W strukturach dzisiejszych miast spotkaè moĔna liczne zabudo- wania klasztorne stanowiñce waĔne obiekty, mocno zwiñzane z tradycjñ i dziedzictwem historycznym. Poäo- Ĕone w Ĉcisäych centrach, posiadajñ kompleksy zabudowaþ klasztornych wraz ze Ĉwiñtyniami i otaczajñcymi ich ogrodami. Prowadzone badania dotyczñ Zakonu Braci Mniejszych1, w szczególnoĈci odäamu powstaäego na bazie ruchów reformistycznych, który w Polsce pojawiä siö na prze- äomie XVI i XVII wieku. Tematem badaþ staä siö zespóä klasztorno- -ogrodowy zlokalizowany w Krako- wie. Analizujñc historycznñ karto- grafiö innych zaäoĔeþ reformackich, wyraziste wydaje siö twierdzenie, iĔ przyklasztorna sztuka ogrodowa powstajñca na przeäomie XVI i XVII wieku opieraäa siö na Ĉredniowiecz- nych motywach i tendencjach.
Dla kompozycji i sposobu bu- dowy zespoäów klasztornych re- formatów, warte podkreĈlenia sñ bardzo surowe reguäy do jakich przestrzegania byli oni zobowiñzani, zwiñzane zarówno z ograniczonym posiadaniem dóbr jak i wymogiem ascetycznego otoczenia.
Kraków
Historia zakonu franciszkanów reformatów na terenie Krakowa siö- ga XVII wieku. Rozpoczöto starania zwiñzane z pozyskaniem budynków na terenie miasta, w których podró- Ĕujñcy czösto pieszo zakonnicy mo-
gliby znaleĒè schronienie2. Powstanie zaäoĔenia wiñzaäo siö z wieloma trudnoĈciami, istniaäy tu juĔ aĔ trzy möskie klasztory tej samej reguäy tj.
franciszkanie konwentualni i dwa zakony bernardynów, co sprawiaäo Ĕe wäadze miasta nie byäy zainte- resowane sprowadzaniem reforma- tów3. Dodatkowym problemem byä zapis ustanowiony przez króla od 1624 roku zakazujñcy osiedlanie siö w centrum miasta zakonów4.
Pomimo licznych trudnoĈci zwiñzanych z pozwoleniami, pierw- szy klasztor powstaä na Grabarach, poza murami miejskimi (ukoþczony 1640 r.). ZaäoĔenie to wedle histo- rycznych opisów, posiadaäo prócz budynków klasztornych i koĈcioäa ogrody5. Niestety, podczas oblöĔenia miasta przez Szwedów caäy kompleks zostaä zniszczony6.
Zabiegi zwiñzane z odbudowñ klasztoru zwiñzane byäy juĔ z innñ lo- kalizacjñ, poäoĔonñ nieopodal obec- nego placu Szczepaþskiego (niegdyĈ istniaä tam koĈcióä Ĉw. Szczepana naleĔñcy do Jezuitów wraz z cmen- tarzem i kaplicñ p.w. Apostoäów Mateusza i Macieja). Liczne starania polegajñce na pozyskaniu parcel pod budowö oraz zgodö miasta na wznowienie dziaäalnoĈci przyspo- rzyäy zakonnikom wiele trudu7. Bu- dowö klasztoru i koĈcioäa ukoþczono w 1672 roku. ćwiñtynia p.w. Ĉw.
Kazimierza, jak inne koĈcioäy refor- matów, charakteryzuje prostota form, skromnoĈè detali wynikajñca z reguäy zakonu8. Obiekt murowany z cegäy i kamienia utrzymany zostaä w typie
O gr o d y f ra nc is zk a nó w - -re fo rm a tó w w p o ls ki ch m ia st a ch , w yb ra ne p rz yk ³a d y * K a ta rz yn a H o d o r
Gardens of Franciscans-
-Reformers in Polish
Cities, Selected
Examples
Ĉcienno -filarowym9. ćciana szczy- towa zwieþczona zostaäa stromym dachem, nawa koĈcioäa trójprzösäowa ze sklepieniem kolebkowym i luneta- mi. Do bryäy budynku w 1901 roku dobudowano kaplicö Pana Jezusa Miäosiernego10.
W obröbie murów miasta, na niewielkiej przestrzeni, powstaä klasztor z koĈcioäem, z rozmównicñ, kuchniñ, refektarzem, infirmeriñ, ce- lami mieszkalnymi oraz bibliotekñ11. W otoczeniu, naprzeciw koĈcioäa, za ulicñ Reformatów, na niewielkim placu o narysie trapezu, powstaä ogrojec. Miejsce to, zwane równieĔ cmentarzem, w 2 poäowie XVIII wie- ku peäniäo prawdopodobnie wäaĈnie równieĔ takñ funkcje12. Ta niewielka zielona przestrzeþ powstaäa na miej- scu ogrodów naleĔñcych do darczyþ- cy tej dziaäki. Stacje drogi krzyĔowej powstaäy w zwiñzku z nasilajñcym siö kultem Möki Paþskiej oraz uchwa- äñ kongregacji z 24.VI.1732 roku polecajñcej na budowaniu przy reformackich klasztorach miejsca tego typu. W 1735 roku w murze otaczajñcym plac umieszczono w gäöbokich wnökach 14 kaplic.
Ogrojec oddzielony od zespoäu klasztorno -koĈcielnego ulicñ Refor- mackñ i aĔurowym ogrodzeniem stanowi kontynuacjö zabytkowego obszaru (ryc. 2). Porównujñc stan z lat 90. XX wieku z obecnym, re- dukcji ulegäa liczba drzew z szeĈciu Ryc. 1. Plany historyczne krakowskich ogrodów reformackich z 1785 r., 1800 r. oraz stan z koþca XX wieku [za:] Plan Koääñtajowski 1785 r. [w:]
Atlas historycznych miast Polskich, t. 5, Maäopolska, z. 1, 2007, Kraków; [za:]
Plan miasta Krakowa z okoäo 1800 r. [w:]
Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI -XIX wieku, 1981, Paþstwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 93, Warszawa- -Kraków; [za:] Parki i ogrody Krakowa w obröbie Plant z Plantami i Wawelem, 1997, red. Janusz Bogdanowski, Warszawa, s. 331 Fig. 1. Historical plans of the Reformati gardens from the year 1785, and 1800 and the map from the end XX c.
do trzech. Zachowaäy siö (patrzñc od zachodu): lipa szerokolistna Tilia platyphyllos, kasztanowiec Aesculus hippocastanum, oraz klon zwyczaj- ny Acer platanoides. Atrakcyjna zielona kompozycja, pochodzñca prawdopodobnie z poäowy XIX wie- ku, rosnñca wzdäuĔ muru stanowi waĔny element dopeäniajñcy dla tego wyjñtkowego miejsca. Wnötrze to jest ogólnie dostöpne, zachowane w stanie dobrym13. Przed kilkoma laty poprowadzono na nowo ĈcieĔ- kö wokóä wszystkich kaplic oraz dodatkowo wzdäuĔ ogrodzenia od ulicy Reformackiej (stan z 1987 roku ukazywaä prostokreĈlne ĈcieĔki idñce tylko wzdäuĔ kaplic, prowadzñce od jednej bramki wejĈciowej do dru- giej14). Zlikwidowano takĔe kopczyk z kamieni, pamiñtkowy krzyĔ obec- nie wyeksponowany zostaä na po- stumencie. Zmieniono nawierzchniö z päytek chodnikowych na kamiennñ (kostka bazaltowa na obrzeĔach, wnötrze z kamienia wapiennego), oddajñc lokalny charakter miejsca.
Ogrody przy klasztorze refor- matów w Krakowie zaäoĔono dziöki fundatorce Helenie Beächackiej, zakupiono dwie przylegajñce do wäasnoĈci klasztoru parcele, które przeksztaäcono w ogród15. Otoczo- ne wysokim murem, po 1734 roku doäñczono do ogrodu kolejne tereny powiökszajñc ich obszar, budujñc tam skäad drewna i zajazdy dla go- Ĉci. Na podwórzu znajdowaäy siö jeszcze zabudowania gospodarcze, chlew, stajnie, spichlerz, wozow- nia. W latach 1894 -95 tereny te
zostaäy uporzñdkowane. W miejscu drewnianego korytarza w 1895 roku powstaä niewielki ogródek z figurñ Matki Boskiej. CzöĈè zaplecza go- spodarczego zostaäa wybrukowana, w 1909 roku postawiono rzeĒbö Ĉw.
Franciszka zlokalizowanñ w drugiej czöĈci ogrodu. Mur otaczajñcy ogród posiada miödzy innymi tablice z na- zwiskami ofiar zarazy z 1707 roku, prawdopodobnie pochowanych na tym terenie.
Wedle planu Koääñtajowskiego z 1785 roku niewielki ogród posiadaä podziaä na dwie prostokñtne w na- rysie kwatery, obsadzone drzewa- mi. Historyczna kartografia z 1800 roku ukazuje podziaäy w ogrodzie na siedem kwater podwójnych, otoczonych drzewami16. Od strony póänocnej widoczne sñ zabudowania gospodarcze. Bogdanowski w opisie historycznym tego zespoäu wska- zuje na podziaä funkcjonalny tych niewielkich ogrodów, na warzywnñ, owocowñ (przy browarze), cieplarnie (powstaäñ w 1870 roku w czöĈci póänocnej), oraz wirydarz – miejsce szczególne o ukäadzie czterokwate- rowym17. Wedle informacji zawar- tych u Pasiecznika ogród uprawiano do 2 poä. XX wieku18 (ryc. 1a, b, c).
Stan z koþca XX wieku wskazu- je na przeksztaäcenia i zatarcie pier- wotnej kompozycji. Okoäo 35 -arowa przestrzeþ zielona, otaczajñca od zachodu, póänocy i wschodu zabu- dowö, przeksztaäcona w 1955 roku zgodnie z potrzebami i moĔliwo- Ĉciami klasztoru, przedstawia ogród od strony poäudniowo -zachodniej
o kompozycji okreĈlonej jako zbliĔo- nej „stylistycznie do baroku”19. CzöĈè póänocna przeksztaäcona zostaäa na boisko, póĒniej parkingi. Pozostaäo- Ĉci historycznych ogrodów znajdujñ siö w czöĈè poäudniowej, zacho- wanej w ukäadzie z 1979 roku. Nie rosnñ tu juĔ drzewa owocowe, ich miejsce zajöäy swobodne nasadzenia gäównie z brzozy brodawkowatej Betula pendula i Ĉwierka käujñcego Picea punges (ryc. 4). RoĈliny o nie- regularnej kompozycji, z mocno wyeksponowanymi: cyprysikami lawsona Chamaecyparis lawsoniana, magnoliñ ‘Susan’ Magnolia ‘Susan’, glicyniñ kwiecistñ Wisteria floribunda i róĔanecznikiem japoþskim Rhodo- dendron molle, oddajñ krajobrazowy charakter wnötrza nie zwiñzany z hi- storycznymi ukäadami klasztornych ogrodów, brak tu nasadzeþ zwiñza- nych z zespoäem, przewaĔajñ drze- wa, których wiek okreĈliè moĔna na okoäo 30 -60 lat20. Wnötrze od XVIII wieku, otoczone jest murem z wnö- kami, w którego centralnym punkcie znajduje siö wielokñtna drewniana altana21, do której prowadzi Ĕwirowa ĈcieĔka. Prócz wymienionej maäej architektury znajdujñ siö tu grota z figurñ Ĉw. Kazimierza Królewicza (z 1966 r.) oraz w poäudniowej czöĈci murów figura Ĉw. Antoniego.
Wirydarz znajdujñcy siö we- wnñtrz zabudowaþ klasztornych, otoczony kruĔgankami, ma prosto- kñtny narys, ze studniñ po Ĉrodku.
Jest on prawdopodobnie jednym z najwiökszych, wĈród wirydarzy reformackich. W 1954 roku prze-
kwaterowych. Schemat elementów kompozycyjnych opieraä siö zazwy- czaj na Ĉredniowiecznych wzorcach.
MoĔna przytoczyè opis rozwiñzania w San Gallen23, które obejmowaäo, miödzy innymi: wirydarze, cmen- tarz, warzywniki, zielniki z zioäami leczniczymi, sady, sadzawki. Byäy to skäadowe geometrycznego ukäa- du, powiñzane ĈciĈle z kubaturami koĈcioäa i klasztoru. Funkcje utyli- tarne widoczne sñ do dziĈ w refor- mackich ogrodach, w czöĈci z nich, dla potrzeb klasztorów, uprawia siö warzywa i owoce24.
W czöĈci zespoäów wystöpowaä rodzaj chäodnika: przy zabudowa- niach znajdowaä siö widoczny na pla- nie krñg z drzew z figurñ poĈrodku, podobne rozwiñzanie znajdowaäo siö w ogrodach reformatów w Warsza- wie25. Na planach Rzeszowa z 1762 roku ogrody posiadajñ charaktery- styczny ukäad kwaterowy. Gäówna oĈ kompozycyjna poprowadzona zostaäa od zabudowaþ klasztornych ze znajdujñcym siö na niej domkiem ogrodnika26. PodkreĈlona zostaäa nasadzeniami alejowymi z grabów.
Kompozycje kwater wystöpujñce w zaäoĔeniach reformackich bywaäy bogate, rozbudowane27. Pojawiaäy siö, prócz sadów, warzywników, herbarium oraz stawy rybne.
Rozwiñzania komponowanych niewielkich placyków przy Ĉwiñty- niach reformackich ze stacjami drogi krzyĔowej odnaleĒè moĔna miödzy innymi w Krakowie, Wieliczce, Pili- cy, Sandomierzu, Kötach, Kazimierzu Dolnym. Tam czösto w nawierzch- Ryc. 2. Kalwaria przy ulicy Reformackiej
Fig. 2. Calvary in Reformacka Street
staäa studnia. Za figurñ Matki Boskiej, z niewielkim przesuniöciem w sto- sunku do osi, posadzono okazaäego Ĕywotnika. CzystoĈè form i ksztaätów wystöpujñcych w tym wnötrzu dodat- kowo podkreĈlajñ Ĕwirowe ĈcieĔki.
Kompozycja
Composition
Obiekty klasztorne reformatów powstawaäy zazwyczaj na obrzeĔach XVII -wiecznych polskich miast, któ- rych zabudowa charakteryzowaäa siö typem architektury sakralno- -uĔytkowej22. Ogrody towarzyszñce klasztorom reformatów oparte byäy na rozwiñzaniach prostych i skrom- nych, o charakterze uĔytkowym, z ogrodami zioäowymi, o ukäadach niesiono figurö Matki BoĔej umiesz-
czajñc jñ na däuĔszej osi od póänocy.
WczeĈniejsza kompozycja (cztero- kwaterowa) zostaäa zatarta nie doĈè czytelnym ukäadem geometrycznym oraz nasadzeniami z krzewów róĔ, lilaków i pnñczem na Ĉcianach.
Obecnie do wnötrza wprowadzono, od strony póänocno -wschodniej, formö smukäej, wieĔowej dobudowy zwieþczonej heämem (klatka schodo- wa), (ryc. 3). Kompozycja wirydarza ulegäa przeksztaäceniu, gäówna oĈ zostaäa zachowana ze studniñ oraz figurñ, a narys ĈcieĔek oparty zo- staä na krzyĔu Ĉwiötego Antoniego.
Elementy podkreĈlone zostaäy nasa- dzeniami z bukszpanu, przy prosto- kñtnym niewielkim placyku oraz na naroĔach kwater. Tam znalazäy siö äawki, a w centralnym punkcie pozo-
niach stosowano lokalnie wystöpu- jñcy kamieþ (Köty, Kazimierz).
Ordo Fratrum Minorum posia- daä na terenie caäej Europy pewne atrakcyjne podobieþstwa, których zachowanie bñdĒ przywrócenie w czöĈciach ogrodowych stanowiè moĔe niewñtpliwy walor. Dzie- dzictwo, które pozostaäo w postaci nienaruszonej pod wzglödem zarysu historycznych przestrzeni, w których funkcjonowaäy ogrody klasztorne, zatraciäo ukäady kompozycyjne. Jest moĔliwe przywrócenie tych ukäadów z równoczesnym speänieniem zaäo- Ĕenia dotyczñcego przeksztaäcenia ich w rekreacyjno -kontemplacyjne i uĔytkowo -ozdobne.
Byè moĔe przyszäe szersze badania innych zespoäów reformac- kich pozwolñ na odnalezienie zasad i kompozycji klasztornych ogrodów PrzemyĈla, Krakowa, Jarosäawia, Rze- szowa i ich ogólnej charakterystyki.
Fotografie wykonaäa autorka.
Photographs made by author.
Katarzyna Hodor Instytut Architektury Krajobrazu
Politechnika Krakowska
Institute of Landscape Architecture Cracow University of Technilogy
Przypisy
1 W pracy zastosowano nazewnictwo zakonu Ĉw. Franciszka z AsyĔu jak i jego odäamu re- formatów jako toĔsame, ze wzglödu na obecnñ nomenklaturö zwiñzanñ z nakazem stosowania nazwy „franciszkanie” w stosunku do caäego zakonu niezaleĔnie od wewnötrznych podzia- äów stosowanych do XIX wieku.
Ryc. 3. Widok wirydarza klasztoru OO. Reformatów Fig. 3. Cloister garth of monastery of the Reformati
2 Pasiecznik J., 1978, KoĈcióä i klasztor refor- matów w Krakowie, Biblioteka Krakowska nr 119, Wydawnictwo Literackie Kraków, s. 14.
3 Pasiecznik J., 1978, op. cit., s. 15.
4 Cyt. „budynkami klasztornymi i koĈcielny- mi […] ĈcieĈnione nie byäo” [za:] Pasiecznik J., 1978, op. cit., przyp. 6, s. 15.
5 Zatrudniony byä tam ogrodnik, zmaräy pod- czas zarazy w 1652 r.), ibidem, s. 31.
6 Ibidem, s. 34.
7 W 1644 roku udaäo siö pozyskaè parcelö przylegajñcñ do wäasnoĈci reformatów poäo- Ĕonych przy murach obronnych, i w 1666 roku uzyskali zgodö od rady miasta w zamian za oddanie gruntów na Grabarach [za:] ibidem, s. 58n, 64.
8 Obiekt wpisany do Rejestru Zabytków: ze- spóä klasztorny reformatów, ul. Reformacka 4, 2 poä. XVII, nr rej.: A -87 z 25.02.1931: - koĈcióä p.w. Ĉw. Kazimierza, 1666 -1668, XIX, – klasz- tor, XVII, XIX, – droga krzyĔowa, pocz. XIX.
9 Byä to typ zabudowy sakralnej czösto spo- tykany na terenach Wielkopolski i Mazowsza.
Ibidem, s. 74.
10 Ukäad wnötrza, na co naleĔy zwróciè uwa- gö, byä charakterystyczny dla reformackich koĈcioäów, oätarz przedzielaä prezbiterium na dwie czöĈci. W roku 1901 nastñpiäa zmiana oätarza, przesuniöto go do czoäowej Ĉciany prezbiterium. Ibidem, s. 80.
11 Pasiecznik, KoĈcióä i…, op. cit., s. 27.
12 W murze znajdujñ siö 23 epitafia.
13 Parki i ogrody Krakowa w obröbie Plant z Plantami i Wawelem, 1997, red. Janusz Bogdanowski, Warszawa, s. 334 -336.
14 Parki i ogrody Krakowa w obröbie Plant z Plantami i Wawelem, op. cit., s. 334 -336.
15 Pasiecznik, KoĈcióä i…, op. cit., s. 126.
16 Rycina znajduje siö [w:] Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI -XIX wie- ku, 1981, Paþstwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 93, Warszawa -Kraków.
17 Parki i ogrody Krakowa w obröbie Plant z Plantami i Wawelem, op. cit., s. 334 -336.
18 Pasiecznik, KoĈcióä i…, op. cit., s. 140.
19 Parki i ogrody Krakowa w obröbie Plant z Plantami i Wawelem, op. cit., s. 330, War- szawa.
20 Inwentaryzacja wykonana w lipcu 2011 roku wskazuje na liczna grupö jodeä jedno- barwnych Abies concolor o Ĉrednicy od 40 -55 cm, brzóz brodawkowatych Betula pendula o Ĉrednicy 80cm, Ĉwierków käujñcych Picea pungens o Ĉrednicy 40 cm.
21 Od 1950 tych znajdowaäa siö tu sadzawka.
22 Szczegóäowo zachowawcza, skromna baro- kowa franciszkaþska architektura zostaäa opi- sana [w:] Anna Mitkowska, Katarzyna Hodor, 2006, Barokowa architektura franciszkaþska w krajobrazach Polski [w:] „Architektura sakralna w ksztaätowaniu toĔsamoĈci miejsca”, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, s. 313, Lublin.
23 Jedno z najstarszych oryginalnych Ĉre- dniowiecznych Ĉwiadectw kartograficznych ogrodów klasztornych.
24 Przykäadem moĔe byè tu zaäoĔenie w Pilicy–
–Biskupicach, zostaäo ono szczegóäowo opisane [w:] Anna Mitkowska, (Katarzyna Hodor), 2008, Sanktuarium Matki BoĔej ćnieĔ- nej Opiekunki Rodzin w Pilicy -Biskupicach, Kraków -Pilica monografia.
25 Na planach Rzeszowa z 1762 roku ogro- dy reformatów posiadajñ charakterystyczny ukäad kwaterowy. Gäówna oĈ kompozycyjna poprowadzona od zabudowaþ klasztornych z znajdujñcym siö na niej domkiem ogrodnika.
PodkreĈlona zostaäa nasadzeniami alejowymi z grabów Por. ryc.161. [za:] Longin Majdec- ki, 2007, Historia ogrodów, tom 1, zmiany i uzupeäniania Anna Majdecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 226, Warszawa.
26 Dorota Uruska -Suszek, Agata Zachariasz, 1990, Park miejski im. Ludwika Waryþskiego w Rzeszowie (dawny ogród klasztorny oo. Re- formatów), Studium Historyczno -kompozycyjne zaäoĔenia, Koncepcja rewaloryzacji parku, Kraków [maszynopis].
27 Barbara Krupa, 2010, Ogród miejski w Rzeszowie - wczoraj, dziĈ, jutro [w:] Ze- szyty Naukowe nr 12 2010 [w:] http://www.
univ.rzeszow.pl/wbr/zeszyty/pl/issues/12/
Literatura
1. Pasiecznik J., 1978, KoĈcióä i klasztor reformatów w Krakowie, Biblioteka Krakowska nr 119, Wy- dawnictwo Literackie Kraków.
2. Parki i ogrody Krakowa w ob- röbie Plant z Plantami i Wawelem, 1997, red. Janusz Bogdanowski, Warszawa, s. 330 -336.
3. Katalog dawnych map wielko- skalowych Krakowa XVI -XIX wieku, 1981, Paþstwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 93, Warszawa -Kraków.
4. Mitkowska A, Hodor K., 2008, Sanktuarium Matki BoĔej ćnieĔ- nej Opiekunki Rodzin w Pilicy- -Biskupicach, Kraków -Pilica mono- grafia.
5. Mitkowska, A, Hodor K., 2006, Barokowa architektura franciszkaþ- ska w krajobrazach Polski [w:] „Ar- chitektura sakralna w ksztaätowaniu toĔsamoĈci miejsca”, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin.
6. Majdecki L., 2007, Historia ogro- dów, tom 1, zmiany i uzupeäniania Anna Majdecka, Wydawnictwo Na- ukowe PWN, Warszawa,
7. Uruska -Suszek D., Zachariasz A., 1990, Park miejski im. Ludwika Waryþskiego w Rzeszowie (dawny ogród klasztorny oo. Reformatów), Studium Historyczno -kompozycyjne zaäoĔenia, Koncepcja rewaloryzacji parku, Kraków [maszynopis].
8. Krupa B., 2010, Ogród miejski w Rzeszowie - wczoraj, dziĈ, jutro [w:] Zeszyty Naukowe nr 12 2010, http://www.univ.rzeszow.pl/wbr/ze- szyty/pl/issues/12/issue12_art008.pdf.
