Ekonomia Międzynarodowa Nr 7, 2014
Redakcja:
Jakub Kronenberg (redaktor naczelny) Piotr Gabrielczak
Tomasz Serwach
Kinga Dudzik (redaktor językowy) Mark Muirhead (redaktor językowy) Mariusz Plich (redaktor statystyczny) Rada naukowa:
prof. zw. dr hab. Janusz Świerkocki (przewodniczący) prof. dr hab. Rafał Matera
dr Lilianna Jodkowska
Szczegółowe informacje o czasopiśmie i archiwum na stronie www.ekonomia-m.pl Wydano we współpracy z Wydawnictwem Uniwersytetu Łódzkiego
Projekt okładki: Michał Stanowski, Agata Wodzińska-Zając Korekta: Kinga Dudzik, Magdalena Torczyńska
Skład: Kinga Dudzik
ISSN: 2082-4440 – wydanie papierowe ISSN: 2300-6005 – wydanie elektroniczne
Wersja elektroniczna czasopisma jest wersją referencyjną
Finansowe determinanty deinternacjonalizacji polskich spółek akcyjnych
w latach 2008–2011 (Wirginia Doryń) ...111 Zadłużenie zagraniczne przedsiębiorstw jako skutek działalności gospodarczej
(Halina Nakonieczna-Kisiel) ...126 Uwarunkowania przepływu polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych
do krajów Unii Europejskiej. Model grawitacyjny z wykorzystaniem
danych panelowych (Liwiusz Wojciechowski, Judyta Lubacha-Sember) ...136
Spis treści
Finansowe determinanty deinternacjonalizacji polskich spółek akcyjnych w latach 2008–2011
Wirginia Doryń
*Wstęp
Problem deinternacjonalizacji przedsiębiorstw jest słabo rozpoznany w literaturze pol- skiej. Badania dotyczące procesu umiędzynarodowienia polskich podmiotów koncen- trują się głównie wokół motywów postępującego umiędzynarodowienia oraz korzyści z internacjonalizacji przedsiębiorstw. Niewiele zaś uwagi poświęca się w analizach zjawisku deinternacjonalizacji przedsiębiorstw oraz jej determinantom. Luka ta stała się motywacją do napisania niniejszego artykułu, którego cele badawcze sprowadzają się do zarysowania obszaru badań nad zjawiskiem wycofywania się przedsiębiorstw z rynków zagranicznych oraz wskazania przesłanek do badań w omawianym obszarze polskich przedsiębiorstw.
Pojęcie deinternacjonalizacji przedsiębiorstwa
Koncepcja deinternacjonalizacji wywodzi się z pracy Welcha i Luostarinena (1988), w któ- rej autorzy wyrażają wątpliwości, czy kontynuowanie rozpoczętego już procesu internacjo- nalizacji rzeczywiście jest nieuchronne (s. 37). Wątek ten podjęli również Calof i Beamish (1995), wskazując na konieczność podjęcia szerszych badań nad dynamiką internacjonali- zacji przedsiębiorstw. Zdaniem autorów przyjmowane przez wielu badaczy definicje pro- cesu internacjonalizacji zakładają wzrost zaangażowania zagranicznego firm. Calof i Be- amish wykazują, że internacjonalizacja może przyjąć również formę dywestycji
1– należy zatem rozszerzyć rozumienie pojęcia umiędzynarodowienia. Proponowana przez nich jego szersza definicja to „proces adaptacji działań przedsiębiorstw (strategii, struktury, zasobów itp.) do otoczenia międzynarodowego” (Calof, Beamish 1995, s. 116)
2.
Benito i Welch (1997) definiują deinternacjonalizację jako dobrowolne lub wymu- szone działania powodujące spadek zaangażowania w bieżące działania międzynaro-
*
Wirginia Doryń – doktor nauk ekonomicznych, Katedra Funkcjonowania Gospodarki, Instytut Ekono- mii, Uniwersytet Łódzki.
1
Szerzej na temat pojęcia dywestycji i dezinwestycji pisze Osbert-Pociecha (1998).
2
Pojęcie deinternacjonalizacji definiowane jest również jako proces zmian konfiguracji strategicznej
firmy, która prowadzi do zmniejszenia jej obecności na rynkach zagranicznych (Turner 2012, s. 92).
dowe bądź spadek ich ekspozycji. Z powyższego wynika, że deinternacjonalizacji nie należy interpretować jedynie w kontekście porażki przedsiębiorstwa na obcych ryn- kach (jako działania wymuszonego). Przeciwnie – może być ona związana ze zmia- ną strategii przedsiębiorstwa; np. podniesienie efektywności można uzyskać dzięki zmniejszeniu liczby zagranicznych filii (Frynas, Mellahi 2011, s. 173). Deinternacjo- nalizacja rozpatrywana w kontekście związku przyczynowo-skutkowego jest konse- kwencją uprzedniej internacjonalizacji (Turcan 2003, s. 211) i stanowi naturalny ele- ment rozwoju oraz zmian zachodzących w organizacjach (Burt, Dawson, Sparks 2008 i lit. tam cytowana). Należy jednak zaznaczyć, że holistyczna interpretacja dywestycji (m.in. na tle zmian zachodzących w strategii przedsiębiorstwa) to stosunkowo nowe podejście, które jest w opozycji do wcześniejszych rozważań traktujących dywestycję jako porażkę (Burt, Dawson, Sparks 2008).
Deinternacjonalizacja jest pojęciem stopniowalnym – można mówić o częściowej, jak również o całkowitej nieobecności przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych.
Deinternacjonalizacja może przebiegać na szereg sposobów, jednak wydaje się, że każ- dy z nich można zaliczyć do jednej z dwóch kategorii: zmniejszenia intensywności obecności zagranicznej przedsiębiorstwa w dotychczasowej formie (w tym całkowite zaprzestanie działalności międzynarodowej firmy) bądź przejścia z dotychczasowej formy do nowej formy, zakładającej mniejsze zaangażowanie przedsiębiorstwa (np.
rezygnacja z filii handlowej na rzecz eksportu). Gdy weźmie się pod uwagę wymiar przestrzenny zaangażowania zagranicznego przedsiębiorstwa, wydaje się, że w katego- riach deinternacjonalizacji należy rozpatrywać również działania polegające na zmia- nie krajów ekspansji zagranicznej na te o mniejszym dystansie psychicznym
1. W tym wymiarze deinternacjonalizacja będzie więc mogła dotyczyć również sytuacji, w której nie zmieni się ani forma, ani intensywność zagranicznej obecności przedsiębiorstwa.
Deinternacjonalizacja w kontekście wiodących teorii internacjonalizacji
Wśród teorii objaśniających międzynarodowe zaangażowanie przedsiębiorstw naj- większą popularność zyskał model stopniowy, zwany uppsalskim (Gorynia, Jankow- ska 2007, s. 22). Według tej teorii internacjonalizacja przebiega w sposób sekwencyjny zarówno jeśli chodzi o obszar, jak i o formy ekspansji zagranicznej. Model zakłada, że przedsiębiorstwa rozpoczynają internacjonalizację, wchodząc na rynki krajów o nie- wielkim dystansie psychicznym, przy czym ich zaangażowanie przybiera formę nie- regularnego eksportu. Prowadzenie działalności na rynkach zagranicznych powoduje stopniowe gromadzenie doświadczeń, co staje się przesłanką do zwiększenia zaanga- żowania. Akumulacja wiedzy ma charakter gradualny, co niejako wymusza ewolucyj- ny sposób zaangażowania zagranicznego przedsiębiorstwa. Wraz ze wzrostem wiedzy dotyczącej przede wszystkim obecnego i przyszłego popytu oraz podaży produktu wy- twarzanego przez firmę, rodzaju i stopnia konkurencji na rynku, kanałów dystrybucji, form i warunków płatności oraz warunków transferu kapitału i zysków następuje dal-
1
Na dystans psychiczny (psychic distance) rynku rodzimego i będącego obiektem ekspansji składają
się czynniki kulturowe, strukturalne (np. prawne, administracyjne itp.), językowe, odnoszące się do
struktury przemysłu oraz konkurencji, które utrudniają lub uniemożliwiają uczenie się firmy działającej
w obcym otoczeniu. Pojęcie jest zatem bliskie odległości kulturowej (cultural distance) i bywa przez
badaczy z nią utożsamiane (O’Grady, Lane 1996).
sza dywersyfikacja działalności zarówno w wymiarze geograficznym (ekspansja na kolejne rynki), jak również pod względem formy zaangażowania (przejście do bardziej złożonych form obecności za granicą) (Johanson, Vahlne 1977, s. 26–29).
Wyjątki od reguły małych kroków, opisywanej przez model, dotyczą przypadków, w których możliwa jest przyspieszona internacjonalizacja – z pominięciem niektórych stadiów, czy też dzięki wykorzystaniu wiedzy zdobytej przez przedsiębiorstwo na in- nym rynku niż ten, który jest celem ekspansji (Johanson, Vahlne 1990, s. 12).
Model ten nie wyjaśnia zatem ani częściowej, ani całkowitej deinternacjonaliza- cji. Zakłada bowiem, że wraz z kontynuacją ekspansji zagranicznej przedsiębiorstwo będzie powiększało zasób wiedzy specyficznej dla obcych rynków, co z kolei będzie powodować zwiększanie się zaangażowania rynkowego
2.
W podejściu sieciowym internacjonalizacja jest rozumiana jako proces związany z rozwojem relacji przedsiębiorstwa z innymi uczestnikami sieci (aktorami) na rynkach zagranicznych. W modelu tym następuje zatem przesunięcie akcentu z analizy krajów będących celem ekspansji oraz sposobów wejścia na rynki zagraniczne na perspektywę nawiązywania i utrzymywania powiązań z odbiorcami, dostawcami lub innymi pod- miotami. Decyzje podejmowane przez przedsiębiorstwo w procesie internacjonalizacji wynikają z relacji w ramach sieci, a nie ze specyfiki konkretnych rynków narodowych (Johanson, Vahlne 2003, s. 95).
Firmy nawiązują i rozwijają związki z ważnymi partnerami w sieci. Bronią wy- pracowanych kontaktów poprzez dalsze zwiększanie zaangażowania w już istniejące relacje, a także nawiązują kolejne związki z innymi uczestnikami sieci, by wesprzeć relacje ze strategicznymi partnerami.
Istotnym czynnikiem decydującym o kierunkach geograficznych ekspansji oraz o sposobach wejścia na poszczególne rynki zagraniczne jest istniejąca sieć relacji, po- nieważ stwarza ona możliwość identyfikacji, a następnie wykorzystania okazji rynko- wych (Johanson, Vahlne 2009, s. 1423).
Rozszerzenie sieci poza granice rodzimego kraju może nastąpić na podstawie de- cyzji przedsiębiorstwa, jak również z inicjatywy pośrednika, odbiorcy lub dostawcy z obcego rynku (Ellis 2000 za: Johanson, Vahlne 2003). Może również wynikać z ko- nieczności kontynuowania współpracy z partnerem lokalnym, który rozszerza swoją działalność na rynku zagranicznym.
Zgodnie z logiką współpracy w sieci deinternacjonalizacja będzie spowodowana utratą pozycji w sieci zagranicznej. Może to nastąpić w wyniku świadomej decyzji przedsiębiorstwa – w sytuacji gdy utrzymanie pozycji wymaga zbyt dużych nakła- dów w porównaniu z korzyściami. Może również zostać wymuszona przez czynni- ki leżące po stronie innych uczestników sieci – głównie zmianę pozycji odbiorców i pośredników.
Przegląd badań empirycznych
W badaniach prowadzonych nad deinternacjonalizacją przedsiębiorstw zdecydowanie przeważa podejście jakościowe. Jako dominującą należy wymienić metodę case study,
2
Cecha ta stała się podstawą do krytyki modelu w późniejszych pracach. Szerzej na ten temat piszą m.in.
Gorynia, Jankowska, 2007, s. 29–30; Pauwels et. al., 2009, s. 14].
w tym przede wszystkim pojedynczego przedsiębiorstwa (m.in. Burt et al. 2002; Vis- sak 2008; Gandolfi, Strach 2008; Turner, Gardiner 2007).
Taki stan rzeczy w dużej mierze wynika ze swoistej nowości tego nurtu badań, któ- ra wiąże się z jednostronną interpretacją internacjonalizacji jako procesu wzrostu za- angażowania zagranicznego przedsiębiorstwa. Stąd wybór metod charakterystycznych dla eksploracyjnej fazy badań, pozwalających na przystąpienie do prac bez wstępnych hipotez, z pytaniami badawczymi typu „jak?” i „dlaczego?”(Turner 2011, s. 193–194).
W tym nurcie mieszczą się prace między innymi (Matthyssens, Pauwels 2000;
Vissak 2008; Burt et al. 2002; Turner, Gardiner 2007; Velazquez-Razo, Vargas-Her- nandez 2011).
Obszernego przeglądu badań empirycznych pod względem powodów dywestycji zagranicznych dokonali Georgopoulos i Mouratidis (2007). Wskazali oni na siedem grup czynników (specyficznych dla przedsiębiorstw) związanych z decyzją o dywesty- cji. Są nimi: struktura własności inwestycji zagranicznej, podobieństwo rodzaju dzia- łalności filii i centrali przedsiębiorstwa, doświadczenie w prowadzeniu działalności na konkretnym rynku zagranicznym, czynniki związane z kosztem bycia obcym
3, dystan- sem kulturowym kraju ekspansji w stosunku do kraju macierzystego przedsiębiorstwa, wynikami finansowymi filii oraz jej wielkością.
Znacznie skromniejszy jest dorobek w zakresie identyfikacji motywów częścio- wego bądź całkowitego wycofania się przedsiębiorstw z innych form działalności na obcych rynkach. Jeśli chodzi o badania najbardziej interesujące w kontekście niniejszej pracy, czyli te dotyczące internacjonalizacji sprzedaży, podejście ilościowe wykorzy- stano dotychczas (według wiedzy autorki) jedynie w dwu pracach: (Reiljan 2005) oraz (Swoboda, Olejnik, Morschett 2011).
W pierwszej z nich analizą objęto dane ze sprawozdań finansowych 296 estoń- skich przedsiębiorstw przemysłowych z lat 1996–2001. Zidentyfikowano trzy grupy czynników decydujących o zmniejszeniu eksportu: brak doświadczenia w działalno- ści międzynarodowej, zmiany strategii przedsiębiorstwa oraz spadek wyników przed- siębiorstwa. Otrzymano wyniki mówiące, że podmioty, które w całości lub w części wycofały się ze sprzedaży zagranicznej, są przeważnie przedsiębiorstwami o kapitale wyłącznie krajowym, i odnotowują szybki wzrost krajowego rynku zbytu oraz cechuje je niska zyskowność.
W drugim badaniu wykorzystano informacje pochodzące z badań ankietowych 265 niemieckich przedsiębiorstw. Przedmiotem analizy były decyzje dotyczące zwięk- szenia bądź zmniejszenia zaangażowania przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych.
Pod uwagę brano zmiany pomiędzy eksportem pośrednim, bezpośrednim, filią han- dlową, joint venture oraz zagraniczną filią produkcyjną, dokonane w ciągu ostatnich 10 lat. Wpływ na zmianę sposobu obecności na obcym rynku miały czynniki leżące po stronie otocznia wewnętrznego i zewnętrznego przedsiębiorstwa, postaw menedżer- skich oraz wyników przedsiębiorstwa. Podstawą oceny siły wpływu tych czynników była 7-stopniowa skala Likerta (1 – czynnik nieistotny; 7 – czynnik bardzo ważny).
Otrzymano wyniki mówiące, że czynniki związane z otoczeniem zewnętrznym oraz postawy menedżerów oddziałują silniej w przypadku decyzji o zwiększeniu zaangażo-
3
Ang. liability of foreigness – pojęcie to wynika z przekonania o wyższych kosztach ponoszonych przez przedsiębiorstwa międzynarodowe działające na danym rynku w stosunku do podmiotów krajowych.
Szerzej na ten temat w: (Doryń 2010).
wania zagranicznego, podczas gdy czynniki zewnętrzne są postrzegane jako te, które przesądzają o deinternacjonalizacji.
Ilościowe metody wykorzystano również w badaniu 193 australijskich przedsię- biorstw usługowych zaangażowanych w działalność międzynarodową (Pauwels et al. 2009). Jego celem było zidentyfikowanie związku pomiędzy postawami mene- dżerskimi a skłonnością do kontynuacji internacjonalizacji
4. Otrzymano wyniki mó- wiące, że skłonność do internacjonalizacji zależy od ogólnego nastawienia decy- dentów, które wynika z kolei z potwierdzenia lub niepotwierdzenia się przekonań menedżerów dotyczących rezultatów internacjonalizacji w przeszłości. Na skłonność do internacjonalizacji wpływa ponadto przekonanie, że jest ona zgodna ze strategią przedsiębiorstwa. Badacze zwrócili poza tym uwagę na fakt, że na internacjonaliza- cję przedsiębiorstwa wpływają również czynniki związane z jego inercją strukturalną i strategiczną.
Analiza determinant deinternacjonalizacji w wybranych spółkach akcyjnych
Próba i źródło danych
Badaniem objęto sprawozdania finansowe spółek notowanych na rynku podstawo- wym Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie SA z sektorów: przemysł elek- tromaszynowy, przemysł chemiczny, przemysł farmaceutyczny, przemysł tworzyw sztucznych (stan na dzień 6 lutego 2009 r.). Sektory te reprezentują produkty stosun- kowo wysoko przetworzone, a wyroby przemysłu elektromaszynowego są trakto- wane jako główny nośnik nowoczesności (MG 2008, s. 6). Dobór próby badawczej był zdeterminowany możliwością dostępu do danych finansowych, w tym głównie informacji o poziomie internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Ostatecznie badanie ob- jęło jednostkowe sprawozdania finansowe spółek z ww. sektorów z lat 2008–2011
5, w których informacja dodatkowa zawierała dane dotyczące wpływów ze sprzedaży na eksport.
Metodologia badania
CART jest jednym z głównych algorytmów drzew decyzyjnych, służącym do klasy- fikacji danych. Drzewo powstaje w wyniku podziału zbioru obserwacji na rozłączne podzbiory – celem jest uzyskanie podzbiorów maksymalnie jednorodnych z perspek- tywy wartości zmiennej zależnej (predyktora). Na każdym etapie podziału bierze się pod uwagę wszystkie predyktory i wybiera ten, który zapewnia podział na najbardziej homogeniczne podzbiory (Łapczyński 2003, s. 93).
4
Skłonność do internacjonalizacji oceniano za pomocą 5-stopniowej skali Likerta (bardzo mało praw- dopodobny – bardzo prawdopodobny). Wykorzystano wskaźniki prawdopodobieństwa kontynuacji in- ternacjonalizacji, perspektyw na kontynuację internacjonalizacji oraz szansy kontynuowania internacjo- nalizacji. W badaniu tym internacjonalizacja była rozumiana szeroko, podejście nie zostało zawężone do wybranych jej form.
5
Liczba przedsiębiorstw w próbie waha się od 32 do 43.
Jest to metoda nieparametryczna, niewymagająca spełnienia założeń dotyczą- cych rozkładów danych. Pozwala ona na przeprowadzenie analizy również w przy- padku występowania korelacji między zmiennymi. Algorytm jest odporny na wy- stępowanie obserwacji nietypowych i sam decyduje o ilości przeprowadzonych podziałów, a zatem o głębokości drzewa (por. Ekşi 2011, s. 116 i lit. tam cytowa- na). Obliczenia przeprowadzono z wykorzystaniem pakietu statystycznego STATI- STICA
6.
W niniejszym badaniu algorytm CART wykorzystano do podziału badanych spółek ze względu na zmienną zależną określającą deinternacjonalizację. Założono, że zmienna przyjmuje wartość „tak”, jeżeli udział przychodów z eksportu w sprze- daży ogółem w roku bieżącym jest niższy niż w roku poprzednim. Przyjęta mia- ra nawiązuje zatem do miernika internacjonalizacji najczęściej wykorzystywanego w literaturze przedmiotu
7.
Jako predyktory przyjęto:
1. udział eksportu w przychodach ze sprzedaży w roku poprzednim (doi_1) (w %) – który wyraża doświadczenie przedsiębiorstwa w prowadzeniu sprze- daży zagranicznej (por. Reiljan 2005, s. 155);
2. wskaźnik ROS (w %) oraz zmianę wskaźnika ROS w roku poprzednim (t-1) w stosunku do średniej tego wskaźnika z 2 poprzednich lat (t-2 i t-3) (zmien- na rROS) (por. Jung, Bansal 2009, s. 714–715), zgodnie z poglądem, że na obecny stan internacjonalizacji wpływają bieżąca zyskowność oraz zmiana wyników ekonomicznych w stosunku do okresów poprzednich;
3. kosztowy OCTS (udział kosztów materiałowych i pracowniczych w wartości sprzedaży), a także zmianę tego wskaźnika w stosunku do roku poprzed- niego (zm.OCTS) – wzrost tego wskaźnika będzie wyrażał pogorszenie zy- skowności przedsiębiorstwa;
4. wielkość przedsiębiorstwa mierzoną wartością sprzedaży (sprzedaż);
5. udział aktywów niematerialnych w majątku przedsiębiorstwa (w %), który ma wyrażać innowacyjność (por. Bartoloni 2010, s. 8);
6. stopę wzrostu sprzedaży
8przedsiębiorstwa (w %) w roku bieżącym (w sto- sunku do roku poprzedniego), jako że spadek zaangażowania zagranicznego może wiązać się ze zmianą strategii przedsiębiorstwa i reorientacją na rynek krajowy (por. Reiljan 2005, s. 155).
6
Do budowy drzewa klasyfikacyjnego za regułę podziału przyjęto miara Giniego, a jako kryterium stopu – bezpośrednie zatrzymanie typu FACT. Koszty błędnej klasyfikacji uznane zostały za równe.
Prawdopodobieństwo a priori pojawienia się klas ustalono jako szacowane (na podstawie liczebności klas określonych przez zmienną zależną).
7
Wybór tego miernika jest podyktowany brakiem informacji dotyczących innych form zaangażowania zagranicznego badanych przedsiębiorstw, a w szczególności wystarczających danych na temat aktywów zagranicznych firm. Z drugiej strony – charakterystyka internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw le- gitymuje zastosowaną miarę.
8
Wartość sprzedaży urealniono deflatorem PKB.
Wyniki badania
W tabeli 1 przedstawiono wybrane charakterystyki próby badawczej.
Tabela 1. Wybrane charakterystyki próby badawczej
zm.OCTS st_wzr_sprz sprzedaż rROS doi_1
OCTS ROS proc.wart
(%) (tys. zł) (p.p.) (%) (%) (%)
2008
mediana 0,004 –0,75 100 031 –2,4 31,8 0,67 3,2 0,47
min. –0,49 –92,4 15 193 –241,4 0,08 0,02 –236 0,0
maks. 0,19 123,2 2 402 000 131,2 98,5 0,87 136 22,5
odch. st. 0,11 31,6 612 899 43,4 24,9 0,21 44,8 4,3
2009
mediana –0,002 –10,5 95 104 –2,6 27,9 0,64 3,1 0,68
min. –0,16 –62,4 15 296 –450 0,0 0,02 –492 0,0
maks. 1,07 45,6 2 055 903 88 98,9 1,58 159 20,56
odch. st. 0,18 20 517 977 72,7 26,7 0,26 83,6 4,12
2010
mediana 0,004 16,1 90 610 –0,79 27,0 0,65 3,96 0,69
min. –1,2 –52,1 15 163 –148 0,62 0,02 –25,1 0,01
maks. 0,13 196,6 2 822 689 331 91,9 0,81 57,1 18,47
odch. st. 0,22 48 701 297 62 25,0 0,21 12,8 3,61
2011
mediana 0,003 6,5 93 244 1,3 27,6 0,62 5,6 0,96
min. –0,24 –42,6 15 409 –214 0,0 0,02 –64,2 0,01
maks. 0,36 108 2 753 660 256 79,9 0,84 38,8 63,58
odch. st. 0,11 27 685 739 71 23,5 0,2 19,5 11,5
Źródło: opracowanie własne.
W celu zidentyfikowania zmiennych, które w największym stopniu objaśniały deinternacjonalizację przedsiębiorstw, dokonano estymacji drzew CART. Algorytm uruchomiono dla każdego roku z analizowanego okresu osobno, co pozwoliło (przy- najmniej w pewnym stopniu) na zniwelowanie wpływu czynników zewnętrznych w stosunku do przedsiębiorstwa decydujących o deinternacjonalizacji – m.in. zmian popytu na poszczególnych rynkach, cenowo-kursowych warunków wymiany zagra- nicznej itp., traktując je w danym roku jako jednakowe dla wszystkich badanych pod- miotów. Uzupełniająco przeprowadzono również analizę obejmującą wszystkie anali- zowane lata razem.
Wyniki analizy przedstawiono na rysunkach 1–4
9, ranking ważności predyktorów przestawiono natomiast w tabeli 2.
9
Wykres drzewa klasyfikacyjnego za okres 2008–2011 przedstawiono w załączniku. Struktura drzewa
wynika z zachowania tej samej metodologii, którą wykorzystano w konstrukcji drzew dla poszczegól-
nych lat.
Rysunek 1. Drzewo CART estymowane dla danych z 2011 r.
Źródło: opracowanie własne przy wykorzystaniu programu STATISTICA.
Rysunek 2. Drzewo CART estymowane dla danych z 2010 r.
Źródło: opracowanie własne przy wykorzystaniu programu STATISTICA.
Drzewo klasyfikacyjne 2011 r.
Liczba podzialów = 5; Liczba wezlów koncowych = 6
1
2 3
4 5
6 7
8 9
10 11
doi_1<=70
rROS<=124
st_wzr_sprz<=35
sprzedaz<=22 309
st_wzr_sprz<=-17.7
29 3
27 2
26 1
1 25
1 24
NIE
NIE TAK
NIE TAK
NIE TAK
TAK NIE
TAK NIE
Drzewo klasyfikacyjne 2011 r.
liczba podziałów = 5; liczba węzłów końcowych = 6
Drzewo klasyfikacyjne 2010 r.
Liczba podzialów = 8; Liczba wezlów koncowych = 9
1
2 3
4 5
6 7
8 9 10 11
12 13 14 15
16 17
doi_1<=77
proc.wart<=.03
ROS<=14.8
sprzedaz<=420 600 ROS<=41.2
doi_1<=6.7 sprzedaz<=1 356 000
st.wzr.sprzed.<=10
30 4
4 26
22 4
14 8 3 1
2 12 4 4
1 1
NIE
NIE TAK
TAK NIE
NIE TAK
NIE TAK TAK NIE
TAK NIE TAK NIE
NIE TAK
Drzewo klasyfikacyjne 2010 r.
liczba podziałów = 8; liczba węzłów końcowych = 9 Drzewo klasyfikacyjne 2008 r.
liczba podziałów = 7; liczba węzłów końcowych = 8
Drzewo klasyfikacyjne 2010 r.
liczba podziałów = 8; liczba węzłów końcowych = 9
Rysunek 3. Drzewo CART estymowane dla danych z 2009 r.
Źródło: opracowanie własne przy wykorzystaniu programu STATISTICA.
Rysunek 4. Drzewo CART estymowane dla danych z 2008 r.
Źródło: opracowanie własne przy wykorzystaniu programu STATISTICA.
Drzewo klasyfikacyjne 2009 r.
liczba podziałów = 8; liczba węzłów końcowych = 9
Drzewo klasyfikacyjne 2009 r.
Liczba podzialów = 8; Liczba wezlów koncowych = 9
1
2 3
4 5
6 7
8 9 10 11
12 13 14 15 16 17
rROS<=-12.9
rROS<=-6.4
rROS<=2.1
proc.wart<=1.8 ocst<=.83
st.wzr.sprzed.<=-30 proc.wart<=4.8 zm.ocst<=-.09
6 35
9 26
16 10
11 5 9 1
1 10 3 2 1 8
NIE
TAK NIE
NIE TAK
TAK NIE
TAK NIE NIE TAK
NIE TAK NIE TAK TAK NIE
Drzewo klasyfikacyjne 2008 r.
Liczba podzialów = 7; Liczba wezlów koncowych = 8
1
2 3
4 5
6 7
8 9 10 11
12 13
14 15
ROS<=17.7
rROS<=-10.7
sprzedaz<=155 000
sprzedaz<=24 410
rROS<=1.4
rROS<=-.77
rROS<=.05
36 7
6 30
18 12
1 17 9 3
6 3
1 2
TAK
NIE TAK
TAK NIE
NIE TAK
TAK NIE TAK NIE
TAK TAK
NIE TAK
Drzewo klasyfikacyjne 2008 r.
liczba podziałów = 7; liczba węzłów końcowych = 8
Tabela 2. Ranking ważności predyktorów w latach 2008–2011
Zmienna Lata
2011 2010 2009 2008 2008–2010
PKD 35 87 35 14 23
zm.OCTS 45 79 83 53 70
st.wzr.sprzed. 100 84 68 44 64
sprzedaż 58 100 41 95 66
rROS 48 76 100 100 100
doi_1 53 88 64 29 72
OCTS 33 82 54 30 48
ROS 33 76 72 65 73
proc.wart 27 97 80 29 57
Źródło: opracowanie własne przy wykorzystaniu programu STATISTICA.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że zmiennymi, które najsilniej różnicowały przedsiębiorstwa pod względem zmniejszenia (lub nie) udziału przychodów z ekspor- tu w sprzedaży ogółem w badanym okresie, były: rentowność sprzedaży w roku po- przednim (rROS), stopa wzrostu sprzedaży (st.wzr.sprzed.), wielkość przedsiębiorstwa (sprzedaż) oraz zmiana wskaźnika kosztów operacyjnych (zm.OCTS).
Mniejsze znaczenie miały pozostałe rozważane czynniki: rodzaj działalności (PKD), poziom internacjonalizacji w roku ubiegłym (doi_1), udział kosztów opera- cyjnych w sprzedaży (OCTS) i bieżąca rentowność sprzedaży (ROS). Można jednak zaobserwować, że siła ich wpływu na zróżnicowanie badanych spółek zmieniała się w czasie, co jest prawdopodobnie związane ze zmieniającymi się zewnętrznymi wa- runkami funkcjonowania przedsiębiorstw. Wyraźnie widać, że w 2010 r., w którym stopa wzrostu realnego PKB na głównych rynkach zagranicznych (Niemcy, Piętnastka UE) była najwyższa w badanym okresie, ważność wszystkich rozważanych zmiennych mikroekonomicznych była wysoka.
Należy również zwrócić uwagę na fakt, że zmienne takie jak sprzedaż, wzrost sprzedaży oraz w dużej mierze rentowność sprzedaży w istotnym stopniu wynikają z warunków rynkowych, zewnętrznych w stosunku do przedsiębiorstwa. Stąd – w świe- tle uzyskanych wyników – jako najistotniejszy czynnik różnicujący przedsiębiorstwa względem badanej cechy, leżący niejako w gestii przedsiębiorstw, należy wskazać zmianę udziału kosztów materiałowych i pracowniczych w sprzedaży (zm.OCTS).
Taki stan rzeczy koresponduje z faktem, że główne źródło przewagi konkurencyj-
nej polskich przedsiębiorstw na rynkach europejskich to przewaga kosztowa (Kopniak
2006, s. 118; Wysocki 2006, s. 128), przy niższym znaczeniu innych czynników, w tym
wzornictwa i stopnia wyróżniania się produktu, wprowadzania innowacji produkto-
wych czy przewagi jakościowej (Kopniak 2006, s. 116) lub konkurencyjnej własnej
technologii (Wysocki 2006, s. 125).
Podsumowanie
Celem niniejszego artykułu było zarysowanie obszaru badań nad zagadnieniem de- internacjonalizacji w kontekście polskich przedsiębiorstw. Aby to zrealizować, do- konano przeglądu dotychczas prowadzonych badań oraz podjęto próbę interpretacji deinternacjonalizacji w kontekście wiodących teorii umiędzynarodowienia – modelu uppsalskiego oraz podejścia sieciowego.
Brak badań dotyczących deinternacjonalizacji polskich przedsiębiorstw ujawnia lukę w pełnym zrozumieniu czynników oddziałujących na ich umiędzynarodowie- nie. Jej uzupełnienie jest ważne nie tylko dla rozwoju teorii, ale przede wszystkim dla praktyki gospodarczej. Zagadnienie deinternacjonalizacji polskich przedsiębiorstw i jej motywów należy traktować zatem jako ważny i wymagający pogłębionej analizy problem badawczy.
W artykule podjęto próbę określenia czynników najważniejszych z punktu widzenia polskich podmiotów, decydujących o deinternacjonalizacji przedsiębiorstw. W świetle uzyskanych wyników są nimi: rentowność sprzedaży w roku poprzednim, stopa wzro- stu sprzedaży, wielkość przedsiębiorstwa oraz zmiana wskaźnika kosztów operacyjnych.
Uzyskane rezultaty są zgodne z badaniami, które wskazują, że głównym czynnikiem konkurencyjności eksportu polskich przedsiębiorstw są niskie koszty produkcji.
Uzyskane rezultaty korespondują z wynikami badania przeprowadzonego na pró- bie estońskich przedsiębiorstw (Reiljan 2005), w świetle których czynnikami, które w istotnym stopniu objaśniały deinternacjonalizację przedsiębiorstw, były udział zysku w przychodach ze sprzedaży oraz wzrost sprzedaży na rynek krajowy.
Bibliografia
Bartoloni E. (2010), Capital structure and innovation: causality and determinants, paper presented at the DRIUD Summer Conference 2010, http://www2.druid.dk/
conferences/viewpaper.php?id=501053&cf=43.
Benito G.R.G. (2003), Divestment Seen through the Lens of International Business Strategy, Keynote Lecture given at the International Conference on Divestment: Cor-
porate Strategies, The Regions and Policy Responses, Lisbon, http://www.ceg.
ul.pt/divest/Conf/benito_paper.pdf.
Burt S., Dawson J., Sparks L. (2008), International Retail Divestment: review, case studies and (E)merging Agenda, European Retail Research, 22.
Burt S., Mellahi K., Jackson T.P., Sparks L. (2002), Retail Internationalization and Retail Failure: Issues from the Case of Marks and Spencer, International Review of Retail, “Distribution and Consumer Research”, 12/2: 191–219.
Doryń W. (2010), Koszty internacjonalizacji przedsiębiorstw [w:] Ekonomia, red. Sokołowski J., Sosnowski M., Żabiński A., Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, s. 163–177.
Ekşi I.H. (2011), Classification of Firm Failure with Classification and Regression
Trees, “International Research Journal of Finance and Economics”, issue 76,
p. 113–120.
Ellis P. (2000), Social ties and foreign market entry, „Journal of International Business Studies”, no 31(3), p. 443–469.
Frynas J.G., Mellahi K. (2011), Global Strategic Management, 2nd Edition, Oxford University Press, Oxford.
Gandolfi F., Strach P. (2008), Retail internationalization: gaining insights from the Wal-Mart experience in South Korea, “Review Of International Comparative Man- agement”, Vol. 10, No. 1.
Georgopoulos A., Mouratidis K. (2007), Managerial and financial-accounting ele- ments of international divestment: A literature review [in] School of Business and Economics, University of Swansea, UK.
Gorynia M., Jankowska B. (2007), Teorie internacjonalizacji, „Gospodarka Narodowa”, nr 10/2007.
Johanson J., Vahlne J.E. (1977), The Internationalization Process of the Firm – a Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitment, “Journal of International Business Studies”, Vol. 8, No. 1.
Johanson J., Vahlne, J.E. (1990), The Mechanism of Internationalization, “Internation- al Marketing Review”, Vol. 7, No. 4.
Johanson J., Vahlne J.-E. (2003), Business relationship learning and commitment in the in- ternationalization process, „Journal of International Entrepreneurship”, no 1, p. 83–101.
Johanson J., Vahlne J.-E. (2009), The Uppsala internationalization process model re- visited: From liablity of foreigness to laibility of outsidership, „Journal of Interna- tional Studies”, No. 40, p. 1411–1431.
Jung J.C., Bansal P. (2009), How form perofmance affects internationalization, “Man- agement International Review”, issue 9, p. 709–732.
Kopniak M. (2006), Wiodące czynniki konkurencyjności polskich przedsiębiorstw na rynku UE, [w:] Polskie przedsiębiorstwa wobec globalnej konkurencji, red.
J. Kuciński, Wyd. SGH.
Łapczyński M. (2003), Drzewa klasyfikacyjne w badaniach satysfakcji i lojalności klientów [w:] Analiza satysfakcji i lojalności klientów, StatSoft Polska, Warszawa-Kraków.
Matthyssens P., Pauwels P. (2000), Uncovering international market-exit processes:
A comparative case study, “Psychology & Marketing”, Vol. 17, issue 8, 697–719.
O’Grady S., Lane W. (1996), The Psychic Distance Paradox, “Journal of International Business Studies”, Vol. 27, No. 2.
Osbert-Pociecha G. (1998), Dywestycje w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.
Pauwels P., Patterson P.G., de Ruyter K., Wetzels M. (2009), The propensity to con- tinue internationalization: A study of entrepreneurial decision-making in Austra- lian service firms [in] New Challenges to International Marketing (Advances in International Marketing, Volume 20), Rudolf R. Sinkovics, Pervez N. Ghauri (ed.), Emerald Group Publishing Limited, p. 11–36.
Reiljan E. (2005), An analysis of motives behind export withdrawals in Estonia. – Per- spectives for Estonian Entrepreneurship in the European Union, Tallinn: Mattimar OÜ, 2005, p. 149–159.
Swoboda B., Olejnik E., Morschett D. (2011), Changes in Foreign Operation Modes:
Stimuli for Increases versus Reductions, “International Business Review”, Vol. 20,
2011, No. 5, p. 578–590.
Turcan R. (2003), De-internationalization and the Small Firm’ [in:] Wheeler, C., Mc- Donald, F. and Greaves, I. (eds), Internationalization: Firm Strategies and Man- agement, (Great Britain: Palgrave), p. 208–222.
Turner C., Gardiner P.D. (2007), De-internationalization and global strategy: the case of British Telecommunications (BT), “Journal of Business & Industrial Marketing”, Vol. 22, issue 7.
Turner C. (2011), Coercive deinternationalization and host institutional legitimacy,
“European Business Review”, Vol. 23, issue: 2, p. 190–200.
Turner C. (2012), Deinternationalization: towards a coevolutionary framework, “Eu- ropean Business Review”, Vol. 24, issue 2, p. 92–105.
Vissak T. (2008), Nonlinear internationalization during economic transition: the case of Krenholm Group (Estonia). International Business and the Catching-up Econo- mies: Challenges and Opportunities, 34th EIBA Annual Conference, Conference Proceedings: 34th EIBA Annual Conference, Tallinn, December 11–13, 2008.
Tallinn: Tallinn University of Technology, 2008, http://eiba2008.ttu.ee/public/Pa- pers/25.pdf.
Velazquez-Razo P.N., Vargas-Hernandez J.G. (2011), The Strategy of De-Internation- alization of the SMEs of the Footwear in the Area Metropolitana De Guadalajara,
“Gumbad Business Review”, Vol. 6, No. 2., p. 1–11.
Wysocki J. (2006), Źródła przewagi konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw na rynku europejskim [w:] Polskie przedsiębiorstwa wobec globalnej konkurencji, red.
J. Kuciński, Wyd. SGH.
Załącznik 1. Drzewo CART estymowane dla danych z okresu 2008–2011 . Drzewo klasyfikacyjne 2008-2011
Liczba podziałów = 13; Liczba węzłów końcowych = 14
proc.wart<=,01 1
2 3
4 5
6 7
8 9
10 11
12 13
14 15
16 17
18 19
20 21
22 23
24 25
26 27
rROS<=-10,7
doi_1<=76,5
rROS<=-7,2
st_wzr_sprz<21,7
zm.octs<=-,06
proc.wart<=6,0
ROS<=-,9
rROS<=2,7
rROS<=1,6
sprzedaz_r<=4250E2
sprzedaz_r<22524,
zm.octs<=-,01
20 130
120 10
13 107
87 20
10 77
71 6
3 68
51 17
45 6
36 9
4 32
8 24
3 21
NIE
TAK NIE
NIE TAK
NIE NIE
NIE NIE
TAK NIE
NIE TAK
TAK NIE
NIE NIE
NIE TAK
NIE TAK
TAK NIE
NIE NIE
TAK NIE
Drzewo klasyfikacyjne 2008-2011
liczba podziałów = 13; liczba węzłów końcowych = 14
Źródło: opracowanie własne przy wykorzystaniu programu STATISTICA.
Źródło: opracowanie własne przy wykorzystaniu programu STATISTICA.
Streszczenie
Celem niniejszego artykułu było zarysowanie obszaru badań nad zagadnieniem dein- ternacjonalizacji w kontekście polskich przedsiębiorstw. Aby to zrealizować, dokona- no przeglądu dotychczas prowadzonych badań oraz podjęto próbę interpretacji deinter- nacjonalizacji na gruncie modelu uppsalskiego oraz podejścia sieciowego.
W artykule podjęto próbę określenia czynników najważniejszych z punktu widze- nia polskich podmiotów, decydujących o deinternacjonalizacji przedsiębiorstw. Ba- daniem objęto sprawozdania finansowe spółek notowanych na rynku podstawowym Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie SA z sektorów: przemysł elektroma- szynowy, przemysł chemiczny, przemysł farmaceutyczny, przemysł tworzyw sztucz- nych. Dokonano estymacji drzew CART dla lat 2008–2011.
W świetle uzyskanych wyników zmiennymi, które w największym stopniu wpły- wały na deinternacjonalizację przedsiębiorstw, są: rentowność sprzedaży w roku po- przednim, stopa wzrostu sprzedaży, wielkość przedsiębiorstwa oraz zmiana wskaź- nika kosztów operacyjnych. Uzyskane rezultaty wydają się potwierdzać tezę, że głównym czynnikiem konkurencyjności eksportu polskich przedsiębiorstw są niskie koszty produkcji.
Summary
Financial determinants of de-internationalization of Polish joint-stock companies in 2008-2011
The purpose of this article was to outline the area of research on de-internationalization in the context of Polish enterprises. In order to achieve it, an overview of previous stu- dies was made and an attempt at interpreting the de-internationalization on the basis of the Uppsala model and network approach was presented.
The article attempts to identify the most important factors for de-internationaliza- tion in the case of Polish companies. The study included the financial statements of companies listed on the main market of the Warsaw Stock Exchange belonging to elec- tric machinery, chemical, pharmaceutical and plastics industries. In the present study, a Classification and Regression Tree (CART) algorithm has been applied.
The results show that the key factors influencing the de-internationalization of Pol- ish companies were return on sales in the previous year, growth rate of sales, size of the company and change of the operating costs indicator. The results seem to confirm the thesis that the main factor in export competitiveness of Polish enterprises is low production costs.
Słowa kluczowe: deinternacjonalizacja, teoria internacjonalizacji, polskie spółki giełdowe
Key words: de-internationalization, internationalization theory, Polish listed companies
JEL: F21, D22
Zadłużenie zagraniczne przedsiębiorstw jako skutek umiędzynarodowienia działalności gospodarczej
Halina Nakonieczna-Kisiel
*1Wstęp
Od końca lat 80. ubiegłego wieku w polskiej gospodarce zachodziły istotne zmiany sys- temowo-ustrojowe, do których należy zaliczyć przede wszystkim likwidację monopolu handlu zagranicznego i monopolu walutowego państwa, wprowadzenie powszechnej prywatyzacji oraz członkostwo w Unii Europejskiej. Spowodowały one, że podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa/firmy) uzyskały pełną swobodę w prowadzeniu szero- ko pojętej działalności zagranicznej.
Po prawie 25 latach transformacji udział polskiej gospodarki w produkcie glo- balnym wzrósł (por. Gorynia 2012) .W 2012 r. relacja ta kształtowała się na poziomie 0,67%, podczas gdy w 1990 r. wynosiła zaledwie 0,29% (wg bazy danych UNCTAD) . Zasadniczo zmieniła się również wartość obrotów wymiany gospodarczej z zagranicą.
Zaangażowanie polskich przedsiębiorstw w międzynarodową działalność było jednak tak samo niewielkie jak nieznacząca była pozycja państwa w gospodarce światowej.
W 2012 r. udział Polski w światowym handlu towarowym wynosił zaledwie 1,0%
w eksporcie i 1,1% w imporcie, co uplasowało nas odpowiednio na 27. i 26. pozycji w świecie (WTO 2013a) . Mimo relatywnie niskiego udziału zaangażowanie podmio- tów w wymianę międzynarodową wykazywało tendencję rosnącą, na Polskę w 1990 r.
przypadało bowiem zaledwie 0,4% w światowym eksporcie i 0,3%w imporcie (Na- rękiewicz, Staśkiewicz 2010, s. 217–219) . Niekorzystnym zjawiskiem było pojawienie się już w 1991 r. deficytu handlowego, który utrzymuje się do dzisiaj. Najwyższą wartość osiągnął on w 2008 r. (26,2 mld euro), natomiast ze względu na skutki świa- towego kryzysu finansowo-gospodarczego jego rozmiary w 2012 r. zmniejszyły się do ok. 10,7 mld euro (GUS 2013) .
Jeszcze mniejszy był odsetek naszego udziału w globalnej wymianie usług – w eksporcie wynosił 0,9%, a w imporcie 0,8%, co dawało 30. oraz 32. miejsce (WTO 2013 b, s. 26) .W porównaniu z 1990 r. udziały te również były większe, bo wówczas kształtowały się na poziomie zbliżonym do wskaźników uczestnictwa Polski w świa- towej wymianie towarów (wynosiły odpowiednio 0,41% i 0,35%). W przeciwieństwie
*1
Halina Nakonieczna-Kisiel – doktor hab. nauk ekonomicznych, prof. US, Zakład Międzynarodowych
Stosunków Ekonomicznych, Instytut Ekonomii, Uniwersytet Szczeciński
jednak do handlu towarami obroty usługami charakteryzowały się dodatnim saldem, które w 2012 r. wynosiło 4,7 mld euro.
Udział naszej gospodarki był niewielki również w obrotach kapitałowych w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich. W 2012 r. w całości ich światowych zasobów wynosił 1,01%, jednak pod tym względem nie zajmowaliśmy już tak odległych miejsc.
W wymienionym roku znaleźliśmy się na 17. pozycji w świecie (UNCTAD 2013) , co wskazuje, że kraje inwestujące kapitał w tej formie byłyzainteresowane jego lokaliza- cją w Polsce. Dobitnie świadczy o tym fakt, że w 1990 r. udział Polski w światowym skumulowanym napływie inwestycji bezpośrednich wynosił zaledwie 0,005% – był zatem wręcz śladowy, przede wszystkim z uwagi na obawy inwestorów związane z za- początkowanymi zmianami makroekonomicznymi w początkach okresu transformacji.
Z kolei w latach 1992–2011 udział skumulowanej wartości inwestycji bezpośrednich odpływających z Polski w skumulowanych ich odpływach w skali świata był jeszcze mniejszy, mimo wzrostu z 0,04% do 0,24%. Wynikało to głównie z braku oszczędności wewnętrznych oraz braku tradycji i doświadczenia w inwestowaniu kapitału za granicą (Rymarczyk 2004, s. 319) . Dowodzi to jednak, że Polska w analizowanym okresie była coraz większym importerem netto kapitału w formie zagranicznych inwestycji bezpo- średnich. W 1990 r. ich napływ do naszej gospodarki przewyższał odpływ z gospodarki na kwotę zaledwie 14 mln USD, natomiast w 2012 r. kwota ta wzrosła do 173 mld USD, co wydaje się dobrze odzwierciedlać lukę dewizową w Polsce i zapotrzebowanie na kapitał zagraniczny.
Z powyższego wynika, że wymienione formy uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy – z wyjątkiem handlu usługami – miały głównie pasywny charakter, co skutkowało wzrostem zobowiązań Polski wobec zagranicy. Identyfikacja i ocena tego zjawiska jest celem niniejszego opracowania, zawężono ją jednak do tendencji w rozmiarach i strukturze długu zagranicznego przedsiębiorstw, gdyż są one jedynymi podmiotami w naszej gospodarce, które prowadzą wszystkie formy działalności na światowym rynku
2. Rozważania na ten temat, ze względu na porównywalność danych statystycznych, będą obejmować lata 1995–2012.
Udział przedsiębiorstw w zobowiązaniach ogółem
W latach 1987–1989 dług zagraniczny firm stanowił zaledwie 1–2% łącznego za- dłużenia zagranicznego Polski (NBP 1991) . Były to głównie zobowiązania z tytułu krótkoterminowych kredytów handlowych.
W następnych latach, wraz ze zmianami politycznymi i ekonomicznymi, które umożliwiały coraz szersze uczestnictwo w międzynarodowym podziale pracy, na- stąpił gwałtowny wzrost zobowiązań zagranicznych przedsiębiorstw. W 1995 r. ich udział w całości długu Polski wynosił już ponad 11%, natomiast na koniec 2001 r.
wzrósł do najwyższego poziomu, czyli aż do 49,4%. Odsetek ten był wówczas po raz pierwszy o 8,8 pkt proc. (7,1 mld euro) wyższy od długu sektora bankowego (por.
wykres 1).
1
Sektor rządowy prowadzi transakcje z zagranicą dotyczące zaciągania i udzielania kredytów finanso-
wych oraz nabywania i sprzedaży papierów wartościowych, natomiast sektor bankowy – dodatkowo
obsługę rachunków bieżących i depozytów.
Wykres 1. Struktura zadłużenia zagranicznego Polski według sektorów
aw latach 1995–2012 (%)
a
Sektor bankowy łącznie z NBP.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP, www.nbp.pl (luty 2014).
Pierwsze 11 lat obecnego wieku charakteryzowało się z kolei spadkiem udziału za- dłużenia zagranicznego firm i rządu, jednak odsetek przypadający na badane podmioty aż do 2011 r. kształtował się na ogół na wyższym poziomie niż w przypadku rządu. Wy- jątkiem były lata 2004–2005 i rok 2012; w tym ostatnim roku dług przedsiębiorstw stano- wił 39,5% długu zagranicznego Polski, czyli był o 1,3 pkt proc.niższy niż rządu (41,1%).
W analizowanym okresie spadkowi roli firm i rządu w zobowiązaniach ogółem towarzy- szył ponad dwukrotny wzrost udziału banków (z 9,0% w 2002 r. do 19,1% w 2012 r.).
Rozmiary i dynamika zjawiska
Rosnąca rola zadłużenia zagranicznego przedsiębiorstw w zobowiązaniach Polski ogó- łem ma swoje podstawy w bardzo wysokiej dynamice zjawiska. Na koniec 2012 r. dług analizowanych podmiotów osiągnął poziom ponad 110,2 mld euro, w porównaniu z 1995 r. był więc aż ponad 24-krotnie wyższy, podczas gdy w tym samym okresie zadłu- żenie Polski zwiększyło się tylko ok. 5,5-krotnie do kwoty 277 mld euro (por. tabela 1).
Tabela 1. Zadłużenie zagraniczne Polski według sektorów w latach 1995–2012
Lata Zadłużenie (mln €) Rok pop.=100 (%)
ogółem przeds. banki
arząd ogółem przeds. banki
arząd
1995 40986 4564 1568 34854 – – – –
1996 38277 6833 2242 29202 93,4 149,7 143,0 83,8
1997 44945 9751 4051 31143 117,4 142,7 180,7 106,6
1998 50668 16286 5186 29196 112,7 167,0 128,0 93,7
1999 65121 24797 8362 31962 128,5 152,3 161,2 109,5
2000 74670 32177 7043 35450 114,7 129,8 84,2 110,9
10 0 20 30 40 50 60 70 80 90
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Przeds.
Banki
Rząd
2001 81045 40245 8105 33111 108,5 125,1 115,1 93,4
2002 81045 39628 7300 34117 100,0 98,5 90,1 103,0
2003 85067 40222 9106 35739 105,0 101,5 124,7 104,8
2004 95264 41981 10918 42365 112,0 104,4 119,9 118,5
2005 112267 48233 14366 49668 117,8 114,9 131,6 117,2
2006 128968 58694 18687 51587 114,9 121,7 130,1 103,9
2007 158624 72352 32929 53343 123,0 123,3 176,2 103,4
2008 173736 81872 44331 47533 109,5 113,2 134,6 89,1
2009 194396 87508 46633 60255 111,9 106,9 105,2 126,8
2010 237359 98407 56934 82018 122,1 112,5 122,1 136,1
2011 250138 105292 55117 89729 105,4 107,0 96,8 109,4
2012 277300 110293 53054 113953 110,9 104,7 96,3 127,0
a
