Ryszard Woksmund
Krystyna Kuliczkowska (29
października 1912 - 24 czerwca 1986)
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 78/3, 375-378
KRYSTYNA KULICZKOW SKA (29 października 1912 — 24 czerwca 1986)
Trzy indyw idualności określały po drugiej wojnie światow ej sty l r e fleksji n ad tw órczością dla dzieci i młodzieży: Izabela K aniow ska-L ew ań- ska (historia litera tu ry ), J e rz y Cieślikowski (teoria litera tu ry ) i K ry sty n a K uliczkow ska (k ry ty k a literacka). Dzięki ich postawie dziedzina piśm ien nictw a uw ażana za kopciuszka lite ra tu ry w ysokoartystycznej zyskała rang ę rów norzędnego obszaru p en etracji naukow ej i wzbudziła z a in tere sowanie szerszego grona badaczy. N iestety bieg czasu w ykruszył z tej zasłużonej tró jk i dw ie osoby. P rzed niespełna 10 laty u traciliśm y prof. Cieślikowskiego, w ubiegłym roku natom iast odeszła od n a s doc. d r hab. K ry sty n a K uliczkow ska, w osobie której lite ra tu ra dla dzieci i m łodzieży p ostradała najw ierniejszego k ry ty k a i jednego z najw szechstronniejszych badaczy. Je j niespożyta pasja i w rażliwość znam ionow ały bowiem poko lenie, k tó re w młodości odbyło gruntow ne studia uniw ersyteckie, a n a stępnie przeżyw ając w ojnę i w yzw olenie k raju uczyło się patrzeć n a św iat z rozum nym optym izm em . W iara w człowieka, w możliwość k ształ tow ania świadom ości m łodych pokoleń — to podstaw ow a zasada, k tó ra skłoniła K ry sty n ę K uliczkow ską do intensyw nej działalności w obronie swoistości i w ysokich w alorów twórczości dla najm łodszych.
Co w iem y o jej życiu? Najm łodsze pokolenie badaczy, do którego się zaliczam, m iało okazję poznać ją już jako starszą, pełną uro k u panią, której nazw isko pam iętało jeszcze z le k tu r dzieciństw a, opatrzo nych jej posłowiam i i kom entarzam i, w czasach studenckich zaś w iązało z ty tu łam i pasjonujących rozpraw o współczesnej twórczości dla m łodzieży i z podręcznikiem Literatura dla dzieci i m łodzieży w latach 1864— 1918. A przecież działalność naukow a K uliczkow skiej to cała h istoria rozw oju badań w ty m zakresie, u g run to w ana przez nią kilkom a książkam i, nie licząc kilk u set m niejszych publikacji.
P rzez większość swego życia była zw iązana z W arszaw ą. Tu się u ro dziła, studiow ała i prow adziła działalność krytyczn ą, u trz y m u ją c bliski k o n tak t z czasopism am i i w ydaw nictw am i, a nade w szystko z ludźm i pióra. J u ż w latach studenckich, uw ażanych za czasy św ietności U n iw er sy te tu W arszaw skiego (w ykładali tam bowiem uczeni tej m iary, co J u
-376 K R O N IK A
lian K rzyżanow ski, W acław Borowy, Tadeusz Zieliński, Z ygm unt Ł em pi- cki, Tadeusz K o tarb iń sk i i W ładysław Tatarkiew icz), znalazła się w zespo le kry ty czn o literack im skupionym wokół L udw ika Frydego. Oprócz K u- liczkow skiej znaleźli się w nim rów nież m .in. tacy znani badacze i k ry tycy» 3a'k J a n Baculew ski, Zdzisław Libera, S tefan Lichański, J u lia n Ro goziński i Zdzisław Skw arczyński. Jako k ry ty k zadebiutow ała w drugiej połowie lat trzydziestych, zm ieniając stopniow o k ieru n e k zainteresow ań — od prozy „kobiecej” w stronę dziecięcej. W ty m bow iem czasie n a tem a t tw órczości dla n ajm łodszych w ypow iadali się m.in. M aria Dąbrow ska, Jan u sz K orczak, Ewa S zelburg-Z arem bina i W anda B orudzka. W spom i n ała K uliczkow ska po latach:
Ambicją w szystkich tych ludzi było łączenie wypow iedzi o literaturze dla dzieci z ogólniejszym i zainteresowaniam i [...]. I ja uległam tym w pływom jako początkujący krytyk 1.
Toteż n a łam ach „ P io n u ”, „Tęczy” i „Bluszczu” zamieszczała recenzje z zakresu lite ra tu ry nie tylko „dorosłej”, ale rów nież dziecięcej. D ecy du jący w p ły w na u trw ale n ie przyszłych zainteresow ań m iała podjęta z in sp iracji prof. K rzyżanow skiego praca m agisterska nt. Od d y d a k ty z m u do a r ty z m u w poezji i baśni dla dzieci, k tó rej prob lem aty ka w now ych w a ria n tac h i k o n tek stach ja k re fre n pow racać będzie w n astęp n y ch p ra cach badaczki, p o d jęty ch z całym rozm achem dopiero po zakończeniu w ojny.
K ry sty n a K uliczkow ska lata w o jn y i okupacji spędziła w W arszawie, nauczając n a ta jn y c h k om pletach i w spółpracując z p rasą podziem ną (u tw o ry swe d rukow ała m.in. w pow stańczej „B arykadzie P ow iśla”). K lęska pow stania i b ra k w aru nk ó w do życia zm usiły ją do opuszczenia stolicy. W raz z m ężem przeniosła się do K rościenka, gdzie założyli w r. 1945 gim nazjum sam orządow e (później upaństw ow ione i istniejące do dziś jako L iceum O gólnokształcące im. S tefan a Żeromskiego). S tam tąd dojeżdżała do P aństw ow ej W yższej Szkoły Pedagogicznej w K rakow ie, gdzie znany psycholog prof. S tefan Szum an pow ierzył jej prow adzenie p rosem in ariu m z estetyki. Pom im o oddalenia od W arszaw y u trz y m y w ała k o n ta k ty ze stołecznym i czasopism am i, a w reszcie dała się skłonić do pow rotu, rozpoczynając ty m sam ym n a stęp n y etap życia.
Nie był to jed n ak okres łatw y. W pierw szej połowie lat pięćdziesią ty c h n a tu ra ln a aktyw ność K uliczkow skiej jako publicystki zdaje się za m ierać, w zrasta n ato m iast zainteresow anie p rob lem aty ką historycznoli teracką. W pły n ął na to zapew ne rów nież fakt, że w latach 1952— 1958 należała do pracow ni pozytyw istycznej In sty tu tu Badań L iterackich PAN, prow adząc jednocześnie (od 1954 r.) w ykłady na w arszaw skiej W SP. Od
1 C z y nasza lite r a tu ra dla d zieci i m ło d z i e ż y w y z w o l i ł a się z d a w n y c h ograniczeń
i stała się c z ą s tk ą p iś m i e n n ic t w a ogólnego? R o z m o w a z doc. d r hab. K r y s t y n ą K u -
r. 1958 działalność dydaktyczna Kuliczkowskiej zw iązana je st nierozłącz nie z U niw ersy tetem W arszawskim . Tam w r. 1963 doktoryzow ała się pod k ieru n k iem prof. Krzyżanow skiego przedkładając rozpraw ę Od d y d a k ty z m u do a r ty z m u w twórczości dla dzieci (H enryk Sienkiew icz 1 M aria Konopnicka), której celem było ukazanie roli dw ojga w ielkich pisarzy w procesie przekształcania się pisarstw a dla dzieci z dziedziny podporządkow anej p rak tyce pedagogicznej w twórczość artystyczn ą. Z K a ted ry Pedagogiki Ogólnej, gdzie jako a d iu n k t prow adziła zajęcia i sem i n ariu m m agisterskie z lite ra tu ry dla dzieci i młodzieży, K uliczkow ska przeniosła się niebaw em na w arszaw ską polonistykę. H abilitow ała się i uzyskała stanow isko docenta w r. 1972 na podstaw ie ro zp raw y Dawne i współczesne problem y prozy dla dzieci, będącej kw in tesencją jej do św iadczeń z zakresu teorii, historii i k ry ty k i lite ra tu ry dla najm łodszych. Daleka od trak to w an ia powinności akadem ickich jako najw ażniejszych, nadal z niesłabnącą pasją kontynuow ała działalność k ry ty czn ą i e d y to r ską. J e j inicjatyw ie i uporow i zawdzięczam y nie tylk o kolejne edycje Małego słownika literatury dla dzieci i młodzieży (1964, 1979, 1984), ale także podjęcie p racy n a d w ielotom ow ym podręcznikiem uk azujący m roz wój tej dziedziny piśm iennictw a od oświeceniowych początków do w spół czesności. Oprócz Kuliczkow skiej w pracach nad poszczególnym i tom am i uczestniczyli Izabela K aniow ska-L ew ańska, Józef Zbigniew Białek i S ta nisław Frycie, k tó rz y w raz z innym i specjalistam i wchodzili w skład kierow anego także przez nią od pewnego czasu m iędzyuczelnianego ze społu badawczego zajm ującego się tą litera tu rą . U znaw ana rów nież za w y bitn ą specjalistkę w zakresie dziejów twórczości dla najm łodszych, brała udział w przygotow yw aniu przez In sty tu t B adań L iterackich kom pendium „Obraz L ite ra tu ry Polskiej X IX i XX W ieku” , p rezen tu jąc w nim zarów no rozpraw y syntetyczne, jak i sylw etki w ybitniejszych tw órców (Zofia U rbanow ska, Benedykt Hertz, W ładysław Umiński). Osobne książki poświęciła Ewie Szelburg-Z arem binie (1965) i H annie
Ożogowskiej (1978, wyd. francuskojęzyczne).
Je d n ak dziedziną działalności, która najdobitniej określiła ind y w i dualność K ry sty n y K uliczkow skiej, jest k ry ty k a literacka. Je j hasłem naczelnym przyśw iecającym badaczce na tym polu stało się w ołanie o artyzm , czyli kształtow anie pełnow artościow ej tw órczości dla młodego czytelnika, w yzbytej banalnego dydaktyzm u i bylejakości. W sytuacji, gdy coraz liczniejsze zastępy m łodych pokoleń naw iązyw ały k on tak t z li te ra tu rą , szukając w niej odpowiedzi n a tru d n e problem y współczesności, ranga tego ty p u pisarstw a i tow arzyszącej m u k ry ty k i w zrosła niepo m iernie. Dlatego kom petencje tradycyjnego krytyka-pedagoga i k ry ty k a - -rodzica okazały się w naszym stuleciu niew ystarczające. K ry ty k tw ó r czości dla dzieci i m łodzieży m usiał być po prostu literatu ro zn aw cą zorien tow anym nie ty lk o w tra d y c ji i w spółczesnym stanie lite ra tu ry rodzi m ej, ale także znaw cą ogólnośw iatowych tendencji w tej dziedzinie. K ry
378 K R O N IK A
sty n a K uliczkow ska zajm ow ała się prom ow aniem polskich książek dla dzieci za granicą, uczestniczyła w zagranicznych k onferencjach, w chodzi ła w skład ju ry przyznającego w ty m zakresie m iędzynarodow e nagrody: Prem io Europeo di L e tte ra tu ra Giovanilo oraz In te rn atio n a l B oard on Books for Y oung People (IBBY). W roku 1979 zorganizow ała n a w e t w W arszaw ie m iędzynarodow ą sesję, któ rej dorobek opublikow ała w książce N u r t y , k o n w e n c je } t e m a ty (1983). A le najw iększa zasługa badaczki po legała n a prow adzeniu system atycznej i odpow iedzialnej działalności k ry tycznej, u p raw ian ej n a łam ach tak ic h czasopism, ja k „Nowe K siążki”, „M iesięcznik L ite rac k i”, „Tygodnik K u ltu ra ln y ”, „Życie L iterack ie”, „Po lo n isty k a”, a także w perio dy k ach zagranicznych.
K ry sty n a K uliczkow ska była pierw szą po w ojnie osobą, k tóra podjęła się tru d u system atyczn ej oceny ry n k u w ydaw niczego pod k ątem potrzeb młodego czytelnika i pozostała w iern a sw em u pow ołaniu aż do ostatnich dni. Je j p ostaw ę k ry ty c z n ą n a jtra fn ie j ocenił Zdzisław L ibera om aw iając te n dorobek n a przykładzie p u b lik acji zgrom adzonych w książce pt. W szklanej kuli. Szkice o literaturze dla dzieci i m łod zieży (1970):
Jako krytyk i badacz literatury dla dzieci i młodzieży Kuliczkowska od znacza się rozległymi zainteresow aniam i i w rażliw ością artystyczną. Pisze żywo i zajmująco. Interesują ją, jak przystało na krytyka literatury dla dzieci i m ło dzieży, zarówno zagadnienia w spółczesnej pedagogiki i psychologii, jak też zjaw iska socjologiczne: aktualne przemiany, jakie zachodzą w stylu życia m ło dzieży, w jej upodobaniach i pragnieniach. Kuliczkowska krytykuje przejawy schematyzm u i w ytyka to wszystko, co można by nazwać dążnością do uprosz czeń i powierzchowności w obserwacji. Natom iast w artości dostrzega tam, gdzie ujawnia się poczucie odpowiedzialności moralnej i społecznej pisarza i gdzie przejawia się jego talent.
I dalej:
Kreśląc sylw etki poszczególnych autorów i om awiając wybrane książki Ku liczkowska szuka w nich przede w szystkim zalet. [...] Wyraża się w tym prze konanie autorki, że zadaniem krytyka literackiego nie jest tylko wydobyw anie błędów i usterek, ale przede w szytkim powinien on w skazyw ać na ukryte czę sto wartości dzieła określające jego znaczenie w literaturze. Inną cechą Kulicz- kowskiej jako krytyka jest jej skłonność do dyskutowania problemów, które nazywany otwartym i 2
Aczkolwiek K ry sty n a K uliczkow ska nie stw orzyła akadem ickiej sy n te z y w spółczesnej lite ra tu ry dla dzieci i m łodzieży ani też im ponujących dzieł teorety czn y ch, jej cierp liw y i sum ien ny tru d — jako k ry ty k a prze de w szystkim — stanow i niezastąp io ny fu n d am en t pod prace kolejnych g en eracji badaw czych, a nade w szystko m oralny te sta m e n t dla w szyst k ich odpow iedzialnych za przyszłość sztuki dla dziecka.
Ryszard W a k s m u n d
2 Z. L i b e r a , Szkice o literaturze dla dzieci i młodzieży. „Nowe Książki” 1971, nr 3, s. 184—185.
