Problemowa koncepcja badania naukowego. Część II.

IjSpllfj

Z liW p lB p ® D U K

PRjD BLH M O W A K O N d E P C J A B A D A N IA N A U K O W E G O

C Z Ę Ś Ć I I '

3. STANOWIsjtĄ-AiEKONŚTRUKCYJNE

Zainteresow anie tfjjkdncepqk, zogniskow ane ziivłasźęz^ na n a u S p |jie n ij|i- rycznych, jest odniesi ęp g d g badjaińtpnffwadzonych - mówiąc T»»vkieni l M y - cyjnejlrfild jo fii Ęiauki — w celV“ r&cfonralizacjij zawartości"koW tskstu odkrycia, w szczególności kontekstu pf§blem ów jffraz ich rozw iązyw ania. O gólniej p o ­ w iem y, że zainteresD w aak

& 5dDiyezą dynam icznego asfcktB :5tyęhj:|iiauk, a więc ich zm ian w czasie. S e r z e się stąd potrzeb a u w z g lę d n ili^ jd$ąyjsh histo­

rii nauki w dociekaniach z zakresu filozofii nauki. |J i e dychotom izuje się w tedy klasycznych kontekstów , p rz y rów noczesnym w yróżnianiu większej fflczDy - H j i i i gH ierowania i próbnej a k c e p tra i - s tii||ii|i|b a d a n :i! naukow e­

go. W spólną cechą tych stanow isk jest rów nież a b s t||f c w a n ie od środków badaw czych logiki filozoficznej w eksplikacji p rob 1 em ó w o raz ich rozw iązań, naw et w tedy gdy analizuje się ^ p H P k S i :Niejedncm@e są natom iast c h E S l e - ryzow ane ze stro n y przedstaw icieli S|igh stanow isk fczyńńości rozw iązyw ania pjrjpblemó#, ich sytuow ania, s t o s u n l l l ® tradycji pozytyw istycznej i uhiśffitj tip z m o n e j, sw łaszc2a p ® r a S ^ s k i i |||r o l i tej cty n n o ści oraz :|f |li|f c ik f f i|te postaci okFeśtGń^eh-BtrBfeiiur rrffi® S tó l^ tzn )||||;;w poszczególnych fazach bgjj dania naukow ego ioraz w ocenie alternatyw nych m g ||§ |p c fiii. Ta |jj§S ia d o ty ­ czy rów n ież'ek sp IiK icu pjflęćfi problem u, sytlfacjr^roblem ow Sj'," t e o l o g i i p ro b lem ó m j ich <iH«iHBK>ści. kwi#£kdw, genezyfpbraz miejsca w s c h e m lR h rozw oju 'ttliik y .

K i .Sytuacja, problem ow a

Zarys procesu b aaaw fżego lub jego! rezultatów jest czasem dokonyw any za p o m o cą .pojęć. k o m jilim e n ia riy lh , których z b i ó t l ^ z n a c z a tzw . sy tu |ffe naukow ą. Jesjjt k o n stytuow aną przez naukow e j§ ć b |fn w - oraz ii^fflfillsłużące ich ro z w ||||Jf|jif. Wyąjępuje.w: ramach okreśipnegdi tre n a S p ib te m f i |||i bada- w f f lj, rdipafryt^anejl K S tfry d złfy m rozw oju oraz wjifcersij^m k o n te k p jj dyscyplin jpokrew nych w zględem -dyscypliny dla-której jest typow a, p rz y -ró-

Cfcęsc I ukazana się w , i n k a c h Filozoficznych” 54:1986 z. 3.

6

w noczesnym uw zględnieniu założeń m eodologicznych, filozoficznych oraz kulturow ych. P rzy takim rdZumieniu sytuacji. ńiukOwej pojęcie teć-będzie ogólniejsze p<! sytuacji problśinow ej, a zwłaszcza problemu* Pojęcie to o zn a­

cza p o nadto fbezpośrednie narzędzia rapw iązyw ajiia danego problem u oraz w arunki zalcżrit orf określonej postaw y badawczej.

P rzy takitih ustaleniach mam y do czynienia i i kilku typam iSakicj sytuacji.

P ierw szy dotyczy s|flwiania i rozwiązijjiwania problem ów . Będą to czynności w ysuw ania p rB le m ó w , następnie pom ysł ich rjlżwiązania, niezalbzny od do- minującyclBs® dait j j f e a zasie idei, adaptow anie lufc konstruow anie pojęć oraz em pirycznych i itęojnąycznych m etod b ad aw czy ch Zależnie od tego, czy ba­

danie jest głffiHligjlm piryczne czy ted r o y zne.~wyróżnia p B jd f f i rodzaje sy­

tuacji naukow ej. D la pierwszej będą jljBAtneijijjglności b u « ) w tó a ! i dosko­

nalenia instrum entów pom iarow ych, ppgegrowadjtjmia obśćigyacji dla w y k ry ­ cia lub ustaleń® fifitó w naukow ych, z b i|ta n ia i kfgsyfikacji d a n j j h em pirycz­

nych, czynnościll i i i i p rym entow ania i f c S p u ł g ^ j j a S p o t e z jjjb & a w em piry­

cznych oraz testow ania konsekwencjiiifeorii. W lzw iązku z badaniem teo rety ­ cznym p o d staw o w y m i będą sytuacjeilformułowaMia zasad teoflii, w yprow a­

dzania konkluzji, ich aplikow anie; ubogacanie 1® uogólnianie dotychczaso­

w ych teorii, biorąc p o d uwagę now e ■nE^^uiSiaBiryczne, w zględy logiczne lub now e dziedziny badania; klarow anie zw iązków interteoretycznych; op ra­

cowanie teorii a lt^ ||§ |jw n y c h oraz dokonania w iarygodnego w yboru którejś z nich; w ysunięcie nowej teorii na miejsce d o ijchczasow ej. M iędzy p o w y ż­

szym i typam i sytuacji naukow ych o r |§ kierunkam i m etodologii zaznacza się odpow iedniość wjjfensie preferowaraejgąlżwiązllli m iędzy jlcjń członam i. O ile sytuacje typow e dla badań em p ircznych^ą charaliftrystycznH-glównie dla me­

todologii indukcyjonizm u, ogólniej em piryzm u, to sytuacje charakterystycz­

ne dla badań teoretycznych wiążą sifiiiim e to d ó ilg ią ty p u hipotetyczno-de- dukcyjnego, historycznego, s y n te ty c z |fe o (in t||ra ty w iz m l. Taka odpow ied­

niość objaśnia np. przypadek, kiedy to swfuacja naukow a w postaci stawiania p roblem u jest eksponow ana w racjonalijinie, w ujęciu k ry tjjjz n y m i h isto ry ­ cznym w przeciw ieństw ie do indukcjóifiiizłfiu. Różif® ty p y m etodologii zazna­

czają się też w w yróżnianiu określonych faz rozw ojow ych pewnej teorii lub ich zbioru, konstytuującego dyscyplinę ł y k ow a1.

R zecznicy indukcjonizm u nie p r|J§ J8 jjy w a li większej wj§|i do analizow a­

nia n atu ry sytuacjlSproblemowej. Suponow ano z reguły, że typow a jej postać jest konstytuow an® przez zaskakujący fakt, domagający się tłum aczenia, p ro ­ gnozow ania, ew entualnie nowej teorii. W em pirystycznym jej m odelu nie z o ­ stała ujaw niona A l k złożoność aktualnych sytuacji problęjggw ych. G en ero ­ wanie teorii było uw ażane za proces pozaracjonalny. Podkreślano, że poza danym i d o św iad cfln ia nie dysponujem y stosow nym i przpU fnkam i ro z u m o ­ wania. Jedynie upraw niona odpow iedź na pytanie o sposób otrzym ania n o ­

1 A. P o l i k a r o v . m ith o d o lo g ic a l P roblerrSefiScience. Sofia 1983 s. 111-114.

P T O B L E M lip A K O IS ilB Ś B Ś E S A D A N IA H K B E M E G f

7

w ej||ęorifc^osiada p rz y MHtwiązjrwaittu po wy ższego m odelu charakter cjiS isty czn y . O bserw acja pełni w ||d y jej podstaw ę, zarówno! genetyczną jak rw ń jfe ż meftsdplogiczną. Obowjią4£ij# z-arazem lęfja o stKłkHSttlłfej id e n |p ft- npfifiil ffljfikojjifyph sytuacji problem ow ych (Jp Ł iw ig Ę p ^ ń nauki z sytsasjam i o b siw acy jn y m li, w yrażonym i za pom ocą ząań obserw acyjnych. W yróżniają­

cą cechą tego zb io ru zdań była możli^j§ść||]ch indukcyjnego organizow ania, prow adzącego do nieograniczenie uniw ersalnych generalizacji em pirycznych|

stanow iących rozw iązanie problem ów naukow ych, które tkw ią w dartych -e|>- ifi rw ący jnych. Z b ió r takich generalizacji tw o rzy teoretyczpąinkdH udbi^ę infa- li|j|fiej em pirycznej, ro z w ija j||e j się w sposób kum ulatyw ny. P onie­

w aż trudno utrzym ać tezę o teoretycznie neutralnych zdaniach obserw acyj- fry i h , I j a t e g || nie jest upraw nione pojm ow anie sytuacji problem ow ych jako icj|« |y cziw ch lub zdeterm inow anych j§jjjfez sytuacje obserw acyjne2.

^ f f lp p llp f f lę c ie sptuacji probffiffliiSSSj jest typow e dla popperow skiej filo- zS fifn au k i oraz dla stanow isk p o llf tlliy c h , to nie m ożna pow iedzieć, by jego objaśnianie nie nastrjąpzało trudności,

w skazuje na jego faktyczpią zło żo ­ ność. jfS o ipjiektóre charakterystyki ŚępirteFjijmnu:

jp ljjltu a ln y stanwię&zy-no dan p liip jilifim io cie w raz ze w szystkim i śytaniąnrS m o|lj|w yiłii do 'sform ułow ania;

b) lid n o stk a badań m etodologicznych, a więc problem i różne p ró b y jego rozfplizania na podstaw ie teorii, k tóra służy do roiw iązajnji iałyfch klas płW b le J p ra ji tojjaj§|§ylko tych, k tó r e |n |J ! t na u w ii9 ^ e j) ji|i|^ B f l

(c) P o g S lro w sk ie cSfróżnienie problem ów o d ich sytuacji jest stow arzyszone ZiEiMlIpItie ! y E ! I ||w s z ^ a | W l l ! | | e s t logika rozw oju n ^

jako m etoda postępow ania badaw czlgo, czy też jalió tóthahlŻrnj" rozw jfju trz llie g o śffiliiiaiHla d r u |B l f e a f ||i n B i ) r i a nauki.

f l | | Istoffifc-dla sytuacji p e sb ia iio w c j w naukach p rz y i& d n iira fli j i p f | f e ® 8 zaangażow anie oso b y ina-tSćcź teorii c o op arte n a niej t-łwról<Ss$i}i€.

( 0 )'“Będzie"to r ó w n ie j wyśyw ahjy przez osobę prtibferii ołafc^rozw ażtóy p r ź tz nią z I |® f f iz w ią z |iii|||M n ie z |B M |E in a.

(|) ; Zjj||ol|S chodzi Q $ ^ b la |jł,} ę z n ie '% tłem te<|ip { fe n v H B f l iz innym i obiek- t | l i i trzecf|g|> świata, w lfipiySf jest" sytuow any flpermnj:"|lft?W#liy przez A.

Ługga). "Ten- drugi składnik sytuacji problemcrwęj d otyczy w iedzy, k tó r a ■ak-- {Jialniellest przyjm ow ana H s p i S l r n *e kwestionowany.! Pjapjłetf ilustruje |I|

o b j t e e n i e g a lileu szcłS ifflfcrlp S m em w ytłum aczenia przypływ ów ; i o d p ły ­ w ów frijerea. Z łożoność te p y tu a e ji problem ow ej o ierzć się z Sytuow ania tego zagadnienia -na podstaw ach ko-pterflikanizmii oraz proponow anego FO-zwiffi^i nia ża pom ocą [wysuniętej h ip ó tp zy bezw ładności AikeentoWał te / rnozliwbso

“ G . L . P a n d i t . T h e Structure a n d G ro w th o f Scientific K now ledge. D o rd re c h t 1983 s. 46- 48y 108. K ry ty k ę tego m o d elu p o d aje m .in . T h . N ick les (In tro d u cto ry E ssay: Scientific D iscovery a n d th e F uturę o f Philosophy o f Science. W : Scientific D iscovery, L ogic a n d R a tio n a lity. D o r ­ d re c h t 1980 s. 35-36).

8

występowania tego samegoiproblemu w różnych kontekstach wiedzy teorety­

cznej. Te^a ta nje jest przyjmowana, gdy tłJfłtjjBBWe tło u w a |p |ię zj|ift:otn||

składnik prcfperfiu, Wtedy

nie możfea gU separdWać od jegó syfuówiania.

(g) Sytuacje problemowe są też rozurHjane w sensie popperowK im jako riife- spóSftości ‘m^&dzy t cgfiaffil lub < S S ip anH |il przy równogi§j§§

nym dostrzeganiu metafizycznych progrartBw badawczych. Chodzi tu z |®g|

guły o pewnego rodzaju rostdźwięk międzyfejoraekiwamaffH-tkwtącymi w w ie - dzjiptła adaSjffiai obserwacji lub o|§®|j|m*!ha rrffh hipotwijBni3.

(h) WskazBje się też na inne cechy sytuacji problemowej; djrjąstej początek określonemu jjiirobleinowi. Cechuje ją ^ ia d o m o ść pojrzeby jBjtawienia jgg§

tania jeszczeą§|§ sformułowanego. D ałoby się też ziii\ili/iiwaćgjsiujl|lone ifd a - nia, gdyby dysjfórtowaho naw iązaniem problemu, któfy’’ nie "SJostał jgszcze defimłpWfiie sfeln iu łow an jl RóHnorodność takich zJaJdań odpowiada łłoi^ s- nyjn z^eżnj^ciijriTt n[g|d§|r |§talonym i m j - w danej d g e d t S S , rezH ąitami.

D otyczy to nip! postulujących 'v^||K nieni||!zjawisk|||H feiS|eń (WP^K^jnych, p^rtfatriości.na,,!TJó£'ó!ńlKriia oSfSyffianych już sSfeukalttjp; kBMM H W fe lub obalania ustajpMch już w yników 4. Sytua.cjgjrproblemowijma miejsce dopótyj dopóki jest aktualafiiSSiŁdorn(pp|poti|f|eby zrealizowania takich zadań|;mim|J że prjSblem ijSelzoltałliefcpfSSnip doofijjeśilpiy. Ta faza pofiimjpnLe|o istnienia problemu ora^-czas -jjg o aK,tu3(zacji jest uiJileżniona o<J||ej jegó-łtwialifiĘcji?

która jest n jiyw an a iifflsuilW wą głęW ą.isp iffija problemowa jest ponadto charaktfr^zdtl^anaiJz^; poynrifi} iW oi^affiTffiffrąekmalrł|fcli) omfektach bada­

nia, ich nowyrch własnościach oraz rBBeM*fdlathi!aęh wapm sfs^lBiia. Warmnkuje ona aktiiliiH tję problemuafjstz decyzję podjęć iib a d a ń . W pq&$ M ^ńM>ńe do problemujw pełni r o zwiniętego sytuacją problemowa jest bą|dzg|j płynna.

Jej krystalizowanie się w tego rodzaju problem oraz jego rozwiązanie nie musi być s ||le wynikiem s)|ltematyczny§jh biadań. Może piieć bowiem miejsce intuicyjny, a-więc bezpośredni i i momentalny ,, ogląd*. §#feezalflM* od tego jest ona w; i B | l sensie nieojŁowna, żliborrijająl ją mS|ji>by ujpij uwadze ja­

kieś istotne ifjw isk o Haktowane jako d n U n r iM u b anofialijne5.

3 S. A m s t e r d a m s k i . M ię d zy historią a m etodą. W arszaw a 1983 s. 35; J. G i e d y m i n . P ro b lem y, za ło żen ia , rozstrzygnięcia. P o zn a ń 1964 s. 12; J. N . H a t t i a n g a d i . T h e Structure o f Prohlem s. Part I I . „ P h ilo so p h y o f Social Sciences” 9:1979 s. 49; J. K e k e s . A Justification o f R a tio n a lity. A lb an y 1976 s. 121; N . K o e r t g e . P oppery$ M etaphysical Research Program f o r the H u m a ń Sciences. „ In ą u iry ” 18:1975 s. 443; T h . N i c k i e s . W h a t is a P roblem T h a t w e m a y Sofae it} „Synthese” 47:1981 s. 91, 92, 93; K . R. P o p p e r . O b je c tw e K now ledge. O x fo rd 1972 s. 71, 165, 171 nn.

4 Z h isto rii nauki znane są zadania p ro b le m ó w jeszcze nie sfo rm u ło w an y ch , a w ięc takich, k tó re nie w y szły jeszcze p o z a fazę sytuacji p ro b lem o w ej, o ra z zadania p ro b le m ó w sfo rm u ło w a­

n y ch , rozw iązy w an y ch , dla k tó ry c h p o d an o teo rety czn e tłum aczenia. G . H o lto n (Einstein, Mi~

chelson a n d th e „C rucial” E xperim ent. „Isis” 60:1969 s. 133-197) n p . analizuje einsteinow ską sy ­ tuację pro b lem o w ą w łaściw ą dla STW .

5 J. R . R a v e t z . Scientific K now ledge a n d Its Social Problem s. O x fo rd 1973 s. 132, 135-137;

J. W a t e r h o u s e . P opper a n d M etaphysical Scepticism. „T he P hilosophical F o ru m ” 15:1984 s.

384.

K | |i i i | W i | i | B A D A N I A N ^ | | K O W K , 0

9

D alsżi l b ojjjaśnienia [S ia |ja tfs3 n e g o p ojęcia dokonfilp i fc p o p rz |§ w ska­

zanie odm ienności sytuacji problem ow ej, w której teoria'Jest w prow adzana, oraz i j |l f i c j i problem ow ej, w której jest J |n a a k c e p to w |||l W k o n t e k ||! ||e j w pliSaliffiania spraw a dotgŁzy znalezienia J io s o b u rd lp lliz a n ia problem u, zaŚM pkom pkście akcejgfacji c h o d z i ® w y b ó r n a jle p sz e g lip o d o k r||lo n y m i w z g lfflip i ro z w ią z a n ii spośród ew entualności konkurencyjnym i. Pojęcie to w i i g u i l rów nież p rz y o < J|j5 ż n ie n i^ |® ||'fik ||jo n S im |||||lp p p |||[:l)||||w o ist|g |!

konfirm acjonizm u Lakatosa. M am y tu do czynienia z dw om a sytuacjam i p ro ­ blem ow ym i. W pierw szej (Pi) fna:mip]$ce falsyfikaCja, w drfigiej (PJH - jp w fir- macjąv;R.óżnica d o ty czy t e S , c i i dla danej iSyscj^ffiiy H rd z ie j typow ą jest sy tM ija P] czy P / ’. N ie jest to w praw dzie cecha istotnie odróżniająca te dwie ffffrjyf f iitf t ł niemniej::MyttaQeisi^;d:orzećziiąp ztółaszcza jeśli zw a­

ł y c S r a n o w is k ^ ^ (z Poverty (ĘtHistoricism), k tffijfu trz y m u je , że in- te rp re ta c y in c^aunkty wideenia-histeatiitnie maggrbjte wpiraw<MIP sfalsyfil^p p - i e , różnią srę_j e ó r i a k p p d w g l ę i |r |||p o d n o a |. Szczegóły naukow ej sy tu fjl}

problem ow ej odjgi]yw§ją t e ż l ||j ę jgrzy form ułow aniu reguł określonej ijij$H}

d o ło g ira a u k i W yzn aczają:Hne w arunki optym alnej strategii postępesraniH badaw czego, np. protegow aniu trzonu p rogram u badaw czego p r | f t ib a lę ||ie m .

Zkuw ażm y. że w punkcie wyjścia duhem ow skiej sytuacji problem ow ej s y s w j| S je st zb udow any z (szeroko rozum ianej) teorii T o |H l p i p p t i |y p o ­ m ocniczej A . W razie n ie fflp ie j p ifc n o z y żiry so w u ją się j§ |jp (łdlwfeystf|ffl dwie opcje. M odyfikacja system u=Si;polega bydż::na w prow adzeniu hipotezy A (S = T A A ), bądź na z a r B K U h iu T. W drugim przy p ad k u dyspópfjje- rniy slab s/v m s y g t^ (T ie ^ 'tę o r^ y c z |i|lp ltt|= i T i A). Porów nanie systernjE^Bf:

oraz s dokonuje s l | w lira k ty c e szcZiigóltiie pod dw om a względami. Najjslllfi!

uw zględnia się poznaw pze z & te re so w a n ie tym i system am i. M niejsze zaiifffij resowanie to w a rz |ę j||j| p w k l e systetnów i S aniżeli S . Neiaepśl smiah-ęh hip o ­ tez są w zasadsije-^reijtform atyw p^njkw ielkjł jest też ;ich m ba ^wyjaśniająca.

pJw zpędniając w afor z ai rifdre Sów a n i a rrau kow cy ^ędl} Wi§| Opowiadać się za p o d trz fS H lie m “t i HSf t W / y iB t i l ł i l p n y m r r f |d y f |i i S n i u hipotez p o m ocni­

czych. Poraów naniaK ^fcslepB ie (jSconywaKle ze w zględu na w alor a p ro k s jl m ow am a-praw dy prze? Sany system :!(porównawczv stopień p r a w d o p o d p ||

ności). J f M ie w a ż dostępne h ip flp U jB p m o c n ic z e są n iljed n o k ro tn ie mało w iarygodne, dlatego i ijbrawdopoffiófiicństwo system u S^jgjst niskjg; przez co traci=na w a lo r/e z a iw e rem w am a. -Obydwie Zwartości W n a a f e e s jS ||m ó w fiepretycznySi nie są stale e lp jiflo w a n e w |i|p w |||n y c h sy ti§ ||S § h projp|emo- wpcli?.

6 D la m e to d o lo g ii n au k o w y ch p ro g ra m ó w bad aw czy ch jest te ż c h arak tery sty czn a dyskusja (I. L ak ato s, J. W o rra ll, E. Z ahar) sytuacji p ro b lem o w ej, w której w y stę p u j

4

7 A k tu a ln y stan nauki stan o w i n ie je d n o k ro tn ie fragm ent filozoficznej sytuacji p ro blem ow ej.

R zecz tę ilu stru je n p . w ysuw anie ró ż n y c h o d p o w ie d z i na pro b lem scep ty cy zm u przez K artezju- sza i K anta. Z p u n k tu w idzenia racjonalizm u k ry ty c z n e g o dla p o ro w n an ia lub racjonalnego w y-

10 /'VC;\fUNT HAJDUK

O pis takich sytuacji jest składnikiem wyjaśniania sytuacyjnego, stanów ią- c^gfer p rio ri poppero^fBkiegol ^róg^arh^ b a d a w c z e j! jfe&k spotócihjtch. N ie itóżni się dho istotnie od tfijmac/.eiHa sp o ty l||p e B | w n a u l ® ! p r f jr o d n i- iz y ch . Podifflw łltakiego twierdzenia! jest filo zo fic z n i'te o rii człowieka, M^edle k t4 |j|ii j ę t on istjg JjjiS S n a ln ie rc j|jv S ;u jącą problem y. Tłup$i|§||jfl|e jego działań dokonuje się na J jo d z e analizy ludzkich sytuacji problemowych;;; za- m ierzen, dostępnych te o rii oraz opcji};'ktjnft są poddaw ane ocenom . Wggjjrta- kiego tłum aczenia, logiki lub - jalfjPopper najchętniej m ów i - analizjffpytua- cf f l | p o # > s i ł on już wcześniej8. Jest przezeń stosow argf do ewolucyjnego rozw oju cMo^Beka i jego zachowania. O dniesiona do te g ||||s ta tn ie g o zasada racjo n aln o ścjik ład a się z dw u jsałotialttyi Zgodnie z p ie r ^ |p y m i« ^ ||5 i|g ( ła m e stanow i odpow iedź n |f c id e n ||K k o w ||i| uprzednio sytuację proHcmolw^i W e­

dług jej drugiego C2jfl|p:kj§§da osoba odpow iada w spgfBb racjjijnalny^nahsy- tuację proH lem ow Ł B yw a też odnoszona do tłum aczenia historycznego!, a to wyjaśnić strukturę w ysuniętych idei. nie sposób w ytłum aczyć w pełni działanie tw órcze, niem ftej p o żą d a n e są próby podania wyidealizow anej rekonstrukcji sytuacji problem jpvej tw órcy, cjjrniąc jego w ytw ory; do f# v n e g o $ ^ p n f |::i|c jo n a ln ie zro z ||||i(|^ (||||i. W raftjij||h tej Ś #al3y iwffóriiik -Ślę d a rfi sytuację od sposobu jej dcjppkegania, rozupiiinia lub iipferpretifeji przez działacza. Zaznacza się to w historii nauk (p rz y ro d n i- jjpygjji), gdaie na podstaw ie analizy sytuacyjnej tłum aczy się stopień adekw at­

ności proponow anych teorii9.

Z filozoficznego p u n k tu w idzenia P opper różbatifujc sytuacje problem ow e w ram ach obiektywist)j|Jznie traktowaM jfl^pistem ologii. R ozum ie przez nią teorię w iedzy naukow ej, identyfikow anej z w iedzą w sensie obiektyw nym .

b o ru pew nego stan o w isk a lu b tw ierd zen ia filozoficznego jest n ie o d z o w n a taka te o ria k ry ty c y z ­ m u , k tó ra p o zw ala ró żn ico w ać je p o d w zględem ich sto p n ia p ro b lem o w o ści, ró żn eg o o d stopnia testow alności. O ile ten o sta tn i stosuje się d o teo rii n a u k o w y ch , to p ie rw sz y ró w n ie ż d o teorii filozoficznych, k tó ry c h nie w artościuje się za po m o cą sto p n ia k o ro b o rac ji. P o r. W . W . B a r t l e y III. Theories o f D em arcation b etw een Science a n d M etaphysics. W : P roblem s in th e P hilosophy o f Science. A m ste rd am 1968 s. 58-59; t e n ż e . Aproaches to Science a n d Scepticism. „T he P h ilo so p h i- cal F o ru m ” 1:1969 s. 318-319, 325, 329. P o r. te ż N . K o e r t g e . T ow ards a N e w T heory o f Scien- tific In ą u iry. W : Progress a n d R a tio n a lity in Science. D o rd re c h t 1978 s. 254-255, 266-267; J. K e - k e s . T he C e n tra lity o f P ro b le m -S o h in g . „ In q u iry ” 22:1979 s. 408-409. Bardziej w sp ó łczesn y p rz y k ła d sytuacji p ro b lem o w y ch , k tó re d ały p o c z ą te k filozofii n a u k i P o p p e ra i L akatosa jest p rzed staw io n y w a rty k u le E. Z ahara T h e P opper-Lakatos C ontoversy in th e L ig h t o f „D ie beiden G rundproblem e d er E rken n tn isth eo rie” („B ritisch Jo u rn a l fo r th e P h ilo so p h y o f Science” 34:1983 s. 149-171). W ty tu le tego a rty k u łu jest w ym ien io n a m o nografia P o p p e ra (D ie beiden) napisana w latach 1930/31, a o p u b lik o w an a w r. 1979. Są w niej an ty cy p o w an e n ie k tó re zagadnienia p o d ję ­ te p rz e z P o p p e ra w p ó źn iejszy ch publikacjach z filozofii nauki.

H P or. w tej spraw ie dw ie prace P o p p era: O pen Society n a d Its E nem ies (L o n d o n 1945 vol. 2, ro zd zi. 14) o ra z P o verty o f H istoricism (L o n d o n 1957/1944/ paragrafy 31, 32).

9 P o p p e r . O b jective s. 178, 179; K o e r t g e . Popper’s s. 438, 442-443, 458. In teg raln ą czę­

ścią p ro p o n o w an ej p rz e z N . K oertge (Tow ards s. 253-254) teo rii badania n a u k o w eg o jest opis ty p o w y ch ro d z a jó w sytuacji p ro b lem o w y ch badania naukow ego.

PROEI.SSKIS'! KONCH:’ĆJA HAIUN! A NA'. KOWI GO

I I NażWa ta-denofuje zaw artość trzeciego św iata i j||j } | |||g |i ł ||f e z; poilniiotił-gio zn ająceg o .'T o ; jej: odniesienie p rzedm iotow e ohtęktyw ipaje ją (patologiczna t « l | | | f c r i } . T ^ a iljtt^ fR fe riji^ iijT T O E ilo g ii I t t l R r i l i l 1 B ffin ltz o n a njjj jjjfdlęD'pfież obiektyw nie M jM mka® pioblem y, ich pfóbftl-M syfim ania;• rażittE miane jako o b ie fty w n e (S a g ij B I I lecz taHże p r te z "Wiedzę sensie poppe- row skim oraz supGHtfjąoy ją W ł§||jfwe dla tpgp -rpdzftju | 3 t | i w iedzy będzie studiuni n ajikow yck sytuacji; problem ow ych, problem ów , ko- niektur naukow ych, czyli hipotez lub teorii, jak i przytaczanych w dyskusji 4fgu«|$eaówJiryiycz45r«jJi j^raz jfolfr j^ką w ||e j argum ^|||stój|ipdgryw a świ^ife- ctwojiTakar teoria wiciĘzy jest logiKą i epistem ologią a nie psychologią i socjo- logiaJlM a |e zajm ują się sfWfcr^ t e nBIlnymi oraz ^@ dza| j ^ iel^gw tfa (zawar- tość drugiego świata). T o włai;i|g|fejjlfeemol;Qggula. ^ H ^ ^

zagadnienia i jako jU D idd^rW istylłnlt, nazyw ana też 'filh±t>fl4 przekonania, z y p przez ; 8 M p y a odrzucona. isPrzęMbnanie” me oznacza biiiBrnej l u | bardziej asertyw nie p odtrzym yw anej opinii. Jest nacechow ana; pew nbścią. Bę- d p jts ię 'iBęc- ottzym W w tc, -fc^prleeklbnanie nie ma‘:nić w spólnego z poznaniem j S S iW ym , pohiswaiż niuffoW cy rfjje pew hi w artości loM jm B fflM SbriSw a- nych konicktur. W |jjrz||piw nyrn razie miel|fcy-śim[^ do czynnO ja z fflm p aty z- mem lu h ^ s iy fik a c jo n iz m ę m J0.

A u to ljl||iia tego św iata jest częściowa, a więc niektóre elęn|ęnfy tjego z K | ru są kreow ane przez c z ło w ie k a ,|||iil;jsą tw o r z o ll iW BodstaMfi; mechafflk- m ów właś|§wycH! dlalltrze^ie^o|ś‘^ łata- StącJ też dla olB ip B wiznnjl P o p p e ||

charakterystyczna Jest teza o sytuacjach prdblem ow ych w Sabie, k tóre nie są prĄbz cz"łbwl«k|a iv v tw o rzo n e ani też poznawAS)} uchw ycone, zaś m o | | być u c h m p p p l poznaw czo ty llf i c l p |i o \ W lub w S |p B być poza zasięgiem zrozum ienj#11. Rzecz tę daje siJSprześledzić na p rz y k ła d fe w yjaśniania nau- kpw ego. J e ś f o n o dla filozofii nijuitt śiprawą t e n t |S n ||||||i i e w a ż

nie Ite b flw c z n ej dom niem ane rozw iązania są tłum aczeniam i. O b ie k ty w ftn B pppera znajduje tu ] ś w ó |.wyraz _w znanej analizie w yjaśniania hipofetyczno- -|ld t|M |y jn e g o , b ||§ l i |g ( f i |j S h e g | ^ | w ® B ^ schem atu I) N a bjpisaitego w Logice odkryci 0 naiłłcowego. Pow inno óńo spełnić o b ie k ty \|il

ff K., R. P o p pje:r, E pistefrtolpgf w m m t t K n o w ig Subject. |H : Logic, M eth o d o liS m m n d P jtto 4 1 1 1 ® W e w c H i iB t e r d a m 1 9 6 j||§ 337, 340; t e n ż e . A u i^ r M ^ j^ ih y . W : T he Philo- sopby Hf K arl P opper.'h i 'Sidle 19l§ s. 111; S. H a a c k . E pistem ology w ith K n o w ig Subject.

v i ę » p |H |3 a p h y s i c s ’’ 3 3 :iS fjS s. IS B -J® !! P a n d i T he Structure s. 1 |7 .

J !;j® ny aspekt z m u f p ( j i o jy c zy p l^ rw o tr^ j T<f5towalnośij:jp je rsu b ie k ty w n £ |j u o g ó ln io n ej p ó |S i e ) id © i ł a i & u b ie k ty ^ l S i |t e |^ ^ c y z m u polę^kjąć& góna racjonalnej k o n tro li rea-

|g |a ® j({ jjj|ffip rz e z d y ||j||} g '||g jH } ’czną. Stąd P o p p e r c h a r a k te r y z u je ]j|||iB sy n tety czn ie, w skazu-

ptisiei IB

element>ftStelSiii'e g|liaijtM ipttto^:g tip y < il&ntiiPrzyimuiwiBe^- postać dysjfiyi

IJ tó re j i n t ć j f a l | | m j l | | ^ B | e r # | e s t ti ■ ikiwar.it j i m p i r y c z n e ) [ p f |I ||i i |k u r u j4c e p | sobM hipotezJjj Por,-K.-ELl P o p p e r . R em d rks m i th e Problem s o f D em arcation a n d o f R ationality.'B g: Probierni s. 9 f fif fi t e n ż e . Epistem tiibgy s. 3 4 2 | i k 4 j | | W . N ljR P a t k U n ity o f Poppef'Ą Tbought.

W : pfró P hildsdfrhji o f K affi i Wffl w t E. ®it e e m a n, H . TW i^i i p iii o w s k

&bje<tiz Peerce a n d Popper. W T he Bhrfpśopky m k a r i P oppef 'vi

12

standardy fljyprowadzalności explanBHum z explanans: wysokiej mocy w yjaś­

niającej lub zaw artości e r r ij|p iz n e j||u b też n i ||||e ż n e j testcH alj& ści expla- nans oraz praw dziw ości tegO członu w yjaśniania. Przeciw fiigfiie jest ujęcie w yjaśniania, biorące się z subiektyw nego podejścią|do w iedśfJaW edług sche­

m atu tego rod?.aju- w yjam ljg p i A będzie tłumarasemem adarzeńia B dla o seb y X, jeśli A lithyla zagadko\B>ść zdarzenia B, ciy iu ąc IL dla X nieproblem aty- czn y m 12.

Pow yższe odróżnienie posiada swój odpow iednik U ldysfiisji problem ów ! Poniew aż ttoniaczenia są proponow anym i rozw iązaniam i kwestii do w yjaś­

nienia, j realł^ują: onę=j u ię c ^ ^ ic k t^ w ifłf; l§jb lqgiczne orąZi subijektywnie lub p rag m {§ p ferl| problem p d k ^ a n it uśw iadom ieniu zagadkowości lub p o c z u c ii||§ |k ło p o lM |3 O d jest zaś u j­

m ow any m iędzy innym i p o p rzez zw iązki logicżiid m iędzy S ń Ee j$cytf)i“frag - r r |||h ta m i|w i||S |j( n p . flloblem zunifikow ania mechaniki njflbaffijinechaniką ziemskjj,, lub problem rów jjj§^ażngści masy inercyjnej i g|aw itaęj;|nej). T ||||

w ym iar problem ów lub sytuacji problcmafayyeh stawia naukow ców dowolnej epoki w obec łcjb stru k tu ry , co jqsi; przez nich w m niej|j|ifm lub w iękjjjiS i stopniu reflektow ane, H g B B z y z :r|?ćh w ym iarów m o i nie m K I c w spól­

nego z!! problem am i autenfpiynym i (swoiste pseudoprobllftfijjfi)!, jakkolw iek poczucie zagadkow ości;m d łe odgryw ać istotną rolę w psychologii odkrycia.

Intfiitfesujące teoretyków || j h a n i a problem y autentyczne, a więc problem yjgj|

sensie obiektyw nym , f f l j m u iś i - jak wiadoijflD - prow okow ać pfl®Mcia za- gadklowaścii Za jedną z ig iih |||m |iłu genialnego uw aSjgfiuiSaffi|ffl«(ć odkjjfg wania now ych i d o n io śły th problem ów , czegjo «ie dałoby się powjedstieć, gdyby prefero w an o lubBjjjftentowano wyłącznie subiektyw ny w ym iar probjłes- m ów (np. M. Polanyi)13.

3.2. Problem

Ś jlto p n io w o konstytuow anej teorii problem ów oraz opartelm a niej teorii b r a n i a f i a u k o ^ § l| f | zy j ® się wyróżm§j§f kilka||>odsta^||w H j|jh jednostek

|iS ||§ § i filozoficż&ej. W kierunkaiełi w y rap iie cm pirystycznych za takie jŚdS- n « j p i jfeyto uważane zdani^jofc§|rw acyjne lub fakty, które detjg g ttj|io w ^||

problem y. W poppjjj-owskim falsyfikacjonizmie m e t o d o l o ^ |||n ) |g |J g ^ z ^ i j I H Jb..prM z lojgm atycznyj tj|§ j| nimi ob o k koniektuc (prawa, hipotezy, te ­ orii:) i ręful^cji także problemy* fcfr- W£Sfftzy wan i u lub wyjaśnianiu służyły gierw sze x tych stru k tu r m etodologicznych, zaś fakty i obserwacje bylyrna rów ni determ inow ane przez problem y i teorie. W okresie postpopperow skiej

12 W hem plow skiej teorii w yjaśniania m ów i się w ted y o p rag m aty czn y m aspekcie tłum acze- nia.

n A . M u s g r a v e. T h e O b jectivism o f Popper*s E pistem ology. W : T h e P hilosophy o f K a rl Popper s. 570, 572.

PR O B L E M O W E K O lggggigj§V BSffiW SlA § » B ; K O W g § I |

13 fijjjjjj>fii n a n k t były nusat

tnasi- lu b supesteong, a więc paradygm aty (in si tafiz.yczne lub naukow e), program y badaw cze, tradycje lub tem atyki badaw ­ cze. W |M tt ibKiroir ,y ^ ]^ 8 ie' rów nież :Sardidejh3&żona stru k tu ra ip iliH n iil|

nego zw iązku teorii z problem em , połegaj^cego-lH.rnzwriitzywaniu stow arzy­

szonych z nią prcjblemówj O b y d w a człony tego zw iązku są głów nym i ro d za­

jami ro z w o jS Ip H i s t | | | t u r w |s |||||!i|l|ik o -w d j. Ten Ifw uczłonow y u j f i i |§ j|§

dący jed n o stk ą analizy dialR ronicznej stanow i z a r a ||n j Ije^ńostkęJięęgjriy _ep|f stemicznej w nauce. G d y jH ||k ła j|i|iijj układu nie l i t w ł a ś g ||f |i dobrane nie B i | | ; rn i|ia agpiejsca odpow iedm ość m iędzy oczekiw anym i faktycznym funkcjonow aniem system u. W identyfikow aniu oraz E korygow aniu takich B ^ S tu a ln o śc i pfiffli f o l ę zaiipjjgjwana i uteoretyzow ana'fobscrw acja. Braku o tttk ś iid n io ś c iJ |H fflz y o k rdjjpnym i już problem am i o m ilic h rc g iB fiin ia m i w postaq§< ł< ji|rc]^8a^9^® i teorii nie zidentyfikują obserwacje nie z d p e rm i- now ane przez teorie i sytuacje prob lem o w e14.

W reprezentatyw nej dla problem ow ej teorii badania naukow egfllfjientacji l|^ p e r o w s k ie j:pr<jibfe:fny'I ś iI naipierw R » p a tq rw ia e 'ó b ie M W iB | , nfi>syc||ft*

logicznie. Ich teoria ^est w p o rów naniu z m odelem pozytyw istycznym u b o ­ gacona o b ard ziD 'złsjżo n ą B p ś ć sytuacji problem ow ej. P o p p er był bodaj pierw szym , k tó ry podkreślał rolę teoretycznego tła problem ów . Ich sytuow a­

nie w tej całości czyni je w m niejszym lub w iększym stopniu głębokim i (np.

zw iązki m iędzy teoriam i fizyki). Sugestie P oppera, p o cięte później przez H attiangadiego, w skazują na potrzebę ich rozw iązyw ania! stanow ią bowiem niespójność logiczną, jaka w ystępuje bądź w ram ach teorii, bądź m iędzy teo ­ riami, bądź m iędzy teorią a z d a i | g | 0 r i i ^ 15.

W skazuje się na kilka k < S r © p f ty jn y c h składników lip d aalj w d p ji pffiffil perow skiego m o < ^ ^ |iro b leffijp ||fjE fflfc|p ^ ^ ™ |^ :p o zy ty w i^ M a|p j|p i i poppe r c ^ ^ i m ^ o d e m ::itie i\iitóżs3miaTi|ę:kcS:iż Ió g i< S nym iilliJŁ nsystS I|j|3p:iam i, ti||e |jj|a k eksponow anie tej charakterystyki zaciera r ó ż n ili międz$j" 0 (Sjębny- rrf| rodzajam i problem ów . Zastosow anie z n a rfig ffy fg p feęynieliBŃSŁBii^s t e p tności l l ^ i p j jfc d n d lła ^|j^ u i i | 3 r a M erz^ ZjK>l$S jp f c f t d Błuje się p<jjjj8 p s lp skie separow anie p r ó |l ||n ó w oajię^fi^ytuow inia (w ie d z a lji, sficpwn^ty poję- ciowe). N ie dostrzega się podstaw y odróżnienia tych składników w iedzy.

Sporny jest rów nież ton fragm ent tradycji nie tylko popperowskiffj, ^ " k tó rej identyfikuje się w s z y p l l l zagadnienj® naulffiwe z problem am i tłufflffzjjK l djyjych lub uwa^a;:;:sig jjnjg.e^agadnigp.i(i|..co najmniej za ||iodr|g*dne w^H ędem tego naczelnego projbjgnir. N ą b i t r J l u jd in a k znaczeni* żnanę^Ew ięfdzenie,

14 R. J. A c k e r n ||§ j |j # J § ||j i P h ilo s o p h w s f K arl Popper. A rn h lS p Ife 7 « { J. 2 4 g 5 s ||i|f n H ffi S k o l i m o w s k i . T M i e d l i J f i i j t o l ; N H E M lb sj@ XhatillilUS; P a n l t f i t .

79, 80.

; |i S l R . jtjb p p e r . Conjectures a n d R e fu ta tio n s. L o n d o n 1963 s. 313, 316; t e n ż ę. O bjectivc s. k 1I I . W b a t s. 91, 92, 94; J. N . H a 11 i a n g a d i. T he Structure o f

Part t , „ P h i l i i i j i i t ' t » ; l « 4 | Scfierifces" 8 il9 7 8 s. 352.

14

w edług któregg o rozw iązaniu problem u sfjgjjpowi j^gb d ||> re posjgjwiei||e.

OdpoW nSłnio >fotaniłetWżne ej|p l||^n d u rn (o d p o w jfd n ik Łetepłriwfckiego ex- planaiiiduijn) uspraSpija dobranie i w yprow adzenie właściwego explicans (od­

pow iednik lfcrnplowskiego explanpjis). R ó w n ią ffipdyfikafle cżłojnu w yjaś­

nianego prow adw pdo"'różnych wersji, zarów no espłicaudtrm jak i ejępfeurs:

W ten sposób objaśniamy- fip. Spotykany w fizyce fakt |io w arzy szan ia n o ­ w ych ife ć problem u z j & z e k s itiS d iitti określonych rów nań. się oęljniqnnymi r^d^ajanujaparatu p o jęciow ego'pozw ala otraym ać róznp wersje explicans16.

W tej tradycji spotyka sfep& & & lti£nne ujęcie problem u atiM fiiliiB z jego ro z u m S lfe m . N ie realizuje się -ono pofażcŁ-iMalilżlC p ro b leMft lub |ćg6 ro z­

wiązania, l i l z ppjjfzez podjęcie chqfśb}l lliefcśedttyłiiłęp-p^kł jego n fc p ifz iff nia. J e s t t o ęzyngośg im e ld « u a lS S >olegaiaCT n i Bręććsąęh śjab iek ^ w p y ćh , a więc /w i,j./anveh‘z drugim światem poppełow skim . Przedifiiotiy tyilh czjyrino- ści n j |p i i ||l [ j d o ikłaidników stru k tu ral4 lS^ljtr z e ii||ili ś^rljj^ .iH ialciś^ii^.Kr,QŻ,.

nić: (a) ro O T im fc iiS fo ||e m u ; (b) rozum ienie zdania b ęd ą|eg ó jego r3B B |S|a- njem j;(ę) r o |p m i i ||B kjg|alifik&eji ppa^rdfciwoś<śj t ^ O -ro zw iązan ia; (d) ro zu - mienie polegające na spraw dzeniu tefJ& aliflliaćiiro zw iązan ia opierając się na m etodzie eliiJiinacji b ł ę f i . W siS stkie wyMakŁ,»JE.własK6Ża=.a»s.(b), są sto p ­ niow alne; taką it|a sn o śli będzie też posiadać rozum ienie. W ty m kontekście problem jest t|f§§j|mjany jako trudność, j |g : |r o z u n |i |n i e |Ę ę d f || zaś polegać na ucftvjijeijfu istoty tej trudności. M if.e to być |lu 3 ń o ść teoretyczna fjjiatra- fia na nią t e q t t | lub m M |§ |z n a . Jej p ró b n e t i S |y |f e 6 Ś poddajem y IBSMilp, której wynikiem będzie obalenie lub okazanie stopniow alnej adekw atności rozw iązania. W trak tie tej czynności okaziije się 5 też, dłaezego z regtiły nie funkcjonują rozw iązaniE typu prim a laućic. Jest p o n ad to oczyw iste, że nie od razu dysponujem y kłaroWrtą ideą siiłiego p ró b lo rra Czy tćź-mniej lu b ||||fd z ie j adekwat-fiegó łtozwiązamia. Stopniow e zazniŁmlianid się z problem em d o k o ­ nuje się raa qrodze wysuw ania próbnych rozw iązań I oraz: ich jk ry ty k ę. Rozu- m ieniepróbfenni będzie w tedy spraw ą operow&hii jednostkahrii striiktuiralny- mi ||z e c ie g o świata, zaś jego in tu ilfjn e uchw ycenia'poleca lii a zaznajam ianiu się z ty iw jŁxlno^kaffiTOrał'logJ€ZHymi" zw iązkam i, jlld lffn ięcfly n iliflzach o - dząf Zro^urtifienie problem u (sJjj§jj| : sytuacjlproblem ow ej) stanow i teiEWstęj pną f i S | rozum ienia teorii. P o s oli ono zarazem wyklsiczyillliggóijy ijąewne ty p y hipbtez, jak liłż Wyznaczyć: w arunki, które d B w in iy |® l ; ||) e ł n i o |||||r z e z próbne ro zw iązan ie||iro b iim o |g ft]Ł faly = ifą|d o st| | ^ | 6 i !g f c geijffiM ||j skądi­

nąd rozw iązanie rokuje sukces, czy teżigbędzie iWBfeBj M ie ze w zględu na znane nam braki. J « w tedy miejsce na poddanie go kryigm iiM w SfflSiuiaM tej fazie rozum ienia zauw ażam y rozgałęzienia danego problem u, zagadnień a pochodige oraz zw ||H ki z innym i zagadnieniami.

U’ J. A g a s s i . Science in Flux. D o rd re c h t 1975 s. 68, 203; N i c k l e s . W'hat s. 93, 94.

P R O B L E M O T O l S d l E P p B B S D A N IA KiAUKOW l-.GO

15 O b iek ty w n ej feftonjsj(Fi3kcji jest pcfddaw arij: problernj |iib sytjjuiacja pftoBle- m o f k nienależnie, pcfc jjigo interpretacji lub ra z i^ ie n ija ; W dfigiqM z tych m am y do czynienia z p i | | | | | | | f i

w historii aaafe przył^tóiezychEiśryśt(g!H |e stjBe z czasow ym Spóźitićfliem . R f f lB S ||

n a u k o w c y lio d e jm u ją c y problem nie zaw sze jasno s tw ię fs p iji na czym się Ono z a p i l i , ch y i | że-jfojtało-pojdane je g o rozw iązanie, flid a n e przez nicE objaśnienia okazują, się niejednokrotrpglm ylne z- perspektyw y czasu. Kepler np. zam ierza! o d k ry ć "jharmonię jgitagorejską przejawiającą sę w porządku śwdfflmBiS<ffiródinger B e ró to jp i& a fra l o trzy m an eg d liro ii|Ę zan ia w s p o i n statystyczny; taką interpretację podał M. Born. R ów nież postawion^fpprzez A. ^ P lp lM igpro b lem O T W j. nie Były uw ażany za s p S n y przez E.

K łS ąehiT iahpaS

Śpw yższe ittiitożnSdnie d w ic z y przedm iotow ego i M llaprzellm iiiliiw ego

|{ te |g |e r m iim p ipbłem . Ten ostatni jest p rzed m io ti a ś a n a liz filozoficznych, dla k ljry c h nie jest istotna zr J e k t f l j B jŁ św iadom ość zagadnienia,

b jlfrM ilik ty w n ie istniejący |R > a H H p naukow ym lub TOm rote. To zriięze- nie iesfflffffdrebniane' od z w is ie

d o o k reślo n y tft p jp b le m ó lj w sensie trudności;tfflDłetycznych lub p ra k ty czn y ch 18. Ą le i w tedy nie będą one w yłą­

cznie subiektyw ną spraw ą lub konfliktem -w ra n a c h system u przekonań, chy­

ba ze njaipy na uw adze jedynie subiektyw ny, zw iązany z podm iotem sens tego i§§fiva. W J |ji|c z e n iu s f i ||i ||y c z n y m 19 :j|fo]||em y istnieją w zw iązku z kreow anym i zbioram i to |8 i ,||a n y c h , p rak ty k i o ra ż ’će1óvv, k tóre są niezależne od przekonań podm iotow ych.

T raktow anie p roblem ów jako p ew n eg o R ó ^zajiiijtry d rt^si jest JRlniesijSffl do celów; będą w tedy sw oistym i przeszkodam i w ich realizacji. Ich zm iana pociąga m odyfikacje z a g a d n ® lub elim inację pierw otnie staw ianych kwestii.

Ich rozw iązania będą stopnioT^jfm aj§§§ksymowaniem urzeczyw istniania celu.

Z reguły nie osiąga^się HćKIniomeńtjSne go ucByfenia.-"S w i^om B icjproB Ieniu!

będżife.tóż i%4adomOśęi4; p b trzeb y |je£b tozwiąte,ania G dy jeit|O itó efektyw nej r o z u m ia ły p o w o d y wjsfpt^pienia trudności, e<^ niejednokrotnie stanow i o jej aktualnym uchyleniu20.

p i f B o j i js |§ ' O b jective s. 166, 169, 182, 192, 2 4 6 ,i2 jp , 260. M . P olanyi (Problem

Sofaing. fo r th e : 1 ffiS'7 s. 91-92, 93) zauw aża, l | z r | | o -

biem cm tnam y ido c zy n ien ia Wte<fav g a s j stw arzając o k re śtó ę e :tru d n o śc i zain try g o w ał k o g o ś ;J e s a rozw iązan ie będzie dla jiso b ^ p d k ry jc ie # ? ;P ro b le m „w so b ie ” lub o d k ry cie „w=sóbie” me

|jm|j|Jjjjjjćdy z w jm ||H |j;B j)p ra w n y m i.;tffii;§ j||||i!o d k ry c ie nie jest w y n ik iem d^mfjKJg jedyne racjo- I S j e g o , po k jg f y^ajnie t r u d r f e ś l a B l r t ^ w i ą z i j l / a i l a i p f f b l e m u J ^ j t l l J i j ^ I p n e m ianem „pgzziew u

r s m m

’-

|| ! 18 JaSj? e W & n t i f i c s. 132; H a | | i a n g a d i. The ^'H Hjjjgg. Part I s. 347.

19 |||s t to o |i i ^ i e J f i i l S :S e m a r f l i B | j ^ :P |||p d i P i l u o b o W : i ||d j ||B H w ! |i r u ||f c l i z n ^ ||f i l i | H | fii n au k i P o r. też: N i cfcl e $ l\W h a t s. 114.

ir-D la § | B a i::Schlicka jest: w liścfw e'!akbentow an ic dostrzeganej tru d n o ści w p ś i f i s s i w y j - tej H |d y c ji zdaje się naw iązyw ać fF o p p e r \& 07yś\tK ręć yJ2)^jg^yf i4|rz\ mu|C, że a d p g ę ^ lz n ^ iffig S Ie m y filozoficzne niy m z a k ^ tw ię z o n e ^ y filo z o fn , JSe^z p ro blem atyce

16

Pewną m odyfikację dyskutow anego m odelu problem ów spotykam y u Th.

Kuhna. D o tyczy o rj|| ich natury. W ramach nauki norm alnej jest realizow any określony schemat pojęciow y ujm ow ania p rzy ro d y . Jej problem y są tru d n o ś­

ciami w urzeczyw istnianiu zadania polegającego na apliH cji paradygm atu do poszczególnych przypadków . D zięki paradygm atow i naukow cy aktyw ni w fazie nauki norm alnej dysponują typow ym i odpow iedziam i, regułam i oraz w zorcow ym i przykładam i ich pozyskiw ania. Jeśli problem ma polegać na uz­

gadnianiu w yników obserwacji z zasadami paradygm atu, w tedy trafniej cha­

rakteryzow ać b a d a ifi w ram ach n a A i norm alnej jako rozw iązyw anie zaga­

dek niż r o z w i ą z y |i |l g p roblem ów J|g|g|hiki osiągane w tej fazie uprawiania nauki nie są odkryciam i now ych pra=#d=o jp rfJ o K łd z i^ J g B fe k ty w n y m uzga­

dnianiem obserwacji z oczekiw aniam i kreow anym i p r ilf ij paradygm at. Jeśli takiego uzgodnieniąlfiie osiągnięto, aktualizują się dwiejjffffjitualności: bądź zagadnienie nie z o s lp o rozw iązane, bądź paradygm at jd«|t kwestionowany.

O pcja pierw sza jestnfharakterystyczna dla nauki n o rm a ijip K iedy zastrzeże­

nia jpl w ysuw ane pod adresem paradygm atu, w tedy w sppńiniana niezgodność stanow i o jego krytjjfe. N ie jest ona ukierunkow ana na apgbksymowanie pra­

w dy (Popper), lecz na coraz bardziefskaaw ansow ane pró tjy osiągnięcia tego uzgodnienia21.

P rzy podaw aniu znaczeniow ych Charakterystyk „p ro b lem u ” nie można tracić z oczu niedookreślenia tego term inu. Podobnie rzecz z objaśnia­

niem pojęcia teorii. D esygnatam i te g o |p rm in u są nie tylkcjskonkretne obiekty (nauki), lecz także: cała gałąź badań, na k tórą składają si||b d d z ie ln e problem y oraz teorie. M etaplukow e zagadnienll' dotyczące problem ów (naukow ych), takie jak identyczność p r o b l^ o w r ^ p o s o b y ich indyw idualizacji, :tj^ologfa, a także sposoby ich badawczego rozw iązyw ania (heurystyka) oraz :pęeny lub akceptacji rozw iązań (teoria uzasadniania), posiadają Jw w d e sw oje odpow ie­

dniki w teorionaukow viń rozum ieniu teorii22.

nauki danego o k resu ;ffiro b lem y te znikają, gdy dezaktualizują się|§|gfch źró d ła. P o p p e r p rz e ­ ciw staw ia .się teź tw ierd zen iu , jakoby p ro b lem y filozoficzne były p§Sff|ne (pseu d o p ro b lem y ).

O p o w ia d a się za h e u ry stp jB Jy m zw iązkiem m iędzy zagadnieniam i

IjSSfflj

tafizyką. T o stanow isko J ||p p e r a w yraża jeden z ty tu łó w ro z d z ia łó w Conjectures (N a tu ra proble­

m ó w filo zo fic zn y ch i ich n tw k o w e źródła). Stanow isko J. A g a s s iig ^ J tg r a a i||iu a ln y d o p o w y ż sz e ­ go ty tu ł a rty k u łu N a tu ra p ro b le m ó w n a u ko w ych i ich fft$tafi?ry c z n e - ź i & r f f e : The Critical A p - proach To Science a n d P iĘ osophy. N e w Y o rk 1964; t e n ż e . S a e n c | l M B | | t y ro z d z ia ł tej ksią­

żki jest p rzed ru k ie m tego artykułu).

21 H a t t i a n g a d i . The Structure. Part I s. 345, 346; N i c k l e s . W h a t s. 202; K e k e s . The C entrality s. 413, 414; t e n ż e . >1 Justification s. 85-86. Zadaniam i n azy w a się czasem m ało tw ó ­ rcze pro b lem y ro zw iązy w an e w edle z góry u stalonych in stru k cji lu U lS h em ató w . P o r. J. S u c h.

P roblem y w eryfikacji U'ierf?y. W arszaw a 1975 s. 26.

“ N i c k l e s . Introd& itory s. 34-35; t e n ż e . W’h a t s. 107. P o iB jS iH . S. S h a r i k o v . Das wissenschaftliche Problem . W : Logik der wissenschaftlichen Forschung. Berlin 1969 (tłum .

7

ros.).

P R O S lK M C O iA K j a S s p p a ? ! B A D A N IA N A U K C J M S p f

17 rotiociidMtókMh na<j n aturą problem ów (m.in. PcppCTłtKwan, A gassiJp Ł - kleś, H aitiangadi) zw raca uwagę istotna tensja czy też r J f f ie w m iędzy trad y ­ cją oraz in n o \|W ^ . W ram ach kjgipjt problem ów jest czasem traktow ana jako i | f f l i | | | n ieko Hb^kent ncMpWedłgjg H attiangadi|jgog|tandw i epaijkonstytuty- w ną cećhe problem ów 23, Ifrzedmibtem dociekań są problemy" intelektualne

|j|rz i|i-^ ||lw ia n e p ra k tjjz n y m . Te pierw sze posiaffają ffllra k te r p ra k ty c |jiy jetł% ie ze w zględu njjt reiiizjacjfe; celów. Postępow anie badaw cze w p rz e c i­

wieństw ie do aktyw ności-praktycznych nie polega jedynie na uchylaniu p rz e ­ szkód w realizacji z a a fń s®zegdłoUr)tęh O ^szerii^ z o r ie n to w a ć na§|ele po- stępow anie b a ii& c z e uchyla głcibalnie rozum iane trudności poznaw cze. D la pjijzum ienia h isto ry ezn ej-strtik tu ry problem ów w prow adza się nieodzow ne IJem enty logiki problem ów .

Eksponow anie logicznej stru k tu ry problem ów w form ie leżącej w ich na- ll if tlo g ic z n e j n ie k § § fe |te n tn o śc i lub niespójności jest na różne sposoby ob- fa&ńiafte; przy cżym u\Maj*i?'Żwraca się nie tyle na charakterystykę samej relacji niespój|t>ś|t| lub s p r z e ( { u |jf i|ile na jej człony. Są nim i bądź n i e z w M ^ i l p - w a n e |||||§ |k ęifan ia osoby cg | f f f |jfstyl upraw iania pew nych dziedzin o k r e |$ |f nych dyscyplin naukowych: -(np. m echaniki i elektrodynam iki kląśycznej), bądź zbiory zdań, form ułow ane w postaci teorii przyrodniczej lub ekspery­

m entów m yślow ych. W ystępow anie tego zw iązku w zbiorze przek o n ań jest uw arunkow ane jego otwartifŚEEą na p<j>7.yskiwanre now ych, m jfllfifc h genejfp- w |§ |m rlllc ję , przekonań. Z bardziej /ło ż o n ą sytuacją spotykam y się w tedy, gdy problem y w p g sta c jlp e sp ó jn o śc i w ystępują na gruncie -różnych teorii.

6 d ^ :: jaka#= łf^es^a"^jvi 'jeajfiej :a

pjgihelium M erkurego)', ^ t | d v należy"wziącj pod ilwHIgę tę trudność gjoznaw-

§ffl||ącznie p |p ro p o n o w a n y m i3 |w ffli|^ § |iia m i.A b stra h u ją c od try w ia h ż ||w f!

nia w iedzy p o p rzez w prow adzanie do tautologitjzl

nych, ro z ^ ą z a ijf tr n będzie w p ro iiid z e m i- takiej zmiafły-iio jHręblematycznfl go zbioru zdalij, że o trz y m a m y |lllw ą , =konsystentną teorię. M a;byp o n a]H ||

tylko spójąaj jej' m oc w y ja śn ia jj|a p o w in n i' ByS;co” htijHiftfe| tego r z ę < |l ||l zam ierzona (w przeciw ieństw ie (ffii iktualnfej, faktycznej§§jioc wyjaśnJjgStg p l |||e |f f i t t z n e l |> zb io ru zdań tjteorri)'. W arunki te realizlfą się w s u k c e sy k | B ||} z a s |® S if a n iu teorii. Ż-teoriam i m ew spółm iejfnym iji sensie JFeyśfabenćłi m am y dlibzynijenia w ted y ||g d § | rozw iązania problem u posiadają niejednako-

23 J. N . H a ttia n g a d i (T h e Structure. Part I s. 347-351) p o d aje d f lJ p jlijje jsfJpU aw iające na rzecz d o k o n a n ia analizy s tru k tu ry p ro b le m ó w in telek tu aln y ch . Pierwsz|t!ta[sgffitfje się d o zn a n e ­ go z h isto rii nauki fak tu niezależnych o d k ry ć w ielof§|ffijij|ch lu b ró \™ B |ijfi^ ffiS . O d stro n y HS sto ry czn ej i socjologicznej z o stał p rz e d sta w io n y m,un. p rz e z T h. Kiuhlij « Jp m .. B e r t o n a . Racja d ru g a o d w o łu je się d o p o d sta w o w eg o p ro b le m u e p jssft|l|IS g ii (paradoks |l j « |o n p S g is ta w io iiij w pierw szej części tego a rty k u łu ). Zależnie o d su g e ro w an y c h ro z w ią z a ń tego p arad o k su w y ró ż ­ nia się dw ie ty p o w e o n e n tiq e -e o tste m o ło g ic z n e : p e s y m is ty c z B jlfffk s tu s E m p iry k , D . E. D u rk h e im , M . P olanyi) i o p ty m isty c z n ą (P lato n , S okrates, o raz - m im o fallibilizm u - K. R.

Pdpipćr).

18

w p m oc wyjaśniającą zam ierzoną. Logika problem ów obejm uje przypadki, kiedySUto p ro b lttBllBrczny zbiór zdań jest zastępIjWany przez zbittSr konsysten- tiH . U w zględnia też znane z historii nauki kolejne rozw iązania na gruncie danej tecfljii problem ów , polegające na podaniu problem atycznego a nie kon- SKstC.ntneigo; IzbięfU ;SdlnJ.Ta ew entualnofć mąfMęjsęfe w tedy, gdy ten sam p # b le m ffiie w ystąpi już w rozw iązaniu24.

O p o rjiją c w ęB ię ujm ow ania problem ów w kategoriach teorii pytań, H at- tiiiBgadi w s k a z u j; na względy historyczne25 ara * rzeczow e. I tak ten sam p ro ­ blem m oże być ftjjn u ło w a n y w postaci różnyH i pytań, co ilustruje antyno­

m ia klas (B. Russell) form ułow ana w języktfj||}minahstyczn3jrn^ i realistycz- Jgjfjjj (n o m in a łe m i realizm jako kierunki f ilj^ jf ii m atem aty k i).ij^i||jd n icig | jdćiU ye/ijości nic óTużjpnę na:pJj<Hta#3ę logicznej analizy p y tam jjn L ^^ io fii bowiem o id en fjczn o ść logiczną, lecz p r a g m ^ c z n ą , k o n te k s ||w ą . W ró ż­

nych k o B e k s^ jp i poznaw czych to samo pytanie będzie stanow ić odrębne problem y, o ile każdy z nich jest uzasadniony p rzez odrębne; gracje. G dyby więc posiłkow ać się teorią pytań, to nie m o żn ą abstrahow ać od logicznej nie- ŚjjŚjności przekonań, k tó ra jest istotna dla natury problem ów . D ruga racja o p a rli na $vtfejmualności pytań niep ro b lem aty czf J f h , jałow ||ch, które nie Stertow iąJW icszS^^-fi& ^ii-iw czej -jub-inspiracji do dalszych badań, stąd nie mogą w yfażać problem ów intelektualnych. W p rz e p a d k u pytań jałow ych nie Będzie ijsig utriyim yw ać, że są problem atyczne, p ó /.n a w ć io m trygujące. Ten oS S lS I|||M W H 3|i^|||fflpfom ułow aniu problem ów (np. paradoks Olbersa). Py­

tanie p ro b lem atyczne będzie w yrażało problem dla kogoś, kto jest przekona- llllj żf: nie p o w ijj^ B n ie ć miejsca stan rzeczy opisany przez j^snowę pytania

|p p . „dlaizegcjS i nocy niebo jest granatow e?”). Jednak taka tórm a ich ujm o­

wania nie stanow i ich ubogacenia, zwłaszcza jeśli zw ażyć niedostateczne zaa­

wansowanie logiki pytań, za pom ocą której ;moźna by rekonstruow ać zastane w w y tw a ra c h badań niespójności"6.

NiektjHre problem y intelektualne posiadają o b o k logicznej lik ż e h istory­

czną stri|p tu rę||u b |lleterm in ację. N ie separuje się w ted y za Popiljerem proble­

m ów od ich kontekstów lub sytuacji problem ow ych, & SSStórych zaaw anso­

wane zagadnienia nauki, m atem atyki oraz filozofii nie b ijlą w pełni zro zu ­ miałe. U chylając to separow anie, w yróżnia się w grupie p ro b lem ó w intelektu-

24H a t t i a n g a d i . The Structure. Part I. s. 347, 352, 353, 356-358, 359-360, 361-362.

25 Zw raca o n w pierw uw agę na grecki źró d ło stó w w y ra z u „ p ro b le m ” . Zisjigiy' tyle co „prze- s z g i S ”, „o sło n a”, „w al o b ro n n y ”, czjgtjeż tru d n o ść w działaniu fizy czn y m lub o so b o w o z a ^ S B rnll!tow any j|ip iJ v p ||:js ię , że Platon : ! S p S B i K p l £ k tó ry p o słu ż y ł się ty m w v§Szem w iE S S Hh śc # ; p o zn aw c zy m . Arystotele)rrtrt;patrvM rał p fz e s ^ k o d i w po y n an iir m i t . i i jja jfie k a iiii p fśw d y o nim , a więc p ro b lem y jako pytania. D la stanow iska H attianji»dte£0;£ /'f ó S/iffictyn'. P art M : i KjgtrajgjS j e p i c h a r |I |R ) 's i |c z n e p r/ccfw staw ien ie o d p d w ie d /i n a p y la n ia m /w i.jM w aniu w łaści- wycfifcafjS; sprzeczności logicznych.

“h H a t t ia n g a d i. The Structure. Part I s. 362, 363-365. T en fragm ent logiki p ro b lem ó w H attiangadiego jest przed m io tem k ry ty k i. P or. np. N i c k l e s . W hat s. 93-94.

PR O B L E M O W A K O N C E P B JB S 6 A D A N IA N A U K O W E G O

I I

£ g y < § ptkeciw staw iari^eK p p H |B o m praktycznym , d o tv c%g(;;gro,.spiQ$QbjQw działania, zagadnienia ko n w ttcjo n aln ltj nazyw ane t | | rutynow ym i, zw ykły- mi, instrum entalnym i, p o d v z |p ę ( |H ta tt|ic z n e j stru k tu ry prostym i, p o n ie ^ U '^ P [l||M life p ó life tru k tu fflfe d n < S ^ B iS B . D r u g if iilllln e r n tegd BbffiSaUi Ś|

problem y (pojęci® |ifC ^|l|^bol|e,iifcórych stru k tu ra jęj|| z d e te rm in o ^ IiB h is to - ryciztliei ie tt ze swfcj n atury historyczna. R ozum ienie ich struktiiuy jest u w ||f |l |§ J ||a n e znajom ością ich historii. Ta stopniow alna k w alifik lg a pSable- m ów ii|S |e k tu a ln y c h , występująca- już w popperow skiej teorii rozw oju nau- ki2f|§nie jest eksplikow anji nj» Spdsób form alny. N ie są wi^c! logicznie rekon-

; |t r u c i i ! i l |B p r ę w zięły te |H |a d n l||i m etodologii p s p p e r o w l ||H l l i t ó l | ajgjjp- tuj$-wysuwanie ryz||s^w nyqh-|H potS£> poddaw anych rzęteJnyrrj itęstom i k ry ­ ty c§§ p rzy Jow j^oczesr#ifi.:\lpikaniu rozw iązgpjdoraźnych. Badanie naukow e jfst w tedy ujm ow ane w b a t^ t^ & c h i® i;o n |i3 iiin o w i o tradycji in|pittt-ttialnej, w ramatdirfctórej problerjg'’ sę ustajame i iw; olEpwioąy sp^sóprrozvFif|ązl!|feine. N o tq ip Ę f if ś ć takich debat jjisr f |i l p H |t a r y c A a , za- kłada się b j|w jp ||; zf^jo m o ść sytuaqffi|® (J|ktualnych, w których prob$Hj§§j|B c S ||iu to |® ile . Wy nikiem takiej dysfeasfUmogą być alternatywne! Eozwiązania tego samego zagddmenl^« jak i to, że ten sam fcbiór zdań rozw iązaniem kilku p r ttf im ó w . O b y d w ie te syjS ip i są c h ija k tery sty czn e dla R liitro w lis ji właśfciwych dla tw orzącej glfeoraz ewoluującej tradycji intelektualnej. Każdy p ro b B i f o l b ż e stanow ić przy czy iijd i|d iijej rozw ajit, 1 0 pfiw adzi: do w yodrę- bnienia się zw ykle ryw aliffijących |E p r a 3 ycii. D o nich, a K ifflsz S S l do de-

|§ |, jest z r e la ty w iz o li^ e Ippróżnienie problem ów dla n ic łr wsp ó lnyc h oraz odrębnych. Zm iana gftr-wjszych w drugie ma miejsce w teflilfe d y jedflpispffib- tradycji r o lf U ^ u je problem na sposób, k tó ry jest zanegow any pf/.ez fM eJjS' cie alternatyw ne. P roblem pozyskuje w tedy stru k tu rę histfi|8tzB ji, [ a ip w r a l ciedlającjglmStStlif debat intelektualnych, staje się p r o b le m e if if f is H H p f i o- ponow ane rozw iązania takiego śag ad iw riiaj mogącego jbyć przekw alifikow a­

nym v ||ljp ii|ic ji alternjjYTrncj, są TsSrfiriie; <>d

m ocJl^fS niającH ljlllajm niejszejiii& agi będą rozw iązania o ltf f i||iS ip |ic e d i|S |

■ W l l l hoc Jt rozw iązania w ykluczające krytycyzm . Ich jk n iet{W staw M ^ B |są Ip z flllz a n ia wyjąpjiiaj j f l l | mocne, =|p»iru)ące now e problem y! i zm ttn iajęćl p ozycje składników ryw alizujących tradycji29.

17 l | i R. p o p p e r (G yn jtktu res s. 222, 16, 55, 91, l i p j f f l i y i l H j t ł b i ż e . l i

•Vntj? (flj V erisim ilitu d e. „ B n t ó i JotjgBal fcB ggjfe P h ilo so p h y o f Science" 27:197i*s. 165) od n o si tę cechę p ier^B tni£!iiE ^:i^m :afija^c; funkcji t e o j t n au k o w y ch . Je st o n a o rzek an a o no w y ch teoriach w ted y , gdy ^H jaśniając sw oje p o p rz e d n ik i, k o ry g u ją je tm ra z e m . N q |f 2 i!l||a ( f fiŚ |jia , b r o g g jffiś r a a fe k w M w ią z a n y c p ijp ro b le rn a c h , są n ie je d n o k ro tn ie g łę b s z e ii p ło d n iejszc ^c^p o jjrzM jm cfi^eb jest w id o c z n e zw łaszcza w n au k ach fiz ^ li|l§ i||th .3 ^ a rto ść i:l|ij^ iiia w 4 iiiie o rii zależy od tegojiiizy ge n (|r|łj ^ | ;|Wp: 11 w i k i e i nieąGZekiwan?I[]w 4 a n e j d y i c y p l i f n i |f ro b lU ip i a z a ra z a jp M lH E O , c zy | | i l | :|lfz w ||z a n ie m p ro b le m ó w interesujących. P or. tpż 2 ; H a | d u ||||ffl|® ii!||'M * !|l|;|: ocewa te p n r ^ m p tr y fz n y c h w uhistorycznionej filo zo fii n a u ki. „S p c z n ik i ip o Ł o fiirz e i” 27 55.

28 P rz y k ład em słu ży zjaw isko polaryzacji w k o n te k śfie falowej i k o rp u sk u larn cj t^O^i sw iat- ła, czv: r t i zaJM lmeriie perihelium M erk u rB fflfcrzed i p |J |f o r m u l o - s i |||p O T W .

l i S f z * d i i i n >'u stru ie I B l w ielka s y iłf za V ew tjsna;‘f f i i e |[ |® S l l j a n a tleSrjŚ r t i p S i H ł a .

$1

U kazane stru k tu ry problem ów usprawniają dyskusję podstaw ow ego zaga- ffiienia epistem ologii oraz kwestii rów noczesnegoijjib w ie lasfath eg o o d k ry ­ cia. W pierw szym p rzypadku struktury te ukierunkow ują badania na ich przedm iot oraz um ożliw iają identyfikow anie iŚ p to w a r ||| znalezionych ro z ­ wiązań. W długim p rzypadku uwaga jest z w & o n a nie tylkii na społeczne kom unikow anie w zespołach naukow ców odkrytjego już problem u, ale i na jego historię, oraz próbne rozw iązania wysuwane. jO ra k ę je debat30.

W prow adzone wyżej pojęcie p f f g d ^ d if ik o w B ia JflDblerr§w objaśnia się też p oprzez odw ołanie do historii ifjuki. Rejestruje ona w ypadki ich przek- ffl!lifik°w yw aa|a z jednej dziedziny do innej (np. problem atykę kom et rozpa- Iffjjiiino n iejjły ś w ijjjpeorologii, zaś zagadnjjnia k o |jfo lo g ii u w ^ B lŚ i za ffagm ent g eo lo g ii|||z czym wiąże |gję dorzecza®śćj.ocen |j|o rii, k tó ry ch zasięg fte k o m o a ą y ę jf r odnośne zdarzenia. W a d U w ^ M g e r p p w ilie problem u do zasięgu teorii lub m odyfikacja tegeMjostatniego nie b ę d f|§ jla |ld n ie kw estiono­

wać teorii, k tó ra go nie rozw iązuje31.

Potraktęw ąrue tej spraw y oraz: pokrew nych jest uzależnione od ujęcia in­

dywidualizacji p r ||le m ó w , ich zm ian, a także od sposc$|ju ich formuł^jjvania illlraz m odyfikow anego.

Problem bisefciKoria są odrębnynfjf strukturam i rozw ojow ym i i e p is t|||lc z - riymi. W chodzą one w skład w i e d i j (naukow ej), w której są n ie z |j|j|h y m i p d n o stk am i sip in y epistem icznej. ffa niezależność rtlg w y k lu li!! uteiiB lpS ig wania kwestii zw łaszcza naukow y<|||:|generow anyc|§fifzez teorie naukow e. W i i i ocenie niew ątpliw ą rolę odgryw a rozw iązyw anie problem ów , co., i kolei ifikłada podanie charakterystyki stow arzyszonych ff-jggobą operacji indyw idu­

alizowania, form ułow ania ulegających =zmianom p ro b 1 e m ó wy, rów nież n o ­ w ych. Rzecz w tym , że w arekonśifukcyjnym ujęciu zagadnień nie dysponu- .jtnty jakimś ogólnie uznanym standardem charakteryzow aniiptych jjj|>eracji.

|p |su w a ^ ie l p d d afirąśqn M etodologii Laudana zasjfir^e^iia dotyczą, ipiędzy Ififyrni braku kryteriów indyw idualizacji oraz w aru n k ó w id e n ty c z n i.® pro- M in ó w , mimojiże ich zliczanie oraz doniosłość są w niej istotne dlalilceny jPfównawc^Hj efektyw ności rozw iązyw ania zagadnień p rzez teorię32.

30N i c k l e s . W h a t s. 93; P o p p e r . O b jectm e s. 179-180; H a

11

365; t e n ż e . T he Structure. Part I I s. 49, 50, 52, 53, 54, 55, 57, 58-59, 61, 65, 68, 69.

T h. N ick les ( J g j j H . 94, 97, 98) zauw aża, że niezależnie o d h isto ry czn eg o ■ a M rania p Ilp lM jig t |j S a c e c h o w a n i B |b i ą pojęciow ą, sam jednak o p o w iad a się za ich tem pćjiyinością.-S tanow isko ah jfto ry zm u nię!;]g||8Hjje się słuszne. S tudium h isto rii p ro b lem ó w sugeruje, a k cen to w a n ie k a ż ­ dej, naw et s u b te lijjf zm iany pojciow ej, p ro w a d z iło b y d o zm iany p ro b le m tjl! jl|o ro zu m ien ie su- Ijpjfpje takie zm ian y ty m bardziej, że są one uzależn io n e ró w n ież od n o w y tB og ran iczeń n ało żo - H jS 1 na )eg 4 l | l | | | > ? z a n ie ||c ą S je n ie w h isto ry c z n y szereg n azw isk P to |^iin eu sz^ Ifv o p ern ik a, N ew to n a, E insteina w ym aga uw zgędnienia ty ch zm ian.

1 L. L a u d a n . View s o f Progress: Separating th e Pilgrim s fr o m th e „P h ilo so p h y o f Social Sciences” 10:1980 s. 280.

PR O B L E M O W A K O N C E P C JA B A D A N IA N A U K C W E G O

21

T ru d n e® ,: jaki* naśjffięcza :bjraij klaJUjrnych ^ 6 ś o b !iśw;: ^ nośikow ienia problem ów , ich ;irjneżenia Łzpdróżiiianta, uw idaczniają przy ltład g przytaczane w d g R u sji s M n o v ^ r^ |J ra p a |# a J aćjzl^jjll^iek wt^ściwjajral^nież dla Ijn y c ff teorfiiprtfblem ów:: ^ f * d n o |i tę IMyraiftjf pytania oSau® na znlajrąpiliiz h is tilli nauki przykładach: czy !P to lem eu si i'K o p ern ik badali ten sam bifdbljem rujUii planet? P o llf f n e pytaniij n ia ż n a sformujk>wać-$la zagadnienialfliffi||acji krw i w -organizm ie podejm ow anego p rz e z rG alena i H arv ey ’a, esy. te ż dla kw estii zwijfcku rrgjdzy świadcjBiością i ciałem, roztrząsanej przez P latona, K artezjs§

sza, S|marta, jPpppera. G d y b y naw et problem wstecznego rujphu planet [rozpa­

tryw ać jedynre"w system ie ipralBmetisza, w k tórym był rozw iązany,:to m ożna p | I W j|z y » t o jeden problem czy itż jest ifij| tyle, ile jest^filaneę w układzie

|tó ^ c iiH ii|S B d o b n iE : ma się rzecz z rozw iązanym przez Lavoisiera p ro b le­

mem spalanm! O d n o śn e pytanie -4rtt>gł° tło ty c z y ć n tó tylko iplazagale \ t i i y s t - fcićn metali lub su b stan ip ip o d atn y ch na utleniania.

Tego rM zaju pytania nie b y łyby istotne, gdyby przyjąć, że konsekw encje teorii w postaci śztlań faktualnffilM p f i ii wią :BoflttŚ|zanie p ro b lem u |g f|j|k a evventualńol|; nie; b ęd zidldorżic/.na dlftg||Btodoli§| | t Laudana. O bow iązuje w niej teza, iż jjeo ria naufew ajjF lyj aśnia §jj§|-awdzie n ie sk o ń S o n ą l |i i j |ę zdań faktualnych, ro zw iąlp je zaś skończony zb ió r problem ów . jlnalogięzną tru d ­ ność w teorii H attiangadiego (wspólrja dla w szystkich B |i b l e i ||p v stru k tu ra lcMczna, polegająca n a 1 fe łpffiripfe[i logicznej) zostaje u | i § j | n a na podstaw ie dostrzeżenia ich struktury:!historycznej, dzięki czem u nie są one izolow ane od uw arunkow ań historyczny cłu O pow iedzenie się za zasadą tolerancji, do- puśzcj'7'ającą ||s tr a h o w a n ie od [j$fcł$M n^wuiikowań p rz y ró ^ j|ji< ^ ^ n a |trfg ^ - iifc i problem ów p o d s ta w o w y a L jiit właściwe stanow isku a h isififtc z n iin u 33.

W tej teorii zastajem y p róbę o k reśp ń ia tego samego w zasadzie problem u.

Podaje się odpow iedź na pytanie, kiedy dw a p roblem y gp istotnie tym sam ym problem e. O tó ż problem y P J|jQ s i j t t o t n i e takie sllp jijw ted y tylko, gdy w ich m nogościow ej ćżęśjl wspólne]' jest określony problem R, k to B ib z b i(||

rozw iązań z a w ie r|H |p z |w k ie roją i l łz a ite problem ów P f i 5 |B B |t t ^§§1 będą dane dw a niekonsystenine zbiory; jzdań: X = l|A ] , A 2,..., A n, i:i P), Y - (A j, A 2,..., A n, Aflili, P, P)łLprzy czym A n+1 nie daje się wyprowadzić)

| konsystentnych elem entów zbioru X. K to d y s p o i|} [ i! i|p ||jim problem am i

|Sfi>raz Y, dysponuje nlffiM S zl!1 P. D ołą-

|izenie do X zb io ru K §|-i n ie |ls ||t|s i istotnej $ in i|jji| problem u. Zm ienia sid

32 A . L u g g. O verdete^ine< Ł:& -oblerns in Science. „Studies in=she B is io ry and P h ilo so p h y B lj^ a ln c e ” 9 :l$ l l S ! : i i j - l 8 j g a H M u s g r a v e . w o ® m s w ith Progress. „ S | i & 3 j | f j 42:1979 s. m

453, E Ml Mu l i m,

of

8 j|§ j | | | | 4 6 :l H E S I t t F - T ru th , P ro b le m -S o h in g a n d M ethodology. „Studies in tfaB-feisiory a n d P h ilo sp liy o f S c ie n d w3 2 : | ® ł s. 70; N i c k l e s Wb a t s M , -? ! 104-, l ł Ł

33 L. L a u £|» n ,-i?M aresj a n d Its Probtgfns. B erk eley 1977 s. 228 j M iji s g r~iv e. Problem s s.

4 5 J -4 3 4 , N " n .Ł 1 t S. W h a t s. 9 6 -9 7 : o so § fiw y n Ś 3 b y ło b y tiM erd zen i^ ||Ł e H e r i |l j d y t i B oh r p o d ® m o w a li t o yim©: za g a d n ien ie, d ła ip ie rw sz eg o z n ich ista b iln ó ś£ a to m u :n ie sta n o w iła própejriiu.