupę pracodawców), działającego co najmniej 1 rok i zatrudniającego mini­ mum 5 pracowników lub zatrudniającego co najmniej 3 pracowników jeżeli przedsiębiorstwo działa nieprzerwaniewięcejniż3lata. Do programu musi mieć możliwość przystąpienia przynajmniej połowazatrudnionych.

Po zapoznaniu się z różnymi ofertami pracodawca zawiera porozumienie (w formie zakładowej umowy emerytalnej) z reprezentacją załogi, dotyczące wyboru konkretnej oferty. Następnie poszczególni pracownicy,poprzez złożenie pisemnej deklaracji, zawierają pracowniczą umowę emerytalną. W dalszej kolejności zawierana jest umowaz jednąz form pracowniczego zabezpieczenia

5 Ibid., art. 7.

emerytalnego. Wtedy pracodawca składa wniosek o wpis pracowniczego programuemerytalnego do rejestru w Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych.6 Po zarejestrowaniu programu jest on realizowany w jednej z wybranychform.

W myślart. 5 ustawy opracowniczych programach emerytalnych, prawodo uczestnictwa przysługuje pracownikowi, który jest zatrudniony u danego pracodawcy nie krócej niż 3miesiące, chybaże zakładowa umowaemerytalna stanowi inaczej. Uczestnikamipracowniczychprogramów emerytalnych mogą zostać pracownicy wykonującypracę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub na terytorium innego państwa (w ramach delegowania przez pracodawcę mającego siedzibę lub miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej), bez względu na posiadane obywatelstwo oraz status wynikający z prawa dewizowego i podatkowego. Osoba, która jest zatrudniona u kilku pracodawców prowadzących programy emerytalnemoże w tym samymczasie uczestniczyćw więcej niżjednym programie emerytalnym.

Obok pracowników uczestnikami pracowniczych programów emerytalnych mogą byćtakże osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek, wspólnicy spółek cywilnych, jawnychoraz wspólnicy spółki koman­

dytowej odpowiadający bez ograniczenia, którzy podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu, o ile te osoby lub spółki prowadzą programy emerytalne dla swoich pracowników, przewidujące równocześnieuczestnictwo pracodawców.7

W pracowniczych programach emerytalnychprzewidziane jest odprowadza­

nie dwóch rodzajówskładek: podstawowej i dodatkowej.

Płatnikiem składki podstawowej jest pracodawca,który określajej procen­

tową wysokość (do 7% wynagrodzenia pracownika stanowiącego podstawę wymiaru składkina ubezpieczenie społeczne).Składka podstawowa pomniejsza podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne uczestnika pracow­

niczego programu emerytalnego, gdyż jej wartość nie jest wliczana do wyna­

grodzenia stanowiącego podstawę ustalenia obowiązkowej składki na ZUS.

Wydatki na składkę podstawową pracodawca może zaliczyć do kosztów uzyskania przychodu. Pracownik musi odprowadzić od składki podatek do­

chodowy od osób fizycznych.

6 Zgodnie z ustawą z dnia 1 marca 2002 r. o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz zmianie niektórych ustaw (Dz.U. 2002, nr 25, poz. 253) w dniu 31 marca 2002 r. został zniesiony Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi. Zgodnie z art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dniem 1 kwietnia 2002r.

utworzony został centralny organ administracji rządowej - Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, która działając na podstawie odrębnych przepisów wykonuje zadania należące dotychczas do: Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi i Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń.

7 Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych..., art. 4, ust. 4.

Tab.1.Zestawienieformpracowniczychprogramówemerytalnych Formsofworkers’pensionschemes Podstawaprawna Ustawaoorgani­ zacjiifunkcjono­ waniufunduszy emerytalnych. Ustawaopracow­ niczychprogra­ machemerytalnych -npunjOBAVEJSQ nych. Ustawaopracow­ niczychprogra­ machemerytalnych Wady Koniecznośćutwo­ rzeniaizarejestro­ waniawKNUiFE ZakładowegoTo- warzystwaEmery­ talnego. Koniecznośćadmi­ nistrowaniafundu­ szemiponoszenia odpowiedzialności zajegowynikifi­ nansowe Brakubezpieczenia XIZCxzf liwychzdarzeń,któ­ remogąwystąpić przedosiągnięciem wiekuemerytal­ nego

Zalety Możliwość wprowadzenia akcjipracow­ niczych Niskiekoszty arim_

4

Koszty ponoszoneprzez pracownika

g > i' , "и ^8

* j1 J : z § iPfi

Opłatamanipu­ lacyjna. Opłata za zarzą­ dzanieprzezTFI (%aktywów). Kosztytransak­ cyjne

Koszty ponoszoneprzez pracodawcę Kosztskładki. Kosztzałożenia PTE(500tys. złminimalny kapitałspółki+ kosztyorgani­ zacji). Kosztyfunk­ cjonowania pracowniczego towarzystwa emerytalnego: agentatransfe- rowego,koszty dodatkowe Kosztskładki. Rejestracja programu wKNUiFE. Zmianyorgani­ zacyjne

Wpływ pracowników nazarządzanie Zajmujemin. 50%miejsc wradzienad­ zorczej Brakwpływu

Wpływ pracodawcy nazarządzanie Jestakcjona­ riuszemPTE iczłonkiemrady nadzorczej Brakwpływu

Forma programu Pracowniczy funduszemery­ talny Umowaowno­ szenieprzezpra­ codawcęskła­ dekdofunduszu inwestycyjnego

Ciągdalszytab.1 Podstawaprawna Ustawaodziałal­ nościubezpiecze­ niowej. Ustawaopracow­ niczych progra­ machemerytalnych Ustawaodziałal­ nościubezpiecze­ niowej. Ustawao pracow­ niczych progra­ machemerytalnych

Wady Podziałskładkina obsługęczęścioch­ ronnejiczęśćinwe­ stycyjną Koniecznośćstwo­ rzeniatowarzystwa ubezpieczeńwza­ jemnychwewłas­ nymzakresieiza zgodąMinistra Finansów. Koniecznośćadmi­ nistrowania. Odpowiedzialność zawynikiinwesty­ cyjne

Zalety

v -д 2 $ N i, .

•я 3 S' ⁿ s -д "ä « 2 S. E -я

И-8 & S.Ï.O-S

ь S n 'BQ 2 » я H ? .S 3 Ś § Niskiekoszty o­awadtrisinm nia

Koszty ponoszoneprzez pracownika Prowizjaagenta. Opłata za zarzą­ dzanieaktywa­ mi. Opłataadmini­ stracyjna(kwo­ towo). Kosztytransak­ cyjne Prowizjaagenta. Opłatazaza­ rządzanieakty­ wami. Opłataadmini­ stracyjna. Kosztytransak­ cyjne

Koszty ponoszoneprzez pracodawcę Kosztskładki. Rejestracja programu wKNUiFE. Zmianyorgani­ zacyjne Kosztskładki. Rejestracja wKNUiFE. Zmianyorgani­ zacyjne

Wpływ pracowników nazarządzanie Brakwpływu Pełnakontrola zracjiczłonko­ stwa

Wpływ pracodawcy nazarządzanie Brakwpływu Brakwpływu

Forma programu Umowagrupo­ wegoinwesty­ cyjnegoubezpie­ czenianażycie pracowników zzakładem ubezpieczeń Umowagrupo­ wegoinwesty­ cyjnegoubezpie­ czenianażycie pracowników ztowarzystwem ubezpieczeń,na podstawiektórej pracownicysta­ nąsięjegoczłon­ kami Źródło:opracowaniewłasnenapodstawieaktów prawnych.

Składka dodatkowa jest finansowanaprzez pracownika, który sam deklaruje i określa wysokość składki ze swojego wynagrodzenia (kwotowo lub procen­

towo). Składka dodatkowa niepowodujezwolnienia z obowiązkowejskładkina ubezpieczenie społeczne. Jako składnik wynagrodzenia pracownikastanowiona dla pracodawcy koszt uzyskania przychodu. Tak jak w przypadku składki podstawowej,pracownik musi odprowadzićod niej podatek dochodowy.

Wypłata środków zgromadzonych w ramach pracowniczego programu emerytalnego może nastąpićw następującychokolicznościach:8

- na wniosek uczestnika po osiągnięciu przez niego wieku 60 lat albo wcześniejszym uzyskaniu uprawnień emerytalnych lub w razie orzeczenia właściwego organu o uzyskaniu uprawnień do świadczenia rentowego z tytułu niezdolnoścido pracy,

- w razie niewystąpienia uczestnika z żądaniem wypłaty środków przed ukończeniem przez niego 70 lat, po osiągnięciu tego wieku,

- wrazie likwidacji pracowniczego towarzystwa lub funduszu emerytalnego, o ile nie nastąpi wypłata transferowa bądź przejęcie funduszu przez inne towarzystwoemerytalne,

- w razie likwidacji funduszu inwestycyjnego, o ile nie nastąpi wypłata transferowalub przeniesienieśrodkówdoinnego funduszu zarządzanego przez to samo towarzystwo,

- w razie likwidacji zakładu lub towarzystwa ubezpieczeń, o ile nie nastąpi wypłata transferowa lub przelew praw (cesja) z umowy pracodawcy z ubez­ pieczycielem na rzecz innego zakładulub towarzystwaubezpieczeniowego,

- w wypadkuśmierciuczestnika - na rzecz osobyuposażonejlub spadkobier­

ców.

Dysponowanie środkami zgromadzonymi w ramach pracowniczego pro­ gramuemerytalnego może przyjąć cztery formy:

1. Wypłaty na żądanieuczestnika, dokonywanej jednorazowo bądź ratalnie, w gotówce lub przelewem na wskazany przezeń rachunek, w tym również na rachunekw zakładzie ubezpieczeń lub towarzystwieubezpieczeńwzajemnych, pod warunkiem żenie jeston prowadzony w ramach pracowniczego programu emerytalnego.

2. Wypłaty transferowej dokonywanej do innego pracowniczego programu emerytalnego w następstwie:9

- dyspozycji pracownika po ustaniu uczestnictwa w dotychczasowympro­

gramie i przystąpieniu do nowego na skutek zmiany pracodawcy,

- wypowiedzenia w nim udziałuprzez pracownika bądźlikwidacjipracow­

niczego programu emerytalnego,

- zmiany formy pracowniczego programu emerytalnego,

8 Ibid., art. 26.

9 Ibid., art. 28, ust. 1.

- zmiany podmiotu zarządzającego środkami zgromadzonymi w pracow­ niczym programie emerytalnym.

3. Zwrotu środków następującego w wyniku wypowiedzenia umowyprzez uczestnika w związkuz likwidacją programu na skutek spadku wartości środków wniesionychw ramachprogramu poniżejkwoty ustalonej w umowie z zakładem albo towarzystwem ubezpieczeń, funduszem inwestycyjnym bądź w statucie funduszu emerytalnego, jeżelinie zachodzą przesłankido wypłaty bądź wypłaty transferowej.1011

4. Rozporządzenia dokonywanego przez uczestnika programuna wypadek śmierci,wskazującego osobę lub osoby upoważnione do odbioru świadczenia.

Jeśli nie dokona on takiego rozporządzenia wówczas środki zgromadzone w ramach pracowniczego programu emerytalnego dziedziczone będą na zasa­

dach ogólnych.

Likwidacja pracowniczego programu emerytalnego może być następ­

stwem:11

- likwidacji bądź upadłości pracodawcy,

- likwidacji bądź upadłości zakładu albo towarzystwa ubezpieczeń,

- likwidacji wszystkich funduszy inwestycyjnych, w których gromadzone były składkiw ramach pracowniczego programu emerytalnego,

- likwidacji pracowniczego funduszuemerytalnego,

- spadku wartości środków wniesionych w ramach programu poniżejkwoty ustalonej w umowie z zakładem albo towarzystwem ubezpieczeń, funduszem inwestycyjnym bądźw statuciefunduszuemerytalnego.

W przypadku likwidacji programu, umowy z podmiotami zarządzającymi środkami powinny zapewniać utrzymanie środków na rachunku uczestnika do czasuich wypłaty, wypłaty transferowejlub zwrotu. W sytuacjach likwidacji lub upadłości zakładu albo towarzystwa ubezpieczeń i likwidacji pracowniczego funduszuemerytalnego,pracodawcama obowiązek zapewnić zawarcieumowy z nowymtowarzystwem,zakładem ubezpieczeń lubfunduszem inwestycyjnym bądźwnieść składkido innego istniejącegopracowniczego funduszuemerytal­

nego i zaproponować zmianę zakładowej umowy emerytalnej w niezbędnym zakresie.

Decyzję o likwidaqi pracowniczego programu emerytalnego pracodawca przesyła uczestnikom z podaniem terminu, od którego zaprzestaje naliczania i poboru składek, ujawnieniem przyczyn likwidacji oraz wskazaniem czynności, które podjął zgodnie z postanowieniami ustawy o pracowniczychprogramach emerytalnychi ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych.

10 Ibid., art. 29, ust. 1.

11 Ibid., art. 34.

ELEMENTY DETERMINUJĄCE ROZWÓJ PRACOWNICZYCH PROGRAMÓW EMERYTALNYCH

W procesie powstawania pracowniczych programów emerytalnych zasad­ nicze znaczenie odgrywają korzyści płynące z ich utworzeniai uczestnictwa w tej formie zabezpieczeniaorazargumentyprzeciw. Jedne i drugie wdużej mierze są uzależnione bądź wynikająz uwarunkowań makroekonomicznych.

Ogółkorzyści płynących z prowadzenia pracowniczych programówemery­ talnych możnapodzielić na dwie grupy:

1. Korzyści dla pracowników:

- zwiększenie, zabezpieczenia emerytalnego pracownika i jego rodziny na wypadek śmierci, dożycia wieku emerytalnego lub uzyskania uprawnień re­ ntowych w razie orzeczenia niezdolności do pracy,

- poczucie stabilizacji ibezpieczeństwa zatrudnienia,

- wzmocnienie świadomości iprzezorności ubezpieczeniowej.

2. Korzyści dla pracodawcy:

- składka na pracowniczy program emerytalny jest kosztem uzyskania przychodu pracodawcy,

- wszelkie kosztyponoszone przez pracodawcęw celu zapewnieniaprawid­

łowej działalności pracowniczego programu emerytalnego zaliczane są do kosztów uzyskania przychodu,

- prawo pomniejszania podstawy naliczania składek na ubezpieczenia społecznedo wysokości7% wynagrodzenia pracownika,

-tworzenie wizerunku nowoczesnego pracodawcy dbającego o pracow­ ników, a tym samym uatrakcyjnienie oferty zatrudnienia,

- motywowanie pracowników dowydajniejszejpracy poprzezwprowadzenie dodatkowego elementu wynagrodzenia pracownika.

Pomimo wymienionych korzyści, pracowniczeprogramy emerytalne cieszą się dotądumiarkowanym zainteresowaniem w zamierzeniach12i średnim (choć ostatnio większym) w praktycznej realizaqi.13

Ograniczoną popularność pracowniczychprogramów emerytalnych tłuma­

czyć można między innymi tym,że:

-zwolnienie składki płaconej na pracowniczy program emerytalny z ob­

ciążeń na ZUS to dla pracodawcy zbyt nikła zachęta, a tworzenie wizerunku firmy i przyciągnięcie dobrych pracownikówmożna osiągnąć innymi metodami,

-pracodawcy nie chcą miećnadsobą jeszcze jednego urzędu nadzoru, który możenakładaćna nich kary (do 500000 zł14),

12 Z badań ankietowych przeprowadzonych przez firmę konsultingową. William M. Mercer wynika, że firmy zdecydowane na założenie pracowniczego programu emerytalnego stanowiły 11,1% ankietowanych, a rozważające stworzenie programu - 47,2% (Minął rok, „Nowe Ubez­

pieczenia” 2001, nr 25/26, s. 19).

13 O tym w następnej części artykułu.

14 Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych..., art. 39, ust. 4.

- skomplikowanyjest proces rejestracji programu, - kosztowne jest samo utworzenie programu,

- obowiązekprowadzenia negoçjaqi ze związkami zawodowymi albo inną reprezentacją załogi może być bardzo żmudnym procesem - zwłaszcza jeśli w przedsiębiorstwie funkcjonuje kilka organizacji,

- konieczność płacenia przez pracowników podatku dochodowego od składek powoduje, że nie dostając pieniędzy do rąk (składka na pracowniczy program emerytalny)muszą już dziś odprowadzać od nich podatek; bardziej atrakcyjna może być dla nich podwyżka wynagrodzenia, zwłaszcza że każdy możeznaleźćna rynku najbardziej odpowiednią dlasiebieformę oszczędzania, -pracodawca nie tworząc pracowniczego programu emerytalnego może zabezpieczyć swoich pracowników poprzez umowę z towarzystwem ubez­

pieczeniowym, towarzystwem funduszy inwestycyjnych albo inną instytucją zarządzającą pieniędzmi;tracionw ten sposób zwolnienie składek z obciążeń na rzecz ZUS, ale zyskuje swobodę przy organizowaniuwłasnegoprogramu.

Zasadniczy wpływnarozwój pracowniczych programów emerytalnych mają jednak uwarunkowaniamakroekonomiczne. Wśród nichwskazuje sięnatakie, jak:15 wzrostgospodarczy,kondycja przedsiębiorstw,sytuacja narynku pracy, skłonność do oszczędzania, system podatkowy, prywatyzacja, wykształcenie społeczeństwa.

Wzrost dochodów do dyspozycji i wzrost oszczędności dzięki wzrostowi produktukrajowego brutto i realnemu wzrostowipłacpowinien mieć stymulują­

cy wpływ na rozwój pracowniczych programów emerytalnych.

Jeśli mamy do czynienia z nadwyżką siły roboczej na rynku pracy, to pracodawcy niemają żadnychbodźców do motywowania pracownikówi w kon­ sekwencji do zakładania i finansowania pracowniczych programów emerytal­ nych.

W sytuacji utrzymującej się niskiej skłonności do oszczędzania osłabia się zainteresowanie gromadzeniem oszczędności na starość, a wysoki poziom efektywnej stopypodatkowej nie sprzyja rozwojowi ppe, gdyż pracownicy nie mają środków, które mogliby przeznaczyćna inwestycje emerytalne.

Proces prywatyzacji stwarza okazję wnoszenia akcji do pracowniczego funduszu emerytalnego, co może być postrzegane jako korzystny sposób zagospodarowania akcji nie dopuszczonych do publicznego obrotu. Wnoszenie akcji pozwalazaś na dokapitalizowanie rachunku, na którym gromadzonesą oszczędności emerytalne. Prywatyzacja daje teższansę wynegocjowaniaw poro­ zumieniach socjalnych postanowień dotyczących utworzenia pracowniczego programu emerytalnego w sprywatyzowanej spółce.

Wzrostpoziomu wykształcenia społeczeństwaowocuje podniesieniem „świa­

domości emerytalnej” a także przynosi skutek w postaci wyższych wymagań stawianych pracodawcom.

15 Bezpieczeństwo dzięki zapobiegliwości. Raport Urzędu..., s. 85-97.

Wymienione korzyści wynikające z utworzenia, czy też uczestnictwa w pracow­

niczychprogramach emerytalnych, jakteż argumenty i czynniki wpływające na decyzję ozaangażowaniu pracodawców i pracownikóww tęformę zabezpieczenia emerytalnego wyjaśniają jedynie przesłanki poziomu jej popularności.16

Należy jednak zwrócić uwagę, na to żepracownicze programy emerytalne choć są dobrowolne, to zgodnie z zamysłem autorów reformy stanowią dopełnienie systemu, zatem ichrozwój jest z założenia niezbędnydlazagwaran­ towaniaprzyszłym emerytom godziwegopoziomu świadczeń. Potwierdzają to informacje podawane przezUrządNadzorunad Funduszami Emerytalnymi17, czy też Najwyższą IzbęKontroli18,z których wynika, że stopa zastąpienia, jaką gwarantująnam filary obowiązkowe możepodlegać istotnymodchyleniom, co oznacza, że w wielu przypadkach nie zapewnią wystarczających środków utrzymaniapo przejściu na emeryturę.

DANE O PRACOWNICZYCH PROGRAMACH EMERYTALNYCH

Rozwój III filara systemu emerytalnego jest coraz szybszy. Ilość zarejest­ rowanych programów i w konsekwencji osóbnależących do nich stale rośnie. Do końca2000 roku zarejestrowano zaledwie29 ppe,zaśna koniec 2001 rokuliczba wydanych zezwoleń na utworzenie ppe wzrosła do 150, a liczba członków wzrosła ze 13 250 wgrudniu 2000 roku,do 78588 nakoniecroku2001 (tab. 2).

Według szacunków Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymikwoty składekodprowadzanych do PPE wzrosłyz 700000 zł w I kwartale 2000 roku, do 71 150 000złna koniec 2001 roku. Poziomskładki podstawowej wppe wahał się w przedziale od poniżej 1% do 7%. Największą grupę - 64 ppe (wszystkie w formie pracowniczego funduszu emerytalnego) stanowiły programy, gdzie zawierał się onwprzedziale5%-6%. W 48 ppe (wtym 38 ppe w formie umowy o wnoszenie przez pracodawcę składek do funduszu inwestycyjnego) przyj­

mował wielkośćmaksymalną.19

Jakpokazanonarycinie 1 najbardziej popularną formą ppe nakoniec 2001 roku był pracowniczy fundusz emerytalny - 77. Uczestniczyło (lub będzie uczestniczyć) w nich około 57tys.osób.Drugą najczęściej wybieranąformą była umowa ownoszeniuskładekdofunduszu inwestycyjnego- 56i obejmowała ona 16 Por. R. Woźniak, Dlaczego jest ich tak mało?, „Nowe Ubezpieczenia” 2002, nr 6, s. 19-20.

11 „Biuletyn miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi” 2002, nr 3, www.unfe.gpv.pl/publikacje/biulmc/biuletyno 0302.html.

18 Informacja o wynikach kontroli realizacji postanowień ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Najwyższa Izba Kontroli. Departament Pracy, Spraw Socjalnych i Zdrowia,

Warszawa luty 2002, s. 10.

19 „Biuletyn Miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi” 2002, nr 1, www.unfe.gpv.pl/publikacje/biulmc/biuletyno 0102.html.

Tab. 2. Liczba pracowniczych programów emerytalnych i ich uczestników w latach 2000-2001 The number of workers’ pension schemes and of their participants in 2000-2001

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rejestr PPE. www.unfe.gov.pl/ppe/rejestr/index. html. oraz

„Biuletyn miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi” 2002, nr 1, www.unfe.gpv.pl/publika- ęje/biulmc/biuletyno 0102.html.

Liczba programów

Rok 2000 Rok 2001

I kwartał

11 kwartał

III kwartał

IV kwartał

I kwartał

II kwartał

III kwartał

IV kwartał Liczba zarejestrowanych

PPe 5 2 6 13 10 19 10 82

Liczba zarejestrowanych

ppe (narastająco) 8 10 16 29 39 58 68 150

Przyrost liczby uczestni­

ków ppe 1548 370 206 11 126 6648 6603 4174 47913

Liczba uczestników ppe

(narastająco) 1548 1918 2124 13 250 19 898 26 501 30675 78 588

VPracowniczyfundusz emerytalny

■ Umowa ownoszeniu składek dofunduszu inwestycyjnego

Umowagrupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życie pracowników z zakładem ubezpieczeń

Ryc. 1. Udział poszczególnych form pracowniczych programów emerytalnych na koniec 2001 roku Share of the particular forms of workers’ pension schemes at the end of 2001

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Biuletyn miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi” 2002, nr 1, www.unfe.gpv.pl/publikacje/biulmc/biuletyno 0102.html.

łącznie około 18 tys. uczestników. Najmniejszą popularnością cieszyła się umowa grupowego inwestycyjnego ubezpieczenia na życiepracownikówz za­

kładem ubezpieczeń - 17; w programach tych uczestniczy niespełna 6 tys.

pracowników.

W połowie października2001 rokunaorganizacjępracowniczegoprogramu emerytalnego najczęściej decydowały się przedsiębiorstwa działające w pośred­

nictwie finansowym - 23 (31,1% ppe), wytwarzające i zaopatrujące w energię elektryczną, gaz wodę - 18 (24,3% ppe), działającew przetwórstwie przemys­ łowym - 10 (13,5% ppe), zajmujące się nieruchomościami, wynajmem, nauką i usługami związanymi z prowadzeniem działalności gospodarczej -7 (9,5%

Ppe)-20

20 Klasyfikacja działalności według Polskiej Klasyfikacji Działalności („Biuletyn miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi” 2001, nr 10, www.unfe.gpv.pl/publika- cje/biulmc/biuletyno 1001 .html).

Ryc. 2. Liczba ppe prowadzona w poszczególnych województwach w połowie października 2001 r.

The number of workers’ pension schemes in the particular voivodships in the middle of October 2001 Źródło: „Biuletyn miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi” 2001, nr 10, www.u- nfe.gpv.pl/publikacje/biulmc/biuletyno 1001 .html.

Ryc. 3. Udział przedsiębiorstw w tworzeniu ppe ze względu na ich wielkość w połowie października 2001 r.

Companies’ share in creating workers’ pension schemes according to their size in the middle of October 2001

Źródło: „Biuletyn miesięczny Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi" 2001, nr 10, www.u- nfe.gpv.pl/publikaqe/biulmc/biuletyno 1001 .html.

Geograficzny podział pracodawców tworzących ppe jest w dużej mierze pochodną klasyfikacji wedługrodzaju działalności. Lokalizacja pracowniczych programówemerytalnych skoncentrowana byław województwie mazowieckim -45,9% ppe i śląskim - 16,2% ppe (por. ryc. 2).

Wśród zarejestrowanych dopołowypaździernika 2001 rokuppe, 28 z nich utworzyły przedsiębiorstwa małe (zatrudniające do 50 pracowników), 26 przedsiębiorstwa duże (zatrudniające powyżej 250 osób), natomiast przedsię­ biorstwaśrednie 20 (por. ryc. 3).

PODSUMOWANIE

Pracownicze programyemerytalne są ważną częścią zreformowanego sys­

temu emerytalnego. Ich dynamiczny rozwój stanowi dla wielu z nas z jednej strony, jedyną szansę na uzupełnienie dochodów wokresiestarości, z drugiej zaś może wpływaćpozytywnie na gospodarkę, pobudzającją do bardziej dynamicz­ negowzrostu.21 Wydajesięjednak abymogłyone powstawać nawiększąskalę, oprócz sprzyjających warunków gospodarczych i wzrostu świadomości, konie­ czne jest usprawnienie wdrażania i uproszczenie zasad funkcjonowania ppe.

Istotne jest zwłaszcza uproszczenie procesu rejestracji i stworzenie możliwości indywidualnego kontynuowania oszczędzania w programie (np. po ustaniu zatrudnienia u pracodawcy prowadzącego ppe i braku programu u nowego pracodawcy), a także umożliwienie zawieszania ppe przy znacznych trudnoś­

ciach finansowychpracodawcy. Ważnym elementemniezbędnychzmian jest też stworzenie zachęt podatkowych dla osób oszczędzających na emeryturę oraz możliwość opodatkowania samego świadczenia, a nie składki.

SUMMARY

The paper gives a short characteristics of workers’ pension schemes (ppe) which constitute the base of “pillar Ш” of pension insurance, against the background of features and mechanisms of functioning, together with indication of limitations and possibilities of improvements.

In the subsequent parts of the article there were presented elements and principles of functioning of workers’ pension schemes, as well as advantages and disadvantages of their forms. A precise analysis of the factors determining the interest in the schemes was made; present data referring to the system of pension insurance were described.

21 L. Bagiński, Międzyzakładowe pracownicze programy emerytalne. Pracownicze fundusze emerytalne w III filarze, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2000, s. 11-21.