Stemple ceramiczne z wykopalisk polskich na Kom el Dikka w Aleksandrii (kampanie 1982-1987)

STEMPLE CERAMICZNE Z WYKOPALISK POLSKICH NA KOM EL DIKKA W ALEKSANDRII

/KAMPANIE 1982-1987/

Opracowanie n i n i e j s z e j e s t krótką prezentacją zespołu stem-p l i ceramicznych z wykostem-palisk stem-polskich na Kom e l Dikka w Aleksand r i i z kampanii przeprowaAleksandzonych w latach 19821987. Ich p e ł n i e j -sze opracowanie, w p o s t a c i poprzedzonego wstępem katalogu, ukaże sią na łamach Etudes et Travaux, wzorem analogicznych p u b l i k a c j i zabytków t e j kategorii zgromadzonych we wcześniejszych kampaniach

Zabytki z kampanii 1982-1987 w l i c z b i e 79 pochodzą z rejonów Kom e l Dikka, na których w ostatnich latach kontynuowane były badania archeologiczne. Jest t o przede wszystkim rejon łaźni j e -den z głównych rejonów badań archeologicznych i działań konserwa-t o r s k i c h . W sporadycznych przypadkach znalezione były na innych odcinkach, pewna ich część pochodzi ze znalezisk powierzchniowych Charakter i ranga zespołu ł a ź n i , powodujące koncentrację prac w tym właśnie r e j o n i e , są przyczyną pewnej jednorodności wydobywa-nego materiału zabytkowego, j e s t nim bowiem w przeważającej więk-szości materiał rzymski, bizantyński bądź arabski. Materiał wcze-snorzymski i hellenistyczny pojawia s i ę w wyniku dotarcia do warstw o s t r a t y g r a f i i zakłóconej wskutek bulwersacji budowlanej, tak charakterystycznej dla dziejów Aleksandrii antycznej i odkryć nowożytnych. Stąd też niejednokrotne występowanie stempli helleni stycznych na poziomie nekropoli arabskich, w obrębie łaźni i towa rzyszących j e j kompleksów budowlanych, często o nie ustalonej do-kładnie funkcji, w dotychczasowych prezentacjach stempli ceramicz-nych z Kom e l Dikka stwierdzono - i twierdzenie t o odnosi s i ę do aktualnie prezentowanego materiału - w przeciwieństwie do wie-lu innych stanowisk archeologicznych, na których stemple występu-ją w niezakłóconych warstwach stratygraficznych, w przypadku

Ale-A

ksandrii możliwości takich nie b y ł o . Pojawiła się taka szansa w 1988 roku, ponieważ badania archeologiczne objęły swym zasięgiem obszar kwartału mieszkalnego i sięgnęły do okresu

wczesno-rzym-skiego. J e ś l i prace w tym rejonie bodą kontynuowane, i s t n i e j e szansa znalezienia stempli ceramicznych z okresu wczesno-rzymskie-go i hellenistycznewczesno-rzymskie-go i n situ. Prezentowany materiał ma wiec i tym razem charakter ogólnej informacji źródłowej, zaś w swej

ma-sie stemple ceramiczne z Kom e l Dikka z kampanii 1982-1987 twierdzają znaną nam dotychczas specyfikę rodzaju znalezisk

po-2 chodzących z obszaru Aleksandrii .

Jedną z cech i n t e r e s u j ą c e j nas k a t e g o r i i zabytków j e s t zdecy-dowana przewaga stempli pochodzenia rodyjskiego nad materiałem z innych ośrodków. W przypadku znalezisk z ostatnich kampanii na ogólną l i c z b ę 79 zabytków, aż 53 przypada na Rodos i proporcje t e są zgodne z dotychczasowymi wynikami badań nad stemplami ceramicz-nymi pochodzącymi z obszaru Aleksandrii^. Pozostałe ośrodki repre-zentowane są przez znacznie mniejszą l i c z b ę znalezisk stempli. Są tos

Knidos - 5 stempli, Kos - 2 stemple, Tazos - 1 stempel.

Ośrodki b l i ż e j nie określone reprezentowane są przez 11 stem-p l i , do zgromadzonego materiału należą również 2 stemstem-ple łacińskie oraz 5 stempli na tzw. mortariach.

Bliższa analiza przeprowadzona w obrębie ustalonych grup pro-weniencyjnych pozwala na dokładniejsze określenie zabytków. W przy-padku stempli rodyjskich, na ogólną l i c z b ę 53 zabytków, 7 z nich nie udało się b l i ż e j o k r e ś l i ć , ze względu na znaczny stopień zni-szczenia ich powierzchni, zidentyfikowano natomiast 46 zabytków. Należą one do sześciu grup chronologicznych, ale ich rozrzut mię-dzy poszczególne grupy j e s t bardzo zróżnicowany i przedstawia się w sposób następujący : grupa I - 1 zabytek, grupa I I - 4 zabytki, grupa I I I - 19 zabytków, grupa IV - 6 zabytków, grupa V - 12 zabytków, grupa VI - 4 zabytki.

Mała liczebność zabytków nie pozwala na wyciągnięcie bliższych wniosków poza stwierdzeniem, że największa liczba stempli pochodzi z okresów: 210-175 p.n.e. i 146-108 p . n . e . Potwierdza t o dotych-czasowe wyniki badań prowadzonych nad większymi zespołami zabytków

znajdowanych w Aleksandrii. Wczesny okres stemplowania na Rodos potwierdzony j e s t stemplem z imieniem Mikythyosa. Imię to poja-wia się na rodyjskich stemplach z "guzkiem"'', znane są również koneksje imienia Mikythyosa z imionami 3 rodyjskich eponimów. Jednym z nich j e s t Polyaratos, którego działalność przypada na

wczesny okres stemplowania^ dwaj pozostali, t o Pauganias I , f y

którego działalność umieszcza V. Grace w okresie I I a , oraz _Q Aglokritos z tego samego okresu . Znaleziska stempli Mikythyosa nie należą do często spotykanych, wynika t o z faktu mniejszej, w porównaniu z późniejszymi okresami, intensywności stemplowania amfor na Rodos w dwu pierwszych okresach, jednak wystąpowanie

o ich na dobrze datowanych kompleksach, m.in. Agory Ateńskiej i

1 n

Pnyksu pozwala określić ramy działalności rodyjskiego producen-ta w połowie I I I wieku p . n . e .

Z czterech stempli rodyjskich zaliczonych do I I grupy chro-nologicznej dwa noszą imiona eponimów, dwa zaś imiona producen-tów. Jednym z eponimów j e s t Harmosilas, którego działalność umie-₁₁

szczana j e s t w okresie 240-210 p . n . e . , lub 221-217 p.n.e. . Imię tego eponima zachowało się na amforze z Cypru, której drugie ima-dło ostemplowane zostało stemplem z imieniem producenta Menona. Działalność tego ostatniego umieszcza V. Grace w okresie 222-217 p.n.e. wspominając, i ż prawdopodobnie d z i a ł a ł on jeszcze na

po-12 czątku okresu I I I .

Drugim z eponimów j e s t Kallikratidas I . Na naszym stemplu imieniu tego eponima towarzyszy schematyczne przedstawienie po-piersia Heliosa w k s z t a ł c i e tzw. "Lusterka". Ten rodzaj przedsta-_{13 /} wienia wykształcony został, zdaniem V. Grace , w końcu okresu I I i na początku okresu Ш , rozpowszechnił sią zaś, zdaniem Szeło-wa1/+, w ostatnim 25-leciu I I I wieku p . n . e .

Z dwu stempli producentów, jeden nosi imię Hellanikosa, dru-gi imię Epigona. Działalność pierwszego z nich, na podstawie kon-_{1 5} tekstu znalezisk z oneksu J i współwystępującego imienia eponima

1&

Aristonidasa umieszcza się w okresie ostatniego 25-lecia I I I wieku p . n . e . , chociaż prawdopodobnie była ona zapoczątkowana w

17

końcu okresu I I i kontynuowana na początku okresu I I I . Produ-cent Epigon, posługujący się stemplami sercowatego kształtu, dzia-ł a dzia-ł prawdopodobnie w 2 podzia-łowie I I I wieku p . n . e . Za takim datowa-niem jego działalności przemawia zarówno kontekst współwystępujących zabytków pochodząwspółwystępujących z cysterny na Pnyksie z połowy I I I wie

-1 fi

stemplom Epigona. Należą do nich: Similinos, Thrasidamos i Kseno-stratos, zaliczani do I I grupy chronologicznej, posługujący się także "sercowatymi" stemplami .

Z n a j l i c z n i e j s z e j , I I I grupy chronologicznej pochodzi 18 stem-p l i . Na 8 z nich wystęstem-pują imiona estem-ponimów, 10 zaś nosi imiona producentów, wśród których dwukrotnie powtarza się imię Damokrate-sa. Nie ma wśród imion eponimów i producentów imion dotychczas nieznanych, wszystkie zarejestrowane na stemplach z Kom e l Dikka mają swoje analogie wśród stempli z innych stanowisk archeologicz-nych i należą do raczej często spotykaarcheologicz-nych. Do takich stempli na-leży stempel z imieniem eponima Agemachosa, którego działalność

20

przypada na l a t a 188-183 p . n . e . , Aratophanesa I , działającego 21 22

około 181 roku p.n.e. , Archokratesa , Kratidasa, którego dzia-łalność przypadała na koniec I I I i początek I I wieku p . n . e .2^ ,

Ol oraz Ksenostratosa, datowanego na ostatnią dekadę I I I wieku p.n.e. Pewne trudności w bliższym określeniu działalności eponima Hiera-gorasa budzi fakt, i ż jego stemplom towarzyszą małe stemple uzu-pełniające, zapoczątkowane około 188 roku p.n.e. przez Damokrate-sa2^, równocześnie zaś stwierdzono przebicie jego stempla sztancą

z imieniem eponima Aristomachosa, zaliczanego do IV grupy chrono-_{2 fi} l o g i c z n e j . Być może działalność Hieragorasa została zapoczątko-wana w końcu okresu I I I i była kontynuozapoczątko-wana na początku okresu IV, ₂₇ przypadałaby więc na pierwszą połową I I wieku p.n.e. .

Stemple producentów grupy I I I noszą imiona: Athanadotosa, Aleksandrosa, Apolloniosa, Aristoklesa, Aristona, Damokratesa, He-rakleitosa, Jasona i Nikagis . Dwaj spośród wymienionych producen-tów: Damokrates I i jego o j c i e c Aristokles należeli do najbardziej aktywnych producentów rodyjskich I I I okresu i stemple z ich imio-nami występują bardzo często w materiale z wielu stanowisk. Współ-czesnym Damokratesowi był Athanodotos, stemplujący amfory wspólnie

28 29 z eponimem Kleukratesem . Ten ostatni, zdaniem V. Grace ,

nale-żał do eponimów, którzy p o d j ę l i zwyczaj posługiwania się małymi stemplami uzupełniającymi w okresie 188-186 p.n.e. Brak natomiast bliższych danych o działalności producenta Aleksandrosa, z powodu braku stempli współpracujących z nim eponimów. Posługiwanie się przez Aleksandrosa stemplami uzupełniającymi sugerowałoby d z i a ł a l -ność po 188 roku p . n . e . ' '0. W tym samym okresie, tzn. w I połowie

I I wieku p.n.e. d z i a ł a ł Apollonios, natomiast lata działalności Aristona określa jego współpraca z eponimem Agemachosem w okresie

188-183 p . n . e . '5 1. Na tenże okres przypadała działalność

producen-ta Herakleitosa, którego imię pojawia się obok imienia eponima 32

Nikasagorasa I z okresu 188-183 p.n.e. . Producent Jason współ-33

pracował z eponimem Kallikratidasem I IJ w okresie 188-186 p . n . e .

34

Aristodamosem, działającym około 179 roku p . n . e . , oraz Andria-sem, najmłodszym z trzech wymienionych eponimów, z drugiej

poło-35 » *

wy I I wieku p.n.e. . Nieliczne wśród stempli producentów r o d y j -skich stemple kobiet-producentów reprezentowane są przez stempel Nikagis z okresu ok. 200 p . n . e . " ^ .

W IV grupie chronologicznej znalazły s i ę : 1 stempel eponima Leontidasa oraz 5 stempli producentów: Diokleias, Eukleitosa, Hieroklesa, Meneklesa i Menothemiosa. Stemple eponima Leontidasa nie należą do zbyt często spotykanych - niekiedy towarzyszą im

37

małe stemple uzupełniające . Na uwagę zasługuje fakt, i ż samo _{•i o} imię Leontidasa j e s t niekiedy w skróconej formie .

Imię Diokleias, t o kolejne imię kobiety-producenta, a znacz-ne rozpowszechnienie stempli Diokleias w materiale wykopaliskowym różnych stanowisk świadczy o aktywności j e j warsztatu. Obok imie-nia Diokleias, zarejestrowano imiona eponimów z końca okresu IV i początku V. Należą do nich imiona: Gorgonosa^, Pythodorosa^0,

41 42

Aleksiadasa i Eudamosa . Pozwala t o na umieszczenie działalno-ści Diokleias w połowie I I wieku p . n . e . ^ . Z imieniem producenta Eukleitosa hipotetycznie związano stempel o znacznie zniszczonej powierzchni, ale z zachowanym godłem - przedstawieniem kaduceusza Na taką i d e n t y f i k a c j ę , poza przedstawieniem kaduceusza, pozwalają zachowane pojedyncze l i t e r y imienia. Rozpowszechnione na wielu obszarach stemple Eukleitosa należą do stempli często spotykanych w materiale wykopaliskowym, a imiona współwystępujących eponimów pozwalają na umieszczenie jego działalności w okresie od połowy

I I wieku p . n . e . Wśród eponimów współpracujących z Eukleitosem wy-mienić można: Aleksimachosa, Astymedesa I I , Thersandrosa, Nikasa-₄₄ gorasa I oraz Timodikosa

Dwaj ostatni producenci omawianej grupy chronologicznej, to Menothemis i Menekles. Współwystępowanie obok imienia Menothemisa imienia eponima Aleksimachosa pozwala na określenie działalności ₄₅ producenta na lata 175-145 p.n.e. , brak natomiast podstaw do bliższego określenia działalności Meneklesa i prawdopodobnie przy padała ona na połowę I I wieku p . n . e . ^ .

Z okresu 146-108 p.n.e. pochodzi 14 stempli, z czego 5 należy do eponimów, 9 zaś do producentów. Stemple urzędnicze noszą imiona: Andronikosa, EuagorAsa, Thersandrosa, Usisagorasa iTimagorasa. Brak

stempli Andronikosa w kompleksie Pergamonu pozwala przypuszczać, iż jego działalność wykraczała poza ramy chronologiczne kompleksu i przypadała prawdopodobnie na połowę I I wieku p . n . e . , raczej po roku 146 p . n . e . Przemawia za tym współwystępowanie imion: eponima

47

Andronikosa i producenta Agathoboulosa , ponieważ działalność Agathoboulosa w okresie V potwierdzają imiona eponimów z okresu 146-108 p . n . e . , między innymi: Archembrotosa, Thersandrosa i

Hie-48

rona I I . Innym z argumentów, przemawiających na rzecz zalicze-nia działalności Andronikosa do okresu 146-108 p.n.e. j e s t jego stempel, pochodzący z terenów nadczarnomorskich, przebity sztancą Andronikosa na stemplu starszym, chociaż nie można też wykluczyć pomyłki rytownika sztanc, który mógł zamiast imienia Andronikosa wyryć imię współczesnego mu eponima, a następnie dokonać korekty^.

Zaliczenie do V grupy chronologicznej stempli z imieniem eponi-₅₀

ma Euagorasa^ opiera s i ę o znaną koneksję: Euagoras-producent Me-51

nestratos , ponieważ działalność Menestratosa przypada na okres 146-106 p . n . e .5 2.

Thersandros wspomniany był wyżej jako jeden z eponimów okresu V, którego imię występuje obok imienia producenta Agathoboulosa. Jego działalność umieszcza s i ę w okresie 141-135 bądź nieco wcześ-n i e j . Poza Agathoboulosem, obok stempli Thersawcześ-ndrosa umieszczali

swoje stemple tacy producenci, jak: Eukleitos, Timaratos i Kallor?', charakterystyczne dla amfor z jego imieniem są także małe stemple uzupełniające. Analogią dla stempla uzupełniającego na zabytku z 54 Kom el Dikka noszącym imię Thersandrosa j e s t zabytek z Fanagorii , towarzyszący stemplowi eponima Archembrotosa, współczesnego

Ther-sandrosowi. Na ten sam okres przypadała działalność Teisagorasa i Timagorasa, których imiona zachowały s i ę w materiale z Kom el Dikka.

W zespole stempli z imionami producentów dwukrotnie występuje imię Andronikosa, którego datowanie nie j e s t jednoznaczne. Brak stempli z tym imieniem z dobrze datowanych kompleksów, brak również imion eponimów, współwystępujących obok stempli Andronikosa. Pro-stokątne stemple producenta zawierają, obok imienia, przedstawie-nie kaduceusza. Symbol ten szczególprzedstawie-nie chętprzedstawie-nie był umieszczany na

stemplach producentów z drugiej połowy I I wieku p.n.e. i , być może, _{* 55}

ma również podstaw do bliższego określenia stempli z kobiecym imieniem Artimas, jedynie ich brak w dobrze datowanych komplek-sach I I I wieku p . n . e . pozwala przypuszczać, iż j e j działalność przypadała na wiek I I , prawdopodobnie jego druga połowę^.

Okrągłe stemple Euphranora ozdobione są zazwyczaj starannie wykonanym przedstawieniem głowy Heliosa w promienistej koronie i często towarzyszą im małe stemple uzupełniające. Dzięki koneksji Euphranor - eponim Nikasagoras I I działalność producenta można

57 umieścić w drugiej połowie I I wieku p . n . e . .

Zarejestrowanie stempli Hieroklesa w kompleksach Delos i Alba Fucens umożliwiło określenie działalności tego producenta na okres drugiej połowy I I wieku p . n . e . , z a ś zawążenie ram do okresu końca II wieku p . n . e . było możliwe dzięki współwystępowa-niu imion Hieroklesa i eponima Phainilasa-^.

Bliskość stempli Euphranora i Nolosa - posługiwali s i ę bo-wiem analogicznym symbolem, przedstawieniem głowy Heliosa -

su-geruje ich współczesną działalność^0. Inny rodzaj

charakterystycz-nego godła - przedstawienie odwrócocharakterystycz-nego łodygą ku górze kwiatka towarzyszy stemplom producenta S o s i l a s a . Za umieszczeniem jego działalności w V grupie chronologicznej przemawia koneksja: Sosi-las-eponim Timodikos, ten ostatni bowiem działał w tym właśnie okresie . Podobnie jak w przypadku Andronikosa, stemple produ-centa Fhiltatosa włączono w obręb V grupy chronologicznej, ponie-waż nie ma jego stempli w dobrze datowanych wcześniejszych kom-pleksach, chociaż występowanie kaduceusza na stemplach Philtato-sa może wskazywać także na kontynuowanie przez niego działalności także w późniejszym okresie, w którym równie chętnie wykorzysty-wano to godło . Nie ma danych do określenia ram działalności producenta Phainilasa, chociaż cechy stempla wskazywałyby na okres V lub VI.

Okres VI, t j . l a t a 108-80 p . n . e . reprezentowany j e s t przez trzy stemple eponimów i jeden stempel producenta. Na stemplach eponimów zachowały s i e imiona: Antipatrosa, Aristomenesa i Chry-saora. Datowanie stempli Antipatrosa nastręcza pewne trudności. Na podstawie współwystępowania, obok stempli Antipatrosa, stenęili z imieniem producenta Damokratesa, działalność eponima we wcześ-n i e j s z e j literaturze datowawcześ-no wcześ-na okres I I I ® . Wyróżwcześ-niewcześ-nie przez V. Grace dwu producentów o imieniu Damokrates, Damokratesa I z okresu I I I i Damokratesa II z okresu V lub VI, pozwoliło na

zwią-zanie d z i a ł a l n o ś c i eponima Antipatrosa z działalnością Damokrate-sa II i b l i ż s z e określenie ram jego d z i a ł a l n o ś c i

Na dokładniejsze możliwości datowania stempli Antipatrosa wskazywał Szełov, badający grupę stempli pisanych kursywą, wśród których występuje także imię Antipatrosa. Zdaniem Szełova, d z i a -łalność tego eponima należy umieścić w okresie końca II wieku p. n . e . , t j . w okresie VI, w którym d z i a ł a ł również eponim Echebou-l o s posługujący s i ę stempEchebou-lami pisanymi kursywą, współpracujący również z producentem Damokratesem 1 1 ^ . Za datowaniem na ten sam okres stempli eponima Aristomenesa przemawiają jedynie charaktery-styczne cechy jego s t e m p l i p o d o b n i e jak w przypadku stempli eponima Chrysaora /bądź Chrysaona/^.

Jedyny zakwalifikowany do VI okresu stempel producenta nale-ży do Nikiasa, współpracującego z eponimem Damokratesem z tegoż

68 samego okresu

W sumie w i ę c , z 53 rodyjskich stempli, z których określono b l i ż e j 46,większość /26 zabytków/ należy do producentów. Wśród 7 stempli, których ze względu na zły stan zachowania nie udało s i ę b l i ż e j o k r e ś l i ć , 2 stemple mają k s z t a ł t okrągły i noszą przed-stawienie kwiatu róży. Obok jednego z nich zachował się mały stem-pel uzupełniający, co umożliwia datowanie na okres po 188 roku p . n . e . Z p i ę c i u pozostałych zabytków jeden zachował przedstawie-nie winnego grona, na jednym początek tytulatury świadczy o tym, i ż należał on do eponima, wreszcie, t r z e c i z zabytków, t o stempel umieszczony na lekko spłaszczonym imadle, wygiętym .krótkim łukiem, co przemawiałoby za umieszczeniem go w okresie wczesnym, t j . po-czątków stemplowania amfor na Rodos.

Ośrodek knidyjski zadokumentowany j e s t 5 stemplami. Znaleziony w 1986 roku stempel / n r . i n w . 710/1986/ zachował, poza p o c z ą t -kiem etnikonu, imiona eponima Apollodorosa i producenta Anaksan-drosa-, co umożliwiło datowanie go na lata 146-108 p . n . e . ® . Imię Anaksandrosa zachowało się także na innym ze stempli wraz z e t n i -konem, co, mimo częściowego zniszczenia imienia eponima, umożliwi a analogicz-ne datowanie zabytku. Trzeci z knidyjskich stempli /nr.inw. 676/ /1982/ zrekonstruowano hipotetycznie jako stempel eponima Kieupo-l i s a i producenta NikasibouKieupo-losa, których d z i a ł a Kieupo-l n o ś ć przypadała ₇₀ na koniec I I wieku p . n . e . i początek I wieku p . n . e . . Okrągły stempel o zniszczonym napisie, z zachowanym natomiast przedsta-wieniem bukranionu, wydaje s i ę należeć również do tego samego

okresu. Anepigraficzny stempel z przedstawieniem tyrsosu i kadu-ceusza o g l i n i e b l i s k i e j Knidos być może pochodzi z ostatniego

71 okresu stemplowania amfor na Knidos .

Dwa fragmentarycznie zachowane stemple pochodzą z Kos. J e -den z nich należy do Aristeidesa i datowany j e s t na początek I

72

wieku p . n . e . , drugi należał być może do Hermiasa. Imię Hermia-sa zachowało się na stemplu znalezionym na Delos i dzięki współ-występującemu imieniu eponima Diogenesa, oraz kontekstowi

znale-r 73 zisk d z i a ł a l n o ś ć Hermiasa datowano na okres 88-69 p . n . e .

Ze znalezisk powierzchniowych w 1987 roku pochodzi stempel t a z y j s k i z etnikonem, imieniem Chaireasa, oraz przedstawieniem położonego poziomo kantharosu i czerpaka, posiadający swoje ana-₇₄ l o g i e w materiale tazyjskim z innych stanowisk .

Wśród stempli o b l i ż e j nieokreślonej proweniencji znalazło s i ę 11 zabytków. Są w t e j grupie stemple monogramowe / n r . i n w . 692/1936/, stemple o pojedynczych l i t e r a c h /okrągły stempel z a l -phą w centrum, nr.inw. 681/1986/, wreszcie stemple z zachowanymi imionami bądź fragmentami. Do takich zabytków należy stempel z imieniem Aratophanesa, który, być może, należy powiązać z Grupą Parmeniskosa^ / n r , i n w . 601/1986/, stempel z imieniem K a l l i s t i a -nosa, umieszczony wzdłuż imadła w miejscu jego wygięcia / n r . i n w . 712/1987/, wreszcie stempel z końcówką imienia Manesa, dla które-go n a j b l i ż s z y analogię j e s t stempel zarejestrowany przez E.

Brec-76

c i a . Nie znaleziono analogii dla stempla z zachowaną końcówką imienia Hagesilosa lub Hegesilochosa, wyciśniętego na imadle o g l i n i e b l i s k i e j g l i n i e Rodos. Z dwu stempli łacińskich, jeden od-c i ś n i ę t y z o s t a ł na imadle i należy do M. Aemiliusa Rustiod-cusa z ₇₇ okresu 13О-8О p . n . e . , drugi, odciśnięty na wylewie amfory zachcn-wanej w górnej p a r t i i , ma bardzo zniszczoną powierzchnię.

Cztery zabytki pochodzą z wylewów tzw. mortariów i powtarza-ją znane dotychczas imiona: Alexandrillada^8, Dioneikos , Domnol30

- ten ostatni pojawia s i ę dwukrotnie w materiale z Kom e l Dikka. W sumie więc zespół stempli z Kom e l Dikka j e s t na t y l e z r ó ż n i c o -wany, i ż wydaje s i ę zasługiwać na wzmiankę przed pełniejszym opu-blikowaniem.

PRZYPISY

Por. analiza stempli z wykopalisk polskich na Kom el Dikka:

Z. Sztetyłło, ïijaba

eat

Por. przypisy 1 i 2.

4

Chronologię stempli rodyjskich przyjęto za V. Grace,

łącz-nie z ostatnimi korekturami. Najważłącz-niejsze ustalenia

chronologicz-ne V. Grace zostały zawarte w opracowaniach: V. Grace-M.

Sawatia-nou-Petropoulakou,

îéologique de Dél o

rly Hellenistic

Chro-ôraTTSKîTes^

f9T0, s."277-382Г V. "Grace, ggvislon in

nology, MDAI 89, 1974, s.193-200j^aa^m7~*

nologv, r^AJ. «9, 1974, S.193-H0U: eadem,

s^89^98jeaden^^ Stamps, "Hesperia"

54, 1985, s.1-54.

V. Grace, Notes

Koror

race-M.

Sävvatianou-Petro-Amphoras

"Hesperia" x m i . ^ ^ r ^ T Ä ;

poulakou, op.cit., s.292 i 300.

Grace-Savvatianou, s.286-288; G. Nachtergael, Ls

s.lS i nast., nr 1.

Nachtergael, op.cit., s.19-20.

о

В.P. Grenfell-A.S. Hunt, Ff^un^JTowns^

London 1900, s.60 i 110.

asHii»

peria

"H

-"Hesperia", Suppl. X.

Por. także V. Grace,

enistic Chronology, MDAI 89, 1974, s.194 i

V. Grace 1974, jw. , s.199.

1 2

V. Grace-Sawatianou, op.cit., s.3 05, E 5; V. Grace 1974,^

op.cit., s.199. Por. także Nachtergael, op.cit., s.23, nr 3, który

publikuje okrągły stempëL Menana z kolekcji M.Hombert sugerując, iż

dzia-łalność tego producenta mogła być kontynuowana jeszcze na początku

I I I okresu, chociaż zapoczątkowana była w okresie I I .

13 v. Grace, Ngtfi

"Hesperia" XXXII,

op.cit., s.293.

D.B. Szelov, Ke

sula,

s. >, przypis

shesi

z ras.

race-Savvatianou,

oje Tanaisa

^iciLJCSteJUäSJWL' » "

975, s.i

V. Grace 1956, op.cit., s.143, nr 100.

1 7

Pogląd taki prezentuje G. Nachtergael, op.cit., s.30-31,

nr. 7 i przypisy 2-3. Sugestię Nachtergaela potwierdzałby

kon-tekst znalezisk z Agory Ateńskiej, por. V. Grace 1934, op.cit.,

nr 87.

18

19

V. Grace 1956, op.cit., s.142, nr 34.

E.M. Pridik, Zudêj

XX, 1926, s.318, 320, 324}A.

Äßi Paris 1872, nr 122; M.P. Nilsson,

s, _ publiés. ayec, une. itude _syr

i-L e n s ,

"bulletin de'l "Académie" Royale des 'Sciences et des Lettres

SeDanemark", Copenhague 1909, S.IO5 i nast., s.179, nr 376; V.

Grace 1934, op.cit.. s.234 i nast., nr 75j C.V. Gentili,

anforari rodii nel. "aseo fezionąle di Siraçusa, "Archivio Btorico

lO^grtcß^-DvetTsïcaia

Archeologia

"?, T98"0,~s.T66"; A. Maiuri,

die, ASAA IV-V, 1921-1922, s.260-263.

/wc

*

20

21

22

V. Grace 1985, op.cit., s.8 i nast.

J w.

V. Grace, ЩЬд-ез^ащ&оз^ BCH 76,

1952, s.529} NachtergaelV°P^cïtV7s740; V. Grace-Bavvatianou,

op.cit., s.293.

23 V. Grace 1968, op.cit., s.177, nr 11. Por. także V. Grace,

• " lot a Handles»Tar sus I . ExCŁV£tions,ąt,GozJ

Princeton 19

nr 102-103.

24

race1956, op.cit., s.143,

V. Grace 1985, op.cit., s.16 i przyp.34.

D.B. Szelov, Kgramitc^

MIA 57, Moskva 1956, "

2 6

V. Grace-Sawatianou, op.cit., s.314, E 37. Por. także

s.313, E 34.

2 7

V. Grace 1952, op.cit., s.529. Por. wyżej, przypis 26.

nr i! Swedish ; u l i j 3 0 M . I . S a f l u n d , E x c a v a t i o n s and R e s e a r c R i ś T T F . Bleckmann, rtiÄäii^ G ö t t i n g e n 1 9 Ô 7 , s . 3 1 » i d e m , _ H g H ^ O T i j ^ t j y ^ i , " K l i o " X I I , 1 9 1 2 , s . 2 "BacTaï jane,1" op Tel о . ,

s T T b A T w s p o ł p r a c o w a ł t a k ż e z Athanodotosem, p o r . Grace 1 9 8 5 , o p . c i t . , s . 1 0 . 3 2 B a d a l j a n c , o p . c i t . , s . 1 6 3 . 3 3 P r i d i k 1 9 2 6 , o p . c i t . , s . 3 1 5 , 3 2 0 , 325*, B a d a l j a n c , o p . c i t . s . 1 6 5 . 3 4 Bleckmann 1 9 0 7 , o p . c i t . , s . 2 2 i 3 1 ; Bleckmann 1 9 1 2 , s . 2 5 1 V . Grace 1 9 3 5 , o p . c i t . , s . 8 . 3 5 Nilsson, o p . c i t . , s . 1 6 4 , nr 4 9 ; V. Grace 1950, o p . c i t . , _{j °P-<} s . 1 3 6 , p r z y p i s 5 ; V . Grace 1 9 5 6 , o p . c i t . , s . 1 7 5 . 3 6 V . Grace 1 9 6 8 , s . 1 7 7 , nr 1 2 . 3 7 C. Schuchhardt B e r l i r f l 8 9 5 7 sT , ^3 8v r v r ra r i s' в с н 3 8 , 1 9 1 4 , S . 3 1 Ь , ALVjLL. 3 9 4 0 B a d a l j a n c , o p . c i t . , s . 1 6 4 . C a n a r a c h e , r e s t i 1 9 5 7 , s . 3 7 7 ; V . " Gracë-"Sav^àtIânou,' o p . c i t . , S . J Ö 5 , 3 0 8 , E 1 9 ; B a d a l j a n c , o p . c i t . , s . 1 6 4 . 41 Bucu-13 i s Bleckmann 1 9 ° 7 , o p . c i t . , s . 3 2 ; B a d a l j a n c , o p . c i t . , s . 1 6 4 . 42 A . B r u g n o n e , В , " K o k a l o s , Studi publlcäfi"-dlirTTstl^üto" d î ' S f b î i r S î i ï i ^ â " e T l ' U n i v e r s i t a d i P a l e r m o " , Palermo 1 9 8 6 , n r 1 5 i 8 4 . 43 _{V. Grace-Savvatianou, o p . c i t . , s . 3 0 8 ; J . H e r t e n s , Mąroyes} A n t i q u i t é C l a s s i q u e, r

xxiv

R . A . M a c a l i s t e r , I b & J & S i S X g Q P J Z ^ ^ London 1 9 1 2 , s . 3 5 7 , nr 2 1 6 ; s . 3 6 3 ; V . C ï r a c e 1 9 b 2 7 o p T c i t 7 7 ^ G«c» Porro, B o l l i ^ n f o r e r o d i e t r ^ ASSard. X , 1 9 1 4 , s . 3 8 3 , nr 17 - 1 8 ; S . 3 8 5 , nr 4 1 - 4 2 ; T . R f c o ï a o u - J . Y . Empereur, AmrtvoresriTodiej n g s ^ j ^ l ^ u ^ e e ^ e K ^ o s i e , BCH Sup p l . X I I I , 1 9 8 6 , ^ V . G r a c e , "Kyme" I , o p . c i t . , s . 9 4 ; V . G r a c e 1 9 5 2 , o p . c i t . , s . 5 2 8 ; V . G r a c e 1 9 5 0 , o p . c i t . , s . 1 3 6 i 1 4 2 , nr 3 9 - 4 0 .

4 6 v . G r a c e , "Куше" I , o p . c i t . , s . 9 4 . 4 7 V. Grace 1 9 5 2 , o p . c i t . , s . 5 1 8 , p r z y p i s 1 . 4 8 V. Grac е - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 1 5 , E 4 0 ; Bleckmann 1 9 0 7 , o p . c i t . , s . 3 3 » Bleckmann 1 9 1 2 , o p . c i t . , s . 2 5 0 : K i l s s o n , o p . c i t . , s . 7 3 , 1 1 6 i 4 3 0 , nr 2 3 3 } V . G r a c e , ^ o d j ^ n J ^ ^ U J U Ł l ^ r i d a , " H e s p e r i a " X V I I , 1 9 4 8 ; S . 1 4 5 | N a c n t e r g a e l , o p . c i t . , s . 4 3 , n r l 6 i V . G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 0 5 , E 1 4 ; B a d a l j a n c , o p . c i t . , s . 1 6 3 . 4 9 S z e l o v 1 9 7 5 , o p . c i t . , s . 3 4 , nr 2 5 . 5 0 V. Grace 1 9 5 2 , o p . c i t . , s . 1 2 9 . 5 1 Bleckmann 1 9 1 2 , o p . c i t . , s . 2 5 5 , nr 1 1 4 . 5 2 V. G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 0 7 oraz 2 9 6 , p r z y p i s 2 . 5 3 V . Grace 1 9 6 2 , o p . c i t . , s . 1 1 5 , nr 7 ; V . Grace 1 9 6 5 , o p . c i t . , s . 7 , nr 8 ; Z . S z t e t y ł ł o , Les_tiffibcas_aócaQłiJ3U.ej J J g g P a p h o ^ I , Varsovie 1 9 7 6 , n r 1 3 8 i 2 1 0 ; V . Grace 1 9 8 5 , o p . c i t . s T I T T p r z y p ï s 2 4 . 5 4 S z e l o v 1 9 5 6 , o p . c i t . , s . 1 3 9 , nr 2 3 . j j e ^ C & ^ ß s s ^ I i , F a r i s 1 ^ 7 2 , nr 56Г, ЪЗ-65, 5 6 S z e l o v 1 9 7 5 , o p . c i t . , s . 9 0 , nr 2 9 4 - 2 9 9 . 5 7 V. Grace 1 9 6 5 , o p . c i t . , s . 7 , p r z y p i s 8 ; V. Grace 1 9 8 5 , o p . c i t . , s . 1 1 i p r z y p i s 2 1 ; V . G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 1 6 , E 4 5 ; B a d a l j a n c , o p . c i t . , S . 1 6 5 . 5 8 V . G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 0 9 , E 2 4 ; H e r t e n s , op. c i t . , s . 8 4 i 8 7 , nr 2 , 4 , 1 2 . 5 9 V. G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 0 9 , E 2 4 ; oraz s . 3 1 4 , E 43 i s . 2 9 7 , p r z y p i s 2 . 6 0 S z e l o v 1 9 7 5 , o p . c i t . , nr 4 3 7 . V. G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 1 1 , E 3 1 . 6 2 S z e l o v 1 9 7 5 , o p . c i t . , nr 4 7 3 - 4 7 5 . ® M a i u r i , o p . c i t . , s . 2 5 8 . V . G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 1 5 , E 42-43. 6 5 S z e l o v 1 9 7 5 , o p . c i t . , s . 3 4 , nr 2 7 , oraz s . 3 5 . 6 6 V. Grace 1 9 5 2 , o p . c i t . , s . 5 2 8 ; V . G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , s . 3 1 4 , E 3 9 .

6 7 v. Grace 1952, o p . c i t . , s.530; V. Grace-Savvatianou,

o p . c i t . , s . 3 1 2 , E 33, s . 3 1 6 , E 44, s . 2 9 7 , p r z y p i s 2.

fiß V. Grace-Savvatianou, o p . c i t . , s.311, E 3O, oraz s.315, E 4 1 . AO ПГ 98 oraz G r a c e - S a w a t i a n o u , o p . c i t . , nr 136 i 156, E 78 i E 75, także s . 3 1 7 - 3 1 8 , p r z y p i s 2. 7 0 V. Grace 1956, o p . c i t . , s.149 i 152; J . Marcadé, BCH 71 Grace-Sawatianou, o p . c i t . , s.354.

7 2 E.M. Sztajerman, K e i ^ M ^ s f e s ^ ^ ^ KSIIMK

XXXVI 1951. s.40, r y c . 5

c l p a l i t e d Alexandrie 1920, s.?0; J^Paris, Timbres amphorlaues ä ^ R h o d e s , BCH 38, 1914, s . 3 1 9 , nr CXXX i c ? * * *4 ™ ^ * * * * *

4-х

V. Grace-Savvatianou, o p . c i t . , s.363, nr 241 ; Sztajerman, o p . c i t . , s.40, r y c . 5 , nr 169} Z. #S z t e t y ł ł o , i Ê S w U â k ï S à ^ & S e L r

ques dąps _les _G.oIXestions du Musee National de Varsovie, Varsovie

7 k A.M. Bon, "Etudes ï h a s i e n

-nes" IV, Paris 1957, n r W T r i a s t . 75

V. Grace 196^ op.cit.^s.168 i n a s t . Nie można też wykluczyć, że stempel należy z a l i c z y ć do grupy tzw. stempli c e s a r s k i c h , da-towanych przez V. Grace na I wiek n . e . Por. V. Grace 1965, op. c i t . , s . 1 7 1 , nr 2 1 1 .

76

Breccia, o p . c i t . , s . 5 1 . Por. t a k ż e V. Grace 1963, o p . c i t . , s.320-321, p r z y p i s 7 ; V. Grace 1956, o p . c i t . , s.175» V. Grace-Sav-vatianou, o p . c i t . , s . 3 5 8 .

London 1965, s . 1 7 3 , nr К

79 J W .