Zakończenia nerwowe w nabłonku czułków Ślimaków: Helix pomatia L., Helix lutescens Rossm. i Cepaea hortensis Müll. - Biblioteka UMCS

ANNALES

U N 1 V E R S 1 T A T 1 S MARIAE CUR1E-SKŁODOWSKA LUBL1N-POLON1A

VOL. X. 4

^D 1955

Z Zakładu Histologii i Embriologii Akademii Medycznej w Lublinie Kierownik: Prof, dr med. Stanisław Grzycki

Stanisław GRZYCKI

Zakończenia nerwowe w nabłonku czułków Ślimaków: Helix pomatia L„ Helix lutescens

Hossm. i Cepaea hortensis HiiH.

Нервные

окончания

у улитон: Helix pomatia L., Helix lutescens Hossm.

и

Cepaea hortensis IHiill.

über

die Nervenendigungen

der Fühlhörnerepidermis

Landschnecken: Helix pomatia L.r Helix lutescens Kossm. und Cepaea hortensis MUH.

Flemming (1870—1884), Retzius (1892—1900), Smidt (1899) i Havet (1899) po zastosowaniu srebrowej metody Gol- giego do wyczernienia komórek i włókien nerwowych w skórze ślimaków, a przede wszystkim w nabłonku czułków przednich i tylnych (ocznych) zwrócili uwagę na obecność komórek zmy­

słowych i komórek nerwowych dwubiegunowych lub jednobiegu- nowych, których wypustki zarodziowe drzewkowato rozgałęziały się pomiędzy komórkami nabłonka pokrywającego. Havet opi­

sywał nawet pod nabłonkiem u Limnaea splot włókien nerwo­

wych, który posiadał połączenia z węzłami nożnymi i bocznymi.

Heidermanns (1924) i Hanstróm (1925) również obserwowali w nabłonku czułków u Helix pomatia komórki -zmy­

słowe (primäre Sinneszellen) i komórki o licznych wypustkach rozgałęziających się w nabłonku (Sinneszellen mit freien Ner­

venendigungen). I jedne i drugie komórki nerwowe tworzyły wolne zakończenia nerwowe między komórkami nabłonka pokry­

wającego, które to nie okazywały żadnego zróżnicowania czyn­

nościowego, a raczej spełniały rolę tylko komórek pokrywno-

ochronnych.

Wielka wrażliwość dużych czułków ocznych na podniety świetlne, cieplne i chemiczne po zniszczeniu gałki ocznej skło­

niła nas do przebadania nabłonka i zakończeń nerwowych, tym bardziej, że w dostępnej literaturze nie znalazłem odpowiedzi wyjaśniających hiperneurotyzację, nadwrażliwość oraz możliwość czynnościowego zróżnicowania komórek i zakończeń nerwowych.

Materiał i metodyka badań

Badania przeprowadzono nad tylnymi, rurkowatymi, ocznymi, czułkami śli­

maków lądowych: Helix pomatia L. (60 okazów), -oraz Helix lutescens Rossm.

(30 okaz.) i Cepaea hortensis Müll. (15 okaz.). 30 ślimaków (Helix pomatia/

oślepiono niszcząc obustronnie gałkę oczną albo przy pomocy elektrokautera, albo zcinając nożyczkami ten odcinek czułka, w którym znajdowała się gałka oczna. Już po kilkunastu godzinach ślimaki powracały do normalnego trybu życia w terarium (pełzanie, pobieranie pokarmu), przy czym stały się one szczególnie wrażliwe w okolicy głowy na dcityk, ciepłe chuchnięcie i światło np, latarki elektrycznej. Materiał do badań z ślimaków oślepianych pobierano w 6 i 10 dniu pooperacyjnym.

Czułki ślimaków operowanych i niec-perowanych po odcięcu barwiono przez 30, 60 i 120 minut bielą rongalitową w roztworze 1:40, 1:50, 1:60, 1:100 i 1:200. Biel rongalitową w różnych roztworach wstrzykiwano także żywym ślimakiem, dosercowo, jednorazowo w ilości 2—5 mm3 a dopiero po upływie 6, 8, 10 i 12 godzin pobierano materiał do badań i utrwalano w 5"/o molibde- nianie amonu wg Bethego — Dogiela lub Szymonowicza. Skrawki mikroto- mowe grubości 50—60 mikronów po odparafinowaniu zamykano w balsamie kanadyjskim.

Do przyżyciowego zabarwienia włókien nerwowych użyto również błę­

kitu metylenowego wg metod Spielmeyera, Schabadascha, Balabanowa, Ehrli­

che, Dogiela i Szymonowicza. Błękit metylenowy jednak przeważnie zawodził.

Preparaty histologiczne przeglądowe wykonano po utrwaleniu czułków w utrwalaczach Zenkera, Langa, Schaffera, Susa i Bouin-Hollandea, oraz po zabarwieniu wg metody Pasiniego (Błękit wodny + eozyna + kwaśna fuksyna), Nocht-Maximowa (Azur II + eozyna), Van Giesona (pikrofuksyna), Heidenhaina (pikrobłękit czarny), Weigerta (hematoksylina żelazista) i trój­

barwnej metody Massona (hematoksylina + fuksyna kwaśna + błękit ani­

linowy).

Obserwacje własne

Użycie bieli rongalitowej i błękitu metylenowego pozwoliło zabarwić splot bezrdzennych włókien nerwowych tuż pod nabłon­

kiem pokrywającym czułki. Ułożenie włókien, gęstość splotu oraz

stosunek jego do nabłonka przypominały „splot podstawowy

Boekego" (le réseau fondamentale de B o e к e) opisywany

zwykle w tkance gruczołowej.

Zakończenia nerwowe w nabłonku czułków ślimaków -65

Grubość włókien nerwowych była różna, oprócz bowiem bardzo cienkich i delikatnych widziało się także grube, wyraźnie barwiące się. Od splotu odginały się pojedyncze włokienka, które wnikały albo pomiędzy komórki nabłonka albo kończyły się śródkomórkowo. Można było prześledzić, że włókna splotu są da­

lekobieżnymi wypustkami neuronów zwoju czułkowego, przede wszystkim jego części górnej. Z części dolnej zwoju natomiast jedne włókna zdążały do mięśnia czułkowego (m. retractor) i te prawdopodobnie są nerwami ruchowymi, drugie zaś, jako włókna kojarzeniowe lub łączące, biegły do części górnej zwoju i tu koń­

czyły się albo w pobliżu neuronów, albo gubiły się wplątane w siatkę splotu podstawowego. Połączeń splotu podstawowego ze zwojami nożnymi i bocznymi, o których wspomina H a v e t, nie można było zauważyć.

Oprócz splotu podstawowego widoczne były duże komórki nerwowe, zwykle dwubiegunowe, przypominające wyglądem swoim komórki zwojowe typu Retzius a, Ha v eta i Han- stroma, pozbawione jednak grudek zasadochłonnych Nissla.

Wypustki nerwowe tych komórek jedne zdążały zwykle w kie­

runku nabłonka pokrywającego, drugie natomiast skierowywały się do zwoju czułkowego. Szczególną uwagę poświęciliśmy wła­

śnie wypustkom donabłonkowym, wytwarzały one bowiem typo­

we zakończenia nerwowe śródnabłonkowe i śródkomórkowe.

Zakończeniami nerwowymi śródnabłonkowymi nazywamy zasadniczo trzy typy morfologicznych zróżnicowań wypustek komórek zwojowych, które, jak wydaje się nam, nie stanowią form przejściowych w rozumieniu Hanströma.

Pierwszy typ zakończenia nerwowego śródnabłonkowego określamy nazwą zakończenia międzykomórkowego guziczkowatego. Widziało się wypustkę nerwową dona- błonkową, która przechodząc pomiędzy komórkami pokrywają­

cymi czułki, dopiero po wyjściu z nabłonka na powierzchnię zew­

nętrzną wytwarza okrągły lub owalny guziczek końcowy wtopio­

ny w warstwę śluzu powlekającego skórę. Ten typ zakończeń jest szczególnie obfity na szczycie czułka i w okolicy gałki ocznej.

Podkreślić jednak należy, że ilość tych zakończeń wzrasta po

zniszczeniu gałki ocznej prowadząc do tzw. hiperneurotyzacji

nabłonka. Mogłoby to więc wskazywać, że zakończenia guzicz-

kowate stanowią morfologicznie najprostszą formę zakończeń

nerwowych o prawdopodobnie niestałym zróżnicowaniu fizjolo­

gicznym. Zakończenia tego typu były opisywane również przez Hulanicką (1912—1914) ale u Testudo graeca, Emys lutaria, Crocodilus niloticus, Alligator lucius i u Triton cristatus, a ostatnio także przez Ackermannówną u Ambiystoma mexicanum i Rana esculenta.

Drugi typ zakończenia śródnabłonkowego stanowiły zwane przez nas zakończenia międzykomórkowe menis- k o w a t e. Wypustka nerwowa donabłonkowa wnikała pomiędzy komórki pokrywne i rozszerzała się na kształt łopatki lub spłasz­

czonej pałeczki, która ściśle przylegała do komórki. Ten typ za­

kończeń nerwowych bardzo przypominał meniski dotykowe Merkla, których wielokształtnośc opisywana była przez S z y- monowicza, Jałowego i Dogiela w naskórku, we włosach, w nabłonku podniebienia ptaków.

Zwykle jedna wypustka nerwowa dochodziła do komórki i przylegała do niej meniskiem stycznym, rzadziej spotykało się by wypustka dzieliła się widełkowato przed wejściem do nabłon­

ka i dopiero następnie wytwarzała meniski. W kilku zaledwie miejscach można było obserwować dwumeniskowe zakończenia ale wytworzone przez jedną komórkę nerwową, przy czym meni­

ski były od siebie oddalone-, tak iż pod zasięg jednej komórki włączony był stosunkowo szeroki odcinek nabłonka pokrywa­

jącego.

Zwrócono również uwagę na to, że komórki nabłonka, do których przylegały meniski styczne, barwiły się mniej wybiórczo, a jądra ich posiadały wyraźną siatkę zrębową. I tu znowu przez porównanie z ciałkami Merkla możnaby nazwać je komórkami dotykowymi. Podobną, ale bardziej zdefiniowaną formę zakończe­

nia nerwowego obserwowała Hulanicka w skórze traszki (Triton cristatus) nazywając je nawet komórkami dotykowymi Merkla (komórka nabłonkowa + menisk dotykowy). Także Ackermannówna (1932—1933) w naskórku axolotla (Ambiy­

stoma mexicanum) opisuje komórki dotykowe, które określa nazwą „ovale Sinneszellen".

Zakończeń międzykomórkowych meniskowatych jest nie

wiele w nabłonku czułków, a ilość ich nie wzrasta po oślepieniu

zwierzęcia. Domyślać by się więc można, że ten typ zakończeń

jest bardziej morfologicznie i fizjologicznie zróżnicowany. Brak

Zakończenia nerwowe w nabłonku czułków ślimaków 67 nam jednak w tej chwili podstaw do wyrażenia przypuszczenia, że stanowią one komórki recepcyjne smaku, powonienia względ­

nie światła, tym bardziej, że te zdolności przypisuje Hanstrom raczej komórkom czuciowym wytwarzającym wolne zakończenia nerwowe.

Trzeci typ zakończenia śródnabłonkowego nazywaliśmy za­

kończeniem międzykomórkowym drzewkowa- t y m. Możnaby nazwać je również mianem zakończeń śródna- błonkowych wolnych, tak jak określają je Hanstrom, Z a w a r- z i n, Rogosina, ponieważ przypominają one prawie całko­

wicie zakończenia drzewkowate „arboricationes" Tell o’a. Ko­

mórka nerwowa wysyłając pojedyńczą wypustkę w kierunku nabłonka ujawnia olbrzymie możliwości rozgałęziania się tej wypustki na krótsze lub dłuższe włókna, które przenikając po­

między komórki nabłonka zasięgiem swoim obejmują kilka lub kilkanaście komórek przylegających do siebie. Tworzy się dzięki temu zespół komórek nabłonkowych unerwionych przez jedną komórkę nerwową, a tym samym organizuje się ograniczona płaszczyzna odbiorcza zwiększająca powierzchnię substancji ner­

wowej.

Obserwując dokładnie terytoria zespołów komórkowych można powiedzieć, że prawie cały nabłonek czułków jest uner­

wiony przez zakończenia drzewkowate, a stosunek tych zakoń­

czeń do zakończeń meniskowatych i guziczkowatych jest niemal taki sam, jak u kręgowców włókien śródnabłonkowych do innych zakończeń. Zespołowe zgrupowanie komórek powiązanych z jed­

ną komórką nerwową pozwala myśleć o zespole tworzącym zor­

ganizowany nabłonek zmysłowy zdolny do odbierania wrażeń świetlnych, a może nawet węchowych lub smakowych. Trudno w tej chwili określić jego charakter fizjologiczny mimo, iż po usunięciu gałki ocznej ilość zakończeń drzewkowatych w czułkach pomnaża się, o czym mogły świadczyć obfitsze rozgałęzienia drzewek obserwowane już w 10 dniu po operacji.

Morfologiczne zróżnicowanie końcówek nerwowych w na­

błonku pokrywającym jest prawdopodobnie kierowane nie przy­

padkowością, ale raczej fizjologiczną koniecznością. Zakończenia

nerwowe międzykomórkowe drzewkowate, a przede wszystkim

guziczkowate obserwowane w skórze czułków Helix pomatia,

Helix lutescens i Cepaea hortensis bardzo przypominają przecież

umiejscowieniem i wyglądem swoim zakończenia opisywane przez J a b u г к a (1927) w skórze Coluber longissimus, Varanus griseus, Damonia reevesi (Gray) i Alligator mississippiensis, a także przez Hulanicką i Ackermannówną, a równo­

cześnie stanowią jakgdyby formę czynnościowego zróżnicowania tak zwanych włókien protopatycznych lub epikrytycznych Head'a, albo włókien percepcyjnyćh Freya zdolnych do bezpo­

średniego odbierania głównie czucia dotyku. Zjawienie się jednak większej ilości tego typu zakończeń nerwowych w nabłonku czuł- ka po zniszczeniu gałki ocznej podwyższa, a nawet zmienia ich wartość fizjologiczną potwierdzając nasze przypuszczenie nieza- przeczające możliwości wpływu czynności na ukształtowanie, ale wyraźnie zwracające uwagę na brak związku pomiędzy formą zakończenia a wykonywaną czynnością. Te same formy końcowe mogą posiadać różny charakter czynnościowy, względnie różne formy końcowe mogą spełniać taką samą lub podobną czynność.

Cechą charakterystyczną zakończeń nerwowych jest dążność do zwiększenia powierzchni substancji nerwowej. To zwiększenie powierzchni jest utworzone nie tylko przez rozgałęzienie lub po­

plątanie włókien nerwowych na pewnej przestrzeni, ale także przez rozluźnienie struktur neurofibrylarnych odcinków końco­

wych poszczególnych włókien, które układają się albo pomiędzy komórkami, albo wnikają do cytoplazmy, tworząc śródplazma- tyczne sieci neurofibrylarne i sieci periterminalne В o eke g o.

Sieci periterminalne zatem, jak stwierdzają Hering a, Akke- ringa, Lawrentjew, Jałowyi inni, są strukturami pośred­

niczącymi pomiędzy utkaniem neurofibrylamym a cytoplazmą unerwionej komórki.

Bardzo subtelne barwienie słabym roztworem (1:100, 1:200) bieli rongalitowej pozwoliło tylko w dwu przypadkach zaobser­

wować typowe zakończenia nerwowe śródkomórkowe, które były jak gdyby dalszym ciągiem zakończeń meniskowych. W meni- skach widziało się delikatną siatkę neurofibrylarną, która wta­

piała się w cytoplazmę i przechodząc w utkanie periterminalne oplatające prawdopodobnie jądro, znikała w komórce. Utkania periterminalne w jednym i drugim przypadku były bardzo deli­

katne, tak, że zachowanie się ich pozostawia w dalszym ciągu swobodę dyskusji. Mimo tego ważnym wydaje się nam stwierdze­

nie, że dotychczas obowiązującą w opisach zakończeń nerwo­

Zakończenia nerwowe w nabłonku czułków ślimaków 69 wych w skórze ślimaków teorię odrębności można zastąpić teorią łączności, która prowadzi do zrozumienia obecności struktur pośrednich łączących tkankę nerwową z komórkami ustroju.

Jeśli jednak uwzględnimy badania С a n n o n a, D a 1 e a, B a c q u e a i L o e w i’e g o zdajemy sobie sprawę jak dalecy jesteśmy jeszcze od całkowitego zrozumienia zagadnienia doty­

czącego rozwiązania zagadki wiązań końcowych utworzonych przez komórki nerwowe.

PIŚMIENNICTWO

1) Ackermann J.: Bull. Acad. Pol. Ser. В. II. 1932; 2) Acker­

mann J.: Buli. Acad. Pol. Ser. В. II. 1933; 3) Balabanow L-: Zeitsch. f.

Zellforsch. Viol. 3. 1925. 4) Flemming W.: Arch. f. mikroek. Anat. Vol. 6.

1870; 5) Flemming W.: Zeitsch. f. wiss. Zool. Vol. 22. 1872; 6) Flem­

ming W.: Arch. f. mikr. Anat. Vol. 23. 1884; 7) Han str öm B.: Acta Zool. Vol. 6. 1925; 8) Havet C. J.: Anat. Anz. Vol. 16. 1899. 9) He id er­

mann S.: Zool. Jahrb. Abt. Allgem. Vol. 41. 1924. 10; Hulanicka R.:

Bull. Acad. Po.1 Ser. В. II. 1912; 11) Hulanicka R.: Anat. Anz. Vol. 43.

1913; 12) Hulanicka R.: Anat. Anz. Vol. 46. 1914. 13) Jaburek L.t Zeitsch. f. mikr. Anat. Forsch. Vol. 10. 1927; 14) Retzius G.. Biol. Unters.

Neue Folge. Vol. 4. 1892; 15) Retzius G.: Biol. Untersuch. Neue Folge.

Vol. 9. 1900. 16) Schabadasch A.: Zeitsch. f. Zellforsch. Vol. 10. 1930;

17) Schabadasch A.: Zeitsch. f. Zellforsch. Vol. 10. 1930. 18) Smidt C.:

Anat. Anz. Vol. 16. 1899. 19) Spielmeyer W.: Technik der mikroskopischen Untersuchung des Nervensystems. Ed. IV. J. Springer. Berlin 1930.

РЕЗЮМЕ

Кроме основного подэпителиального сплетения автор отме­

чает в глазных щупальцах улиток (Helix pomatia L., Helix lutes­

cens Rossm. i Cepaea hortensis Mull.) крупные двуполюсные ган­

глиозные клетки. Отростки этих клеток частью пробегали по направлению к эпителию, частью же—к антеннальному ганглию.

Нервные отростки направляющиеся к эпителию образуют типич­

ные нервные окончания интраэпителиальные и межклеточные.

В группе нервных интраэпителиальных окончаний автор выделяет: 1) кнопковидные межклеточные окончания, 2) мениско­

видные межклеточные окончания и 3) древовидные межклеточ­

ные окончания.

Морфологическая дифференциация нервных окончаний эпи­

телиального покрова, повидимому, не является случайной, а скорее

возникла в силу физиологической необходимости. Древовидные

межклеточные нервные окончания, а прежде всего кнопковид­

ные, наблюдаемые в эпителии щупалец подвергнутых исследо­

ванию улиток весьма сильно напоминают по своей локализации и по своему виду окончания описанные Гуляницкой, Акер- манн и Я бур к ом, а наряду с этим представляют как будто форму физиологической дифференцировки так называемых про- топатических или эпикритических волокон Heade’a или пер­

цепционных волокон Frey’a, обладающих способностью непосред­

ственного воспринимания прежде всего осязательных возбуждений.

Возникновение, однако, большего числа этого типа нервных окон­

чаний в эпителии щупальца после уничтожения глазного яблока усиливает и даже изменяет их физиологическую функцию, под­

тверждая этим предположения автора, которые, хотя не проти­

воречат возможности влияния функции на структуру, однако ясно обращают внимание на отсутствие связи между формой окончания и исполняемой функцией. Аналогичные по форме нервные окончания могут исполнять разные функции, или раз­

ные по своему строению окончания могут исполнять такую же или подобную функцию.

Характерной чертой нервных окончаний является стрем­

ление к увеличению поверхности нервной субстанции. Это уве­

личение поверхности может быть достигнуто не только путем разветвления или перепутания волокон на некотором простран­

стве, но также путем разрыхления неврофибриллярных структур на концевых участках остальных волокон, которые укладываются либо между клетками, либо проникают в цитоплазму, образуя межплазматические неврофибриллярные сети и перитерминаль- ные сети В о eke. Перитерминальные сети, следовательно, явля­

ются посредником между неврофибриллами и цитоплазмой иннер­

вированной клетки.

Лишь очень чуткое окрашивание раствором ронгалитного лейкооснования позволило автору только в двух случаях наблю­

дать типичные межклеточные окончания, представляющие собой как будто продолжение менисковидных окончаний. В менисках можно было наблюдать тонкую неврофибриллярную сетку, кото­

рая проникала в цитоплазму и, переходя в перитерминальную сеть, оплетающую невидимому ядро, исчезала в клетке. Пери­

терминальные сети в одном и другом случае были очень нежны,

так что их наличие и значение остается открытым, подлежащим

дискуссии вопросом. Однако важным, кажется установление того

факта, что общепринятую до сих пор при описаниях нервных

Die Nervenendigungen in der Fühlhörnerepidermis. 71 окончаний в эпителиальном покрове улиток теорию „обособлен­

ности“ можно заменить теорией „связи“, которая дает возмож­

ность выяснить и понять наличие посредственных структур, связывающих нервную ткань с клетками организма.

ZUSAMMENFASSUNG

Äusser dem subepithelialen Grundplexus beobachtete der Verfasser bei den hinteren Fühlhörner der Landschnecken (Helix pomatia L., Helix lutescens Rossm. und Cepaea hortensis Müll.) grosse bipolare Ganglienzellen. Die einen der Fortsätze dieser Zellen liefen in Richtung des Epitheliums, die anderen dagegen richteten sich auf die Fühlhörnerganglien. Die zuepithelialen Nervenfortsätze bildeten typische intraepitheliale und intrazellu­

läre Nervenendigungen.

In der Gruppe der intraepithelialen Nervenendigungen be­

schreibt der Verfasser: 1) interzelluläre knöpfchenartige Endigun­

gen, 2) interzelluläre- meniskenartige Endigungen und 3) interzel­

luläre bäumchenartige Endigungen.

Die morphologische Differenzierung der Nervenzellen im Deckepithelium ist höchstwahrscheinlich nicht durch Zufall gerichtet, sondern vielmehr durch eine physiologische Notwen­

digkeit. Die interzellulären bäumchenartigen Nervenendigungen, vor allem aber die knöpfchenärtigen, welche in der Fühlhörner­

haut der untersuchten Landschnecken beobachtet wurden, erin­

nern sehr durch ihre Lokalisierung und ihr Aussehen an die, durch Hulanicka, Ackermann und J a b u r e k beschrie­

benen Nervenendigungen und bilden gleichsam eine Form von funktionaler Differenzierung der sogenannten protopatischen oder epikritischen Fasern von Head, oder perceptionalen Fasern von Frey, welche zur direkten Aufnahme, hauptsächlich aber zur Tastfühlung fähig sind.

Jedoch das Erscheinen einer grösseren Anzahl von Nerven­

endigungen dieses Typus im Fühlhörnerepithelium nach der Vernichtung des Bulbi oculi verändert sogar ihren physiologi­

schen Wert, was unsere Vermutung bestätigt und was zwar der Möglichkeit des Tätigkeitseinflusses auf die Gestaltung nicht widerspricht, jedoch deutlich auf das Fehlen eines Zusammen­

hanges der Endigungsform und der ausgeführten Tätigkeit hin­

weist. Dieselben Endigungsformen können einen verschiedenen

funktionalen Charakter haben, beziehungsweise können verschie­

dene Endigungsformen dieselbe oder eine ähnliche Tätigkeit erfüllen.

Ein charakteristisches Merkmal für die Nervenendigungen ist das Bestreben zur Vergrösserung der Nervensubstanzfläche.

Diese Flächenvergrösserung wird nicht nur durch Abzweigungen oder Verwicklungen der Nervenfasern in einem gewissen Raum gebildet, sondern auch durch Lockerungen von neurofibrillären Endigungsabschnitten der einzelnen Fasern, welche sich entweder zwischen den Zellen anordnen oder in das Zytoplasma eindrin­

gen, indem sie intrazelluläre neurofibrilläre und periterminale Netze von В о e к e bilden. Die periterminalen Netzwerke sind also Vermittlungsstrukturen zwischen den neurofibrillären Netzen und dem Zytoplasma der benervten Zelle.

Eine sorgfältige Färbung mit einer schwachen Lösung von Rongalitweiss erlaubte dem Verfasser allerdings nur in zwei Fällen typische intrazelluläre Nervenendigungen zu beobachten, welche so aussehen, als ob sie die weitere Folge von Menisken­

endigungen wären. In den Menisken war ein delikates, neuro­

fibrilläres Netzwerk sichtbar, welches sich in das Zytoplasma einschmolz und in das periterminale Netz, welches wahrschein­

lich den Kern umflocht, übergehend, in der Zelle verschwand. Die periterminalen Netzwerke waren in einem und dem anderen Falle sehr delikat, so dass ihr Verhalten zunächst eine offene Frage bleibt.

Trotzdem scheint die Feststellung wichtig zu sein, dass die bisher in den Beschreibungen verpflichtende Besonderheitstheorie der Nervenendigungen in der Haut der Landschnecken, durch eine Verbindungstheorie ersetzt werden kann, welche zum Verständ- niss der Anwesenheit von mittelbaren Strukturen, die das Ner­

vengewebe mit den Zellen des Organismus verbinden, führt.

Papier druk. sat. HI kl. 80 g Format 70 x 100 Ark. druku 10 str.

Annales U. M. C. S. Lublin 1955. Lub. Druk Prasowa—Lublin, Buczka 12. Zam. 2888 17 X.1955 r.

825 egz. A-6-3357 Data otrzymania manuskryptu 17.X.1955 r. Data ukończenia druku 8.X1L55.