Losy ośrodków wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej na terenie Dolnego Śląska

(1)

Wst¿p

Introduction

W latach 70. ubiegäego wieku gierkowski „boom gospodarczy” spo- wodowaä wzrost zapotrzebowania na produkty zwierzöce. W tym cza- sie, jak grzyby po deszczu, zaczöäy powstawaè duĔe fermy czösto nazy- wane przemysäowymi lub wielkoto- warowymi. Obok infrastruktury zwiñ- zanej z produkcjñ zwierzöcñ, nie- rzadko do ferm tych naleĔaäy spore obszary uĔytków rolnych potrzebne do zapewnienia bazy paszowej oraz areaäu do wywozu odchodów. Aby zapewniè staäñ siäö roboczñ przy fer- mach, szczególnie duĔych, powsta- waäy osiedla mieszkaniowe.

WäaĈcicielami tych obiektów byäy Paþstwowe Gospodarstwa Rol- ne, rzadziej Rolnicze Spóädzielnie Produkcyjne. Byäy to jednostki wy- specjalizowane, prowadzñce scen- tralizowanñ produkcjö w ramach jed- nego gatunku zwierzñt. Dookoäa du- Ĕych miast powstawaäy wtedy tzw.

„pierĈcienie mleczne” czy „krögi ja- jeczne”, zaopatrujñce mieszkaþców w mleko, miöso i jaja.

W latach dziewiöèdziesiñtych XX w. nastñpiäy w Polsce zmiany sto- sunków wäasnoĈci. Rolö wäaĈciciela PGR -ów przejöäa Agencja WäasnoĈci Rolnej Skarbu Paþstwa (obecnie jej funkcje peäni Agencja Nieruchomo- Ĉci Rolnych) i rozpoczöäa siö prywa- tyzacja wielu przedsiöbiorstw. W wy- niku tych dziaäaþ znaczna czöĈè obiektów zostaäa przejöta przez Spóä-

Lo sy o År o d kó w w ie lk o p rz em ys Áo w ej p ro d uk cj i z w ie rz ¿c ej na te re ni e D o ln ego Ä l» sk a H a nn a H o us zk a , H a nn a Ma rs za Áe k

ki Pracownicze lub prywatnych wäa- Ĉcicieli. Dochodziäo takĔe do podzia- äu obiektu na czöĈci, sprzedawane róĔnym podmiotom, w których pro- wadzono dziaäalnoĈè czösto niezwiñ- zanñ bezpoĈrednio z rolnictwem.

Osobnñ grupö stanowiäy obiekty produkcji drobiarskiej. Jeszcze przed transformacjñ ustrojowñ, wiök- szoĈè z nich byäa wäasnoĈciñ pry- watnñ, choè zdarzaäy siö teĔ fermy spóädzielcze czy PGR -owskie. W tej gaäözi wystöpowaäy bessy i hossy, a wäaĈciciele, bez wzglödu na status wäasnoĈciowy, próbujñc utrzymaè siö na rynku, czösto zmieniali pro- file produkcji (np. z niosek na broj- lery, indyki lub gösi). Mimo to wiele z tych oĈrodków upadäo. Utrzyma- li siö ci, którzy zrzeszyli siö w grupy producenckie lub np. podpisali ko- rzystne kontrakty z duĔymi sieciami handlowymi.

Celem pracy jest przeĈledzenie losów dolnoĈlñskich ferm wielko- przemysäowych w ostatnim 25 -leciu, kiedy to w Polsce zachodziäy duĔe zmiany spoäeczno -gospodarcze.

Stan produkcji zwierz¿cej

Condition of animal production

Sytuacja w rolnictwie od lat ule- ga staäemu pogorszeniu. Szczegól- nie dotyczy to produkcji zwierzöcej.

O ile produkcja Ĕywca wieprzowego waha siö okresowo z charakterystycz-

Fate of Industrial Animal Farms in Lower Silesia Province

Forum

(2)

nymi „górkami” i „doäkami”, to po- gäowie bydäa i owiec zmniejsza siö z roku na rok (tab. 1).

Na tle caäej Polski Dolny ćlñsk wypada jeszcze gorzej. Mimo, Ĕe zaj- mujemy siódme miejsce w kraju pod wzglödem powierzchni i piñte pod wzglödem liczby ludnoĈci, w produkcji zwierzöcej jesteĈmy znacznie niĔej (tab. 2).

Wedäug danych Gäównego Urzödu Statystycznego, Dolny ćlñsk zajmuje ok. 10 -tego miejsca w Pol- sce, biorñc pod uwagö wielkoĈè produkcji zwierzöcej. KiedyĈ byäo lepiej.

Trudno znaleĒè peäne dane liczbowe dotyczñce ferm dziaäajñcych i tych które upadäy, poniewaĔ jednostki zarzñdzajñce obiektami (Zrzeszenie PGR -ów, DolnoĈlñskie Przedsiöbior-

stwo Hodowli Zwierzñt Zarodowych czy Paþstwowe Zakäady Drobiarski) zostaäy rozwiñzane. Rozpadä siö takĔe säynny Agrokompleks Sudety. W cza- sie restrukturyzacji, wszystkie te jednostki przeszäy pod zarzñd AWRSP, która nie byäa zainteresowana rozwo- jem produkcji zwierzöcej. Relacje ce- nowe spowodowaäy, Ĕe fermy usytu- owane na ziemiach dobrej klasy „pa- daäy”, gdyĔ produkcja rolna byäa bardziej opäacalna od zwierzöcej.

Jeszcze w latach 80. ubiegäe- go stulecia na Dolnym ćlñsku istnia- äo kilkadziesiñt ferm przemysäowych.

Obecnie w dobrej sytuacji znajdujñ siö tylko nieliczne: jedna owczarska, kilka ferm trzody i kilka bydäa. W do- datku obsada zwierzöca zostaäa zna- czñco zmniejszona. Budynki nieob- sadzone na ogóä nie sñ uĔytkowa- ne i niszczejñ. I takñ sytuacjö widaè w terenie w postaci „porzuconych”

obiektów fermowych.

Przebieg analiz

Course of analysis

Obiekty inwentarskie byäy przez lata obiektem zainteresowania In- stytutu Budownictwa Akademii Rol- niczej we Wrocäawiu. Analizowa- no poziom technologiczny tych obiektów, ich stan techniczny, efekty ekonomiczne, a takĔe lokaliza- cje i obecnoĈè w krajobrazie [Ku- riata 1980; Opaliþski, Mulica 1998;

Ziemiaþski 1988]. Wyniki prezen- towane w tych opracowaniach oraz obserwacje zachodzñcych zmian Tab. 1. Pogäowie zwierzñt gospodarskich w Polsce (w tys. szt.), w latach 1980–2006

[RS GUS; www. GUS]

Tabl. 1. Livestock in Poland in years 1980–2006 (in thousands heads)

Gatunek

Species 1980 1990 1998 2004 2006

Bydło Cattle

12 649 ind. * 9 212

10 049 ind.*8 320

6 955 ind.*6 479

5 200 ind.* 4 889

5 281 ind.* 4 948 Trzoda

Swine

21 326 ind. *15 281

19 464 ind.* 13 948

19 168 ind.* 16 878

17 395 ind.* 15 791

18 813 ind.* 16 632 Owce

Sheeps

4 207 ind. *2 642

4 159 ind.* 2 781

453 ind.* 361

310 ind.* 284

301 ind.* 207 Kury

Poultry

76 051 ind.* bd**

52 013 ind.* 43 250

50 017 ind.* 44 960

119 866 ind.* 108 840

111 653 ind.* 98 226

* ind. – gospodarstwa indywidualne / private farms

** bd – brak danych / lack of information

Tab. 2. Pogäowie zwierzñt gospodarskich na Dolnym ćlñsku i w Polsce (w szt.) w 2006 [www. GUS]

Tabl. 2. Livestock in Lower Silesia and in Poland in 2006 (in heads)

Gatunek Species

Polska (ogółem) Poland (total)

Dolny Śląsk Lower Silesia

% udział woj. dolnośląskiego

% share of Lower Silesia Trzoda

Swine 18 812 975 437 783 2,33

(3)

poczynione w trakcie wyjazdów naukowo -dydaktycznych i prac studialno -badawczych [Marszaäek 2002], byäy podstawñ do przeprowa- dzenia analizy wpäywu usytuowania obiektów wielkotowarowych na ich stan techniczny i kondycjö finanso- wñ. Pod uwagö wziöto takĔe towarzy- szñce fermom osiedla mieszkaniowe.

Lokalizacja ferm a ich losy

Influence of farms location on their fate

Najwiökszy wpäyw na dalszy los gospodarstw wielkotowarowych ma kondycja finansowa nowych wäa- Ĉcicieli; nie bez znaczenie jest takĔe lokalizacja obiektu.

Okolice duËych miast

Od kilkunastu lat panuje w spo- äeczeþstwie tendencja do przeno- szenia siö z miasta na wieĈ lub choè spokojnñ okolicö. Najlepiej, gdy jest ona stosunkowo niedaleko. Stñd, wiöc ceny gruntów w pobliĔu duĔych miast znaczñco rosnñ. Z tego powo- du opäaca siö zniszczyè istniejñca za- budowö i zmieniè kwalifikacjö terenu z rolniczego na budowlany.

Przykäadem ilustrujñcym takñ tendencjö sñ losy byäej fermy bydäa

w Dobrzykowicach (gm. Czernica), leĔñcych tuĔ za granicami Wrocäa- wia. W jej skäad wchodziäy halowe budynki inwentarskie, silosy na ki- szonkö oraz budynki zaplecza. Nowy wäaĈciciel fermy (osoba prawna) ro- zebraä wszystkie obiekty äñcznie z drogami dojazdowymi i przezna- czyä wykupione tereny (w tym uĔyt- ki zielone) pod zabudowö mieszka- niowñ.

Nie wszystkie obiekty spotkaä tak ostateczny los, znaczna czöĈè nie zostaäa rozebrana, choè rzadko zachowaäa swojñ funkcjö. Budynki inwentarskie zamieniane sñ na magazyny, hurtownie, róĔnego rodza- ju zakäady produkcyjne a nawet dys- koteki. Te, poäoĔone trochö dalej od miast, czekajñ na „lepsze czasy”.

Nie chodzi jednak o poprawö ko- niunktury na produkcjö zwierzöcñ, lecz o podniesienie ceny za grunty.

Powoduje to, Ĕe nieuĔywane budynki popadajñ w ruinö, a pola porasta- jñ chwastami. CaäoĈè tworzy bardzo przykry widok.

Czasem znajdujñ siö potencjal- ni nabywcy, czösto z kapitaäem za- granicznym, ale odstrasza ich pro- blem utylizacji azbestu. Systemowe budynki fermowe (niezaleĔnie od ro- dzaju konstrukcji) byäy obudowywa- ne päytami azbestowo -cementowymi.

Obecnie elementy te sñ w stanie wy- magajñcym demontaĔu i (z zachowa-

nie rygorów) wywiezienia na skäado- wisko odpadów niebezpiecznych, a jest to proces bardzo käopotliwy i kosztowny.

Do wyjñtków natomiast nale- Ĕñ fermy utrzymujñce produkcjö – z pierĈcienia mlecznego wokóä Wro- cäawia, pozostaäa jeszcze tylko ferma Smardzów (gm. ćwiöta Katarzyna).

Tereny atrakcyjne turystycznie

Na terenach podgórskich naj- czöĈciej zakäadano owczarnie, gdyĔ w latach 60. i 70. XX w. byä to opäa- calny kierunek ze wzglödu na pro- dukcjö weäny. Niestety rynki Ĉwiato- we opanowaäa weäna australijska i ir- landzka w zwiñzku, z czym produkcja owczarska w naszym kraju prak- tycznie upadäa, a pogäowie zmniej- szyäo siö z 4,8 mln sztuk w 1989 r.

do 0,3 w 2002 r. i stan ten utrzymuje siö do dzisiaj. WiökszoĈè ferm prze- staäa wtedy istnieè. Z kilkunastu du- Ĕych, nieĒle prosperujñcych zakäa- dów, obecnie jeszcze kilka walczy o przetrwanie. Pozostaäe stojñ puste, a te, które znajdujñ siö w ostrym kli- macie górskim bardzo szybko nisz- czejñ – wiökszoĈè z nich nie nadaje siö juĔ do remontu (ryc.1 a, b).

Na terenach górskich budo- wano takĔe fermy bydäa miösne- go – czöĈè z nich po zmianie wäa- Ĉciciela nadal prowadzi produkcjö, choè w okrojonej obsadzie. Przykäa-

a b

(4)

Ryc. 1 a, b. Widok nieuĔytkowanej owczarni Fig. 1 a, b. Picture of not used sheep farm

dem moĔe byè obiekt w Radomierzu (gm. Janowice Wielkie) funkcjonu- jñcy jako zakäad doĈwiadczalny AR Wrocäaw. Podobne zakäady posiada Instytut Zootechniki.

Obiekty, które nie ulegäy degra- dacji, sñ czösto adaptowane do in- nych celów gäównie zwiñzanych z turystykñ. Powstajñ w nich np. tak obecnie modne oĈrodki jeĒdzieckie.

DuĔym powodzeniem cieszñ siö teĔ

„farmy”, gdzie moĔna zobaczyè róĔ- ne, niekiedy doĈè egzotyczne, zwie- rzöta. Strusie, kózki, króliki czy Ĉwin- ki koreaþskie sñ atrakcjñ przyciñga- jñcñ wycieczki i „zielone szkoäy”, a w okresie wakacyjnym – caäe ro- dziny. W miejscach takich, oprócz zwierzñt, sñ teĔ miejsca do grillowa- nia („kieäbaska w cenie biletu”) i inne atrakcje, np. jajecznica ze strusiego jaja rozbijanego na oczach konsu- mentów wiertarkñ, wäasnoröczne äo- wienie pstrñgów, maäy plac zabaw.

Inne

W miejscach, których poäo- Ĕenie pozbawione jest „atrakcyjne- go” sñsiedztwa, czösto zachowano produkcje rolniczñ, choè sytuacja tych ferm jest bardzo trudna. Za- zwyczaj czöĈè budynków jest wyäñ-

czona z produkcji i stoi pusta. Pozo- staäe, nieremontowane i nieunowo- czeĈniane, sñ skazane na powolnñ Ĉmierè, jeĈli nie znajdñ Ēródäa dofi- nansowania. Przykäadem moĔe byè ferma trzody chlewnej w Wyszono- wicach (gmina Wiñzów), która 20 lat temu byäa jednostkñ dobrze prosperu- jñcñ, a dzisiaj walczy o przetrwanie.

WäaĈciciele ferm próbujñ róĔ- nych rozwiñzaþ, np. w miejsce bydäa wprowadzajñ modne ostatnio strusie, ale to nie zawsze daje poĔñda- ne rezultaty. Niestabilny rynek, brak opieki paþstwa oraz zakorzenione zäe nawyki pracownicze sñ czösto przy- czynñ säabych wyników finansowych a nawet bankructw.

Kondycja finansowa przedsi¿biorstw

Company’s financial condition

Niektóre obiekty „miaäy szczö- Ĉcie” trafiajñc w bogatsze röce – gäównie sñ to spóäki z kapitaäem za- granicznym, które majñ moĔliwoĈè wprowadzania nowoczesnych tech- nologii. Po remoncie i niekiedy bardzo radykalnej modernizacji, osiñ-

gajñ dobre efekty ekonomiczne, da- jñc zatrudnienie okolicznym miesz- kaþcom. Tak staäo siö z fermñ by- däa w Piecowicach (gm. Däugoäöka), którñ amerykaþska spóäka przerobi- äa na nowoczesny obiekt tuczu trzody (ryc. 2 a, b).

Istniejñ teĔ, powstaäe na bazie duĔych PGR -ów, dobrze prosperu- jñce firmy, które prowadzñ bardzo szerokñ dziaäalnoĈè. Podstawowñ jest wielkotowarowa produkcja zwie- rzöca i produkcja roĈlinna. Oprócz tego zajmujñ siö takĔe wytwarza- niem mieszanek i koncentratów pa- szowych, skupem i zaopatrzeniem rolnictwa, oraz przetwórstwem miö- sa, handlem detalicznym, usäuga- mi sprzötowo -transportowymi, hote- larskimi, a nawet gastronomicznymi i rozrywkowymi. Wspóäpracujñ niekiedy takĔe z oĈrodkami naukowymi, udostöpniajñc swoje obiekty do prac badawczych.

Budynki mieszkalne

Residential buildings

Osobnym problemem sñ zaso- by mieszkaniowe, które byäy w gestii PGR -ów. Wiele gospodarstw posia- daäo kilku blokowe osiedla lub zespo-

(5)

äy domków dla swoich pracowników.

Po transformacji najczöĈciej miesz- kaþcy utworzyli spóädzielnie i sami zarzñdzajñ budynkami lub wykupi- li je na wäasnoĈè. Stan tych obiek- tów jest tak bardzo róĔny, jak róĔny jest ich wiek oraz stopieþ bezrobocia w danej okolicy. W wiökszoĈci przy- padków domy te nie sñ w najlepszej kondycji technicznej. TrudnoĈci fi- nansowe mieszkaþców, mimo niekiedy dobrych chöci, uniemoĔliwiajñ bieĔñce naprawy, nie mówiñc o ko- niecznych powaĔniejszych remon- tach. Prace, nieumiejötnie prowadzo- ne domowym sposobem przez „zäote rñczki”, czösto przynoszñ wiöcej zäe- go niĔ dobrego.

Bardzo róĔnie wyglñda otoczenie tych miejsc. ZaleĔy to gäównie od kultury mieszkaþców. Najczö- Ĉciej wokóä budynków panuje brud i baäagan. Zdarza siö jednak, Ĕe je- den zapaleniec wprowadza „modö”

na kwiatki i äaweczki, co czyni otoczenie uporzñdkowanym, choè uro- da tych miejsc moĔe byè swoista.

Stan obiektów fermowych

Condition of farm objects

Fermy wielkotowarowe zaj- mowaäy znaczny obszar, a w ich skäad wchodziäo szereg budynków o róĔnych funkcjach spowodowa- nych specyficznñ organizacjñ. Fer- ma zawsze skäadaäa siö z kilku sek- torów: administracyjno -socjalnego,

warsztatowo -pomocniczego z tra- fostacjñ i wieĔñ ciĈnieþ oraz przede wszystkim produkcyjnego. Ten ostat- ni podzielony byä na strefy: czystñ (budynki dla zwierzñt z wybiegami, hale udojowe) i brudnñ (zbiorniki od- chodów, komory zwierzñt padäych, krematoria). Magazyny pasz i silosy stanowiäy granicö miödzy strefa- mi, z zaäadunkiem od strony brud- nej i rozäadunkiem od strony czystej.

Wszelkie przejĈcia i przejazdy wypo- saĔone byäy w Ĉluzy i maty dezynfek- cyjne. [Houszka, Marszaäek 2005]

Ta mnogoĈè infrastruktury bywa obecnie raczej käopotem niĔ dobro- dziejstwem.

W obiektach, które zachowaäy swñ funkcjö, dba siö gäównie o stre- fö produkcji, natomiast teren wokóä pozostaje zazwyczaj niezagospoda- rowany, co niekorzystnie wpäywa na wyglñd jak i Ĉrodowisko (ryc. 3).

Bywajñ oczywiĈcie wyjñtki, choè naleĔñ one raczej do rzadkoĈci i nie sñ to rozwiñzania porywajñce urodñ.

Znacznie gorzej jest w miejscach „zapomnianych przez Boga i ludzi”. Trudno siö dziwiè, Ĕe w sytuacji braku odpowiedzialnego wäa- Ĉciciela, nie dba siö o stan technicz-

ny obiektów, a tym bardziej wyglñd ich otoczenia; budynki ulegajñ degra- dacji, a dookoäa panuje coraz wiök- szy baäagan.

W przypadku obiektów o zmie- nionym przeznaczeniu, podobnie jak przy obiektach rolniczych, sytuacja bywa róĔna. CzöĈè zabudowaþ dawnych ferm uĔytkowana jest bez remontu, a ich Ĉmierè techniczna jest tylko kwestiñ czasu. W niektórych wykonano tylko niezbödne prace adaptacyjne pozwalajñce na prowa- dzenie wybranej dziaäalnoĈci. Stan tych obiektów zaleĔy od wielu czyn- ników: speänianej roli, sytuacji finansowej wäaĈcicieli, a takĔe ich kultury.

MoĔna teĔ spotkaè byäe fermy zamienione w nowoczesne fabryki, w których zadbano tak o budynki, jak i o ich otoczenie. Takim przykäadem jest wytwórnia luksusowych mebli powstaäa na bazie fermy bydäa nale- Ĕñcej do PGR -u w Borku Strzeliþskim (gm. Borów). Holenderski wäaĈciciel zmodernizowaä hale wybudowane ongiĈ w systemie fermbet, zadbaä teĔ o budynki administracyjne i przyle- gäy teren, gdzie wydzielono miejsce na parkingi i trawniki z klombami.

CaäoĈè prezentuje siö bardzo dobrze.

Ryc. 3. Ferma bydäa w Modlikowicach Fig. 3. Cattle farm in Modlikowice

(6)

Podsumowanie

Conclusion

Losy dawnych wielkotowarowych ferm sñ bardzo róĔne. W czöĈci z nich produkcja caäkowicie upadäa, budynki sñ w stanie Ĉmierci technicznej i tych obiektów nie da siö juĔ ura- towaè. Sñ jednak takie obiekty, któ- re, gdyby znalazäy siö fundusze majñ szanse na powrót do dawnej dziaäal- noĈci, a sñ teĔ takie, które z powodzeniem nadal prowadzñ produkcjö inwentarskñ. Perspektywy poszcze- gólnych oĈrodków zaleĔñ gäównie od kondycji finansowej ich wäaĈci- cieli. DuĔe znaczenie ma teĔ lokalizacja i pomysä na dziaäalnoĈè.

O d c z a s u w e j Ĉ c i a P o l s k i w struktury Unii Europejskiej, poja- wiäo siö „Ĉwiatäo w tunelu” dla rolnictwa. Dopäaty unijne sñ wielkñ szan- sñ dla naszej wsi. Buduje siö sporo nowych ferm od podstaw, ale takĔe gruntownie modernizuje i remontuje nadajñce siö jeszcze do tego obiekty. W tym procesie inwestycyjnym oprócz ludzi zwiñzanych z produk- cjñ zwierzöcñ i budowlaþców, po- winni takĔe uczestniczyè architekci, w tym architekci krajobrazu. Ich rola jest niebagatelna.

Fermy z obsadñ od kilku do kil- kuset tysiöcy zwierzñt, zamkniötych w ciasnych pomieszczeniach i pro- dukujñcych ogromne iloĈci odcho- dów, szkodliwych gazów oraz nie- przyjemnych odorów to moĔna po- wiedzieè swoiste bomby ekologicz- ne. Wymagajñ one starannego i fa-

chowego zabezpieczenia (zgodnie z przepisami unijnymi) by, w jak naj- mniejszym stopniu wpäywaäy niekorzystnie na Ĉrodowisko. Odpowied- nia lokalizacja, umiejötnie dobrane i rozplanowane nasadzenia speänia- jñ niebagatelnñ rolö, a takĔe znaczñ- co poprawiajñ wyglñd.

Druga sprawa to prawidäo- we zagospodarowanie terenu sa- mej fermy (utwardzenia i odwod- nienia, drogi transportu i przepödu zwierzñt) pozwalajñce na wprowa- dzenie odpowiedniej mechaniza- cji prac, co w dzisiejszej dobie ma ogromne znaczenie. Niestety za- budowania inwentarskie (tak stare, jak i nowo wznoszone) nie grzeszñ piöknoĈciñ – budujemy jak najszyb- ciej i jak najtaniej, czösto nie myĈlñc o wpäywie na krajobraz i Ĉrodowisko tego, co wznosimy.

Fotografie wykonaäa H. Houszka.

Photographs made by H. Houszka.

Hanna Houszka Hanna Marszaäek Instytut Budownictwa

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Building

Wrocäaw University of Environmental and Life Sciences

Literatura

1. Kuriata Z., 1980, Studia nad moĔ- liwoĈciami lokalizacji ferm przemy- säowego chowu zwierzñt w obrö- bie gminy, Materiaäy Konferencyj- ne – V Szkoäa Letnia Budownictwo Rolnicze, Wrocäaw, s. 91–92.

2. Houszka H., Marszaäek H., 2005, Obiekty inwentarskie w architekturze krajobrazu. „Architektura Krajobra- zu”, Wrocäaw, 3–4/2005, s. 106–111.

3. Marszaäek H., 2002, Budyn- ki byäych PGR -ów, kierunki zmian.

VII Miödzynarodowa Konferencja Naukowa „Teoretyczne i aplika- cyjne problemy inĔynierii rolniczej w aspekcie przystosowania do pro- gramów badawczych w UE”, Pola- nica, s. 531–534.

4. Opaliþski Cz., Mulica E., 1998, Metodyka zbierania danych przy ocenie wykorzystania zasobów bu- dowlanych w gospodarstwach rol- nych AWRSP. Zeszyty Naukowe AR we Wrocäawiu, Wrocäaw, nr 338, s. 29–38.

5. Rocznik statystyczny Gäównego Urzödu Statystycznego, 1985, 1999, 2004.

6. Ziemiaþski A., 1998, Wsie pod- miejskie – nowa toĔsamoĈè przestrze- ni architektonicznej, Zeszyty Nauko- we AR we Wrocäawiu, Wrocäaw, nr 338, s. 195–206.

Dokumenty elektroniczne

7. Bank danych regionalnych GUS dostöpny w Internecie: http://www.

stat.gov.pl/bdr_s/app/slow_katgrupg.

kate_opis?p_kate_id=5 [28.01.2008]

Inne

8. Informacje ustne z Wojewódz- kiego i Powiatowego Inspektora- tu Weterynaryjnego Dolnego ćlñska oraz byäych säuĔb zootechnicznych i obecnych wäaĈcicieli obiektów.