Studia z prawa wyznaniowego Tom 15 – 2012
Michał pietrZak, paweł Borecki
opinia prawna w Sprawie wnioSku grupy kościołów do rady MiniStrów
Z dnia 15 lutego 2010 roku
1I. w dniu 15 lutego 2010 r. grupa dziewięciu kościołów i innych związków wyznaniowych należących do pentakostalnego nurtu chrze- ścijaństwa (chrześcijański kościół reformacyjny, kościół „chrystus dla wszystkich”, kościół chrześcijański „wieczernik”, kościół Boży w polsce, kościół chrześcijański „Słowo wiary”, kościół chrześcijań- ski „arka”, wspólnota chrześcijańska „wrocław dla jezusa”, centrum chrześcijańskie „Miecz ducha” oraz centrum chrześcijańskie
„kanaan”), zwanych dalej „kościołami”, zwróciła się z wnioskiem do prezesa rady Ministrów donalda tuska o przystąpienie przez radę Ministrów do rozmów w celu zawarcia umowy i wydanie odpowiedniej ustawy o stosunkach między rzecząpospolitą polską a kościołami, zgodnie z art. 25 ust. 5 konstytucji rp z 2 kwietnia 1997 r. Stosowne pismo wraz z projektem odpowiedniej umowy i ustawy zostało złożone przez pełnomocników kościołów w kancelarii prezesa rady Ministrów.
następnie zostało ono przekazane do departamentu wyznań religij- nych oraz Mniejszości narodowych i etnicznych Ministerstwa Spraw wewnętrznych i administracji (zwanego dalej: dwrMnie MSwia)
2.
1
Sporządzona w warszawie w dniu 10 maja 2011 r.
2
obecnie ministrem właściwym do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodo-
wych i etnicznych jest Minister administracji i cyfryzacji; zob. rozporządzenie rady
Ministrów z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa administracji
w związku z niepodjęciem przez radę Ministrów żadnych kroków formalnych w przedmiotowej sprawie pełnomocnik wnioskodawców pan Marcin podżorski wystosował, datowane na 12 kwietnia 2010 r., pismo do prezesa rady Ministrów oraz do dwrMnie MSwia z prośbą o informację o stanie rozpatrzenia tej sprawy. Zasygnalizował również, iż w przypadku dalszej bezczynności organów administracji wnioskodawcy podejmą inicjatywę zmierzającą do złożenia skargi na bezczynność organu do wojewódzkiego Sądu administracyjnego.
w odpowiedzi na rzeczone pismo Zastępca dyrektora dwrMnie MSwia andrzej Marciniak w piśmie z 13 maja 2010 r. poinformo- wał w szczególności o zasadach rozpatrywania wniosków kościołów i innych związków wyznaniowych dotyczących urzeczywistnienia wobec nich art. 25 ust. 5 konstytucji. Zasady, których propozycję 16 października 2008 r. dwrMnie MSwia przedstawił prezesowi rady Ministrów, zostały zaakceptowane przez Szefa rządu w czerwcu 2009 r. poinformowano także, iż 2 marca 2010 r. właściwy Sekretarz Stanu tomasz Siemoniak w MSwia zaakceptował szczegółowy tryb rozpatrywania wniosków wyżej wymienionych na forum wydziału regulacji prawnych dwrMnie MSwia. Z uwagi na ograniczone zasoby personalne wydziału jako kryterium decydujące o kolejności rozpatrywania wniosków przyjęto kryterium daty ich wniesienia. ponad- to zdecydowano, że jednocześnie prace legislacyjne mają być prowa- dzone z czterema kościołami i innymi związkami wyznaniowymi.
pełnomocnik wnioskodawców ponownie zwrócił się pismem z 27 września 2010 r. do prezesa rady Ministrów z prośbą o informa- cję o stanie rozpatrzenia wniosku z 15 lutego 2010 r. w odpowiedzi udzielonej przez Zastępcę dyrektora dwrMnie MSwia podtrzy- mane zostało stanowisko wyrażone w piśmie z dnia 13 maja 2010 r., w szczególności ponownie podniesiono, że o kolejności rozpatrywania wniosków decyduje data ich wpływu. polemizując z zarzutem pełno- mocnika wnioskodawców, iż została naruszona zasada równoupraw- nienia związków wyznaniowych, MSwia odwołało się do wykładni tej
i cyfryzacji (dz. u. nr 250, poz. 1501) oraz rozporządzenie prezesa rady Ministrów z dnia
18 listopada 2011 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra administracji
i cyfryzacji (dz. u. nr 248, poz. 1479).
zasady zawartej w orzecznictwie trybunału konstytucyjnego, zwłasz- cza w wyroku z dnia 2 kwietnia 2003 (sygn. akt k 13/02).
pełnomocnik wnioskodawców pismem z 28 marca 2011 r. ponownie zwrócił się do właściwych organów państwowych z prośbą o informa- cję o stanie rozpatrzenia wniosku z 15 lutego 2010 r. uzyskał bowiem 17 marca 2011 r. na posiedzeniu władz krajowych aliansu ewangelicz- nego wiadomości, że MSwia podjęło prace legislacyjne z niektórymi wspólnotami religijnymi skupionymi w aliansie, pomimo iż w terminie późniejszym niż wnioskodawcy złożyły wnioski o uchwalenie ustaw na podstawie umów zawartych z radą Ministrów.
powyższe wiadomości znalazły potwierdzenie w niezależnym źródle. w informacji z dnia 15 kwietnia 2011 r. udzielonej przez dwrMnie MSwia dla dra pawła Boreckiego stwierdzono, że pismem z 5 maja 2010 r. pastor władysław dwulat, Sekretarz generalny alian- su ewangelicznego w rp, w imieniu części kościołów zrzeszonych w aliansie, tj. kościoła chrześcijan wiary ewangelicznej, kościoła wolnych chrześcijan w rp, ewangelicznej wspólnoty Zielonoświąt- kowej w rp, kościoła Bożego w rp, wspólnoty kościołów chrystu- sowych w rp oraz chrześcijańskiej wspólnoty Zielonoświątkowej w rp, zwrócił się do Ministra Spraw wewnętrznych i administracji o procedowanie w ramach jednego zespołu redakcyjnego projektów umów i ustaw o stosunku państwa do powołanych wspólnot religijnych.
w dniu 28 maja 2010 r. Sekretarz Stanu tomasz Siemoniak wyraził na to zgodę i powołał dwóch pracowników dwrMnie MSwia do repre- zentowania strony rządowej w pracach nad wspomnianymi projektami.
do połowy kwietnia 2011 r. odbyły się trzy posiedzenia zespołu redak- cyjnego powołanego w celu wstępnego opracowania projektów ustaw i umów o stosunku państwa do wspomnianych wspólnot religijnych.
II. analiza obowiązującego prawa oraz dotychczasowego przebiegu postępowania w sprawie wniosku grupy kościołów z dnia 15 lutego 2010 r. uzasadnia krytyczną ocenę działań i zaniechań naczelnych organów władzy i administracji państwowej.
Zasada równouprawnienia kościołów i innych związków wyznanio-
wych jest wyeksponowana wśród przepisów wyznaniowych konsty-
tucji rp z 1997 r. (art. 25 ust. 1). analiza przebiegu prac konstytucyj-
nych w latach 1994-1997 dowodzi, że zasada ta nie budziła kontro-
wersji wśród członków Zgromadzenia narodowego, była popierana przez przedstawicieli wyznań nierzymskokatolickich, a przedstawi- ciel kościoła katolickiego także jej nie kontestował. twórcy konsty- tucji dążyli do możliwie pełnego urzeczywistnienia równouprawnia wyznań w pozostałych przepisach wyznaniowych ustawy zasadniczej.
w kontekście uprawnień wspólnot religijnych tylko raz, w art. 53 ust. 4 konstytucji, występuje rozróżnienie na związki wyznaniowe o uregu- lowanej sytuacji prawnej oraz nieposiadające tego przymiotu. tylko raz, w art. 25 ust. 4, wymieniony jest z nazwy związek wyznaniowy – kościół katolicki. wspomniany przepis nie dotyczy jednak szczegól- nych uprawnień rzeczonego kościoła, ale szczególnej formy prawnej uregulowania jego stosunków z rzecząpospolitą polską.
podejmując decyzję, że stosunki między kościołem katolickim a rzecząpospolitą polską ma określać umowa międzynarodowa zawar- ta ze Stolicą apostolską i ustawy, historyczny ustrojodawca chciał, o ile to tylko możliwe, zbliżyć sytuację prawną wspólnot religij- nych nierzymskokatolickich, zwłaszcza w zakresie formy regulacji ich odniesień z państwem polskim, do położenia prawnego kościo- ła katolickiego. pragnął nadać stosunkom tych konfesji z państwem charakter bilateralny, wykluczający w szczególności arbitralność władz publicznych w określaniu ich położenia prawnego. ponieważ kościoły i inne związki wyznaniowe nierzymskokatolickie nie mają jako całość ani ich organy kierownicze osobowości prawnomiędzynarodowej, ustrojodawca w art. 25 ust. 5 konstytucji przewidział, że ich stosun- ki z rzecząpospolitą polską określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez radę Ministrów z ich właściwymi przedstawi- cielami. rzeczony przepis oraz art. 25 ust. 4 stanowią w istocie rzeczy pewnego rodzaju odstępstwo od pryncypialnie rozumianej zasady równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych.
Zasada ta nakazuje bowiem zastosowanie takiej samej formy prawnej uregulowania stosunków z państwem wszystkich wspólnot religijnych.
trzeba przyznać, że umowa międzynarodowa w wymiarze formalnym
zapewnia kościołowi katolickiemu lepsze gwarancje stabilności jego
położenia prawnego. w sumie art. 25 ust. 5 powinien być interpreto-
wany w ścisłym związku z zawartą w art. 25 ust. 1 konstytucji zasadą
równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych. jego
wykładnia nie może prowadzić do ograniczenia uprawnień wyznań nierzymskokatolickich w porównaniu z kościołem większościowym.
Byłoby to sprzeczne z językową interpretacją art. 25 ust. 1 konstytucji oraz z wyraźnymi intencjami historycznego ustrojodawcy.
III. wyrażone w art. 25 ust. 1 konstytucji pojęcie równouprawnie- nia związków wyznaniowych zgodnie z zasadami wykładni językowej nie jest równoznaczne z pojęciem równości. Zasada równouprawnie- nia związków wyznaniowych jest pozytywną stroną zasady równości tych podmiotów wynikającą z art. 32 konstytucji. Zgodnie z art. 25 ust.
1 wszystkim związkom konfesyjnym, bez względu na formę prawną regulacji ich statusu, powinny przysługiwać równe uprawnienia. nakaz ich zapewnienia jest adresowany przede wszystkim do organów władzy publicznej. winny one zapewnić wszystkim związkom wyznaniowym takie same uprawnienia, czyli takie same możliwości, przede wszyst- kim prawne możliwości działania lub zaniechania. w szczególności wszystkie związki wyznaniowe powinny cieszyć się taką samą wolno- ścią, rozumianą jako swoboda działania polegająca na indyferencji prawa, takimi samymi wolnościami prawnie chronionymi, czyli upraw- nieniami do własnych zachowań, mających charakter czynów, takimi samymi upoważnieniami do czynności konwencjonalnych, czy takimi samymi uprawnieniami do cudzych zachowań czynnych i biernych
3. w art. 25 ust. 1 konstytucji nie przewidziano żadnych kryteriów zróżnicowania uprawnień związków wyznaniowych. w szczególności za przejaw niedopuszczalnej dyskryminacji należy uznać ustanawianie przez ustawodawcę czy egzekutywę „sztywnych” kryteriów realizacji określonych przez związki wyznaniowe – kryteriów, których spełnienie nie jest bezpośrednio zależne od danej wspólnoty wyznaniowej (np.
liczebność, terytorialny zasięg działania, okres istnienia na terytorium polski czy skład społeczny albo narodowościowy wyznawców).
IV. wnioskodawcy mieli pełne prawo wystąpić do rady Ministrów z wnioskiem o zawarcie z nimi umowy w celu uchwalenia ustawy określającej relacje między nimi a rzecząpospolitą polską. Spełnia- ją one bowiem wymogi przewidziane w art. 25 ust. 5 konstytucji.
Są to związki wyznaniowe (niektóre z nich noszą miano kościołów),
3
Zob. t. Stawecki, p. winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, warszawa 1993, s. 41-43.
o charakterze nierzymskokatolickim. ich charakter, jako wspólnot religijnych, został oficjalnie potwierdzony w wyniku wpisu każde- go spośród nich na podstawie decyzji Ministra Spraw wewnętrznych i administracji do rejestru kościołów i innych związków wyznanio- wych. rejestracja nastąpiła odpowiednio w odniesieniu do: chrześci- jańskiego kościoła reformacyjnego – 10 października 2003 r., kościo- ła „chrystus dla wszystkich” – 3 listopada 1993 r., kościoła chrześci- jańskiego „wieczernik” – 1 lutego 1996 r., kościoła Bożego w polsce –12 stycznia 1996 r., kościoła chrześcijańskiego „Słowo wiary”
– 4 sierpnia 2003 r., kościoła chrześcijańskiego „arka” – 24 lutego 1992 r., wspólnoty chrześcijańskej „wrocław dla jezusa” – 30 listo- pada 1995 r., centrum chrześcijańskiego „Miecz ducha” – 14 stycznia 1998 r., a wobec centrum chrześcijańskiego „kanaan” – 10 paździer- nika 1996 r. rozpatrując wniosek o rejestrację, MSwia bada w każdym przypadku zwłaszcza, czy podmiot starający się o wpis do rejestru spełnia przesłanki legalnej definicji związku wyznaniowego (kościoła) zawarte w art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania
4. w przypadku wnioskodawców naczel- ny organ administracji państwowej stwierdził zatem oficjalnie, że są to wspólnoty religijne, „zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadające własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultowe”.
wszystkie podmioty, w których imieniu 15 lutego 2010 r. został złożony odpowiedni wniosek do rady Ministrów, są bytami stabilny- mi. nadal aktywnie działają, przede wszystkim zaspokajając potrzeby religijne swoich członków. nie zachodzą przesłanki ich wykreślenia z rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, przewidziane w art. 36 ust. 1 pkt 2 i 3, czy w art. 36a ustawy o gwarancjach wolno- ści sumienia i wyznania. trzeba zarazem podkreślić, że art. 25 ust. 5 konstytucji nie przewiduje żadnych kryteriów formalnych regulacji stosunków między państwem a danym nierzymskokatolickim związ- kiem wyznaniowym w formie ustawy uchwalonej na podstawie umowy zawartej przez radę Ministrów z jego właściwymi przedstawicielami.
nie jest wymagana zwłaszcza rejestracja wspólnoty religijnej. konsty- tucja nie zawiera także definicji legalnej związku wyznaniowego. taka
4
tekst jedn. dz. u. z 2005 r. nr 231, poz. 1965 ze zm.
definicja w prawie polskim jest zawarta w art. 2 pkt 1 ustawy z 17 maja 1989 r. pojęcie związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej występuje w ustawie zasadniczej tylko raz w art. 53 ust. 4 w kontekście prawa do nauczania religii w szkole. Zatem na mocy art.
25 ust. 5 konstytucji do rady Ministrów może wystąpić z wnioskiem o zawarcie odpowiedniej umowy w celu uchwalenia właściwej ustawy szczegółowej wspólnota religijna nawet niewpisana do rejestru kościo- łów i innych związków wyznaniowych, występująca dotychczas w obrocie w innej formie przewidzianej przez prawo, a nawet wystę- pująca jedynie jako byt społeczny. rejestracja przez MSwia nie jest przesłanką konieczną powstania oraz działalności związku wyznanio- wego w polsce.
V. Swoboda naczelnych organów państwa w zakresie regula- cji stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi została na mocy konstytucji wyraźnie ograniczona.
ustawa zasadnicza wyklucza w tej dziedzinie arbitralność ustawodaw- cy, zarazem bardzo poważnie ogranicza uznaniowość działań państwa na rzecz bilateralności jego odniesień ze wspólnotami religijnymi.
Zarówno art. 25 ust. 4, jak i art. 25 ust. 5 konstytucji sformułowa-
ne są w trybie oznajmującym. Zgodnie z powszechnie przyjętymi
zasadami wykładni językowej należy to interpretować jako obowią-
zek rzeczypospolitej polskiej uregulowania jej relacji z kościołami
i innymi związkami wyznaniowymi w formach prawnych przewi-
dzianych w wymienionych przepisach. obowiązek tego rodzaju jest
tym bardziej aktualny, gdy uprawniony związek wyznaniowy wystąpi
z odpowiednim wnioskiem do rady Ministrów. rada Ministrów ma
konstytucyjny obowiązek podjęcia rozmów z zainteresowanymi wspól-
notami religijnymi, które wystąpią o uregulowanie swoich odniesień
z państwem na podstawie art. 25 ust. 5 konstytucji. Szczupłość kadr
jednej tylko komórki organizacyjnej w jednym tylko departamencie
Ministerstwa Spraw wewnętrznych i administracji nie usprawiedliwia
zwłoki w zakresie realizacji konstytucyjnych uprawnień nierzymsko-
katolickich związków wyznaniowych. Zasoby personalne MSwia są
znacznie większe. wystarczy wskazać tylko na doświadczone kadry
departamentu prawnego wspomnianego resortu. odpowiednie kadry
urzędnicze mogą być oddelegowane także z kancelarii prezesa rady
Ministrów. obecna sytuacja faktyczna to rezultat co najmniej kilkuna- stoletnich zaniechań rady Ministrów oraz MSwia w dziedzinie rozpa- trywania wniosków uprawnionych podmiotów. przykładowo, według informacji dwrMnie MSwia kościół nowoapostolski zwrócił się do rady Ministrów o uchwalenie szczegółowej ustawy regulującej stosunek państwa do tej wspólnoty już w 1990 r. Ze źródeł nieoficjal- nych wiadomo, że naczelne organy administracji państwowej stosowa- ły przez kilkanaście lat obstrukcję, obawiając się natłoku wniosków ze strony kościołów i innych związków wyznaniowych nierzymskokato- lickich o realizację w odniesieniu do nich art. 25 ust. 5 konstytucji.
jeżeli kościół katolicki doczekał się wobec siebie realizacji art. 25 ust.
4 konstytucji w pierwszej połowie 1998 r. wraz z ratyfikacją i wejściem w życie konkordatu z 28 lipca 1993 r., to od 20 lutego 1997 r. nie zosta- ła uchwalona żadna nowa ustawa o stosunku państwa do danego związ- ku wyznaniowego. w latach 1989-1997 zostało uchwalonych w sumie dwanaście indywidualnych ustaw wyznaniowych o stosunku państwa do poszczególnych wspólnot religijnych
5. żadna z nich nie opierała się
5
Były to: ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do kościoła katolickiego w rp (dz. u. nr 29, poz. 154 ze zm.), ustawa z 4 lipca 1991 r. o stosunku państwa do polskiego autokefalicznego kościoła prawosławnego (dz. u. nr 66, poz. 287 ze zm.), ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku państwa do kościoła ewangelicko-augsburskiego w rp (dz. u. nr 73, poz. 323 ze zm.), ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku państwa do kościoła ewangelicko- -reformowanego w rp (dz. u. nr 73, poz. 324 ze zm.), ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku państwa do kościoła ewangelicko-Metodystycznego w rp (dz. u. nr 97. poz. 479 ze zm.), ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku państwa do kościoła chrześcijan-Baptystów w rp (dz. u. nr 97, poz. 480 ze zm.), ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku państwa do kościoła adwentystów dnia Siódmego w rp (dz. u. nr 97, poz. 481 ze zm.), ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku państwa do kościoła polskokatolickiego w rp (dz. u. nr 97 poz. 482 ze zm.), ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w rp (dz. u. nr 41, poz. 251 ze zm.), ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku państwa do kościoła katolickiego Mariawitów (dz. u. nr 41, poz. 252 ze zm.), ustawa z 20 lutego 1997 o stosunku państwa do kościoła Starokatolickiego Mariawitów (dz. u. nr 41, poz. 253 ze zm.), ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku państwa do kościoła Zielonoświątkowego w rp (dz. u. nr 41, poz. 254 ze zm.). ponadto nadal formalnie obowiązują pochodzące z okresu międzywojennego: rozporządzenie prezydenta rp z 22 marca 1928 r. o stosunku państwa do wschodniego kościoła Staroobrzędowego, nieposiadającego hierarchii duchownej (dz. u.
nr 38, poz. 363 ze zm.), ustawa z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku państwa do Muzułmańskiego Związku religijnego w rp (dz. u. nr 30, poz. 240 ze zm.) oraz ustawa z 21 kwietnia 1936 r.
o stosunku państwa do karaimskiego Związku religijnego w rp (dz. u. nr 30, poz. 241 ze
na uprzedniej umowie zawartej przez radę Ministrów z właściwymi przedstawicielami związku wyznaniowego. dotychczas, od wejścia w życie konstytucji z 1997 r., około 30. kościołów i innych związ- ków wyznaniowych, poza kościołem katolickim, wystąpiło z wnioska- mi indywidualnymi bądź zbiorowymi do rady Ministrów o zawarcie odpowiednich umów i ustanowienie na ich podstawie indywidualnych ustaw wyznaniowych. w odniesieniu do żadnego z wyznań mniejszo- ściowych art. 25 ust. 5 konstytucji nie został dotychczas w pełni zreali- zowany. jedynie 6 kwietnia 2011 r. została podpisana na tej podstawie umowa między radą Ministrów a polskim autokefalicznym kościo- łem prawosławnym w sprawie ustawy o finansowaniu prawosławnego Seminarium duchownego z budżetu państwa. ta ustawa, regulująca wąską kwestię w relacjach między państwem a polskim autokefalicz- nym kościołem prawosławnym (pakp), nie została jednak dotychczas uchwalona
6.
w sumie mamy do czynienia z wieloletnimi zaniechaniami rządu i Sejmu w dziedzinie realizacji konstytucji w sprawach konfesyj- nych. ten stan skutkuje prawną stratyfikacją wspólnot religijnych. jest on sprzeczny z konstytucyjną zasadą równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych.
VI. analiza ustaw z lat 1989-1997 o stosunku państwa do niektórych kościołów i związków wyznaniowych oraz odpowiednich postanowień ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyzna- nia prowadzi do konstatacji, że położenie prawne wspólnot religijnych wpisanych do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych jest gorsze w wielu dziedzinach niż status wymienionych wyżej kościo- łów i związków wyznaniowych. poniżej wskazano niektóre dziedziny, w których występują wyraźne różnice w traktowaniu tych wspólnot religijnych przez państwo polskie w aspekcie prawnym.
1. przede wszystkim bardziej ograniczona jest wewnętrzna nieza- leżność i autonomia zarejestrowanych związków wyznaniowych.
zm.). żaden z tych aktów ustawodawczych nie został poprzedzony umową między rządem rp a władzami odpowiedniej konfesji.
6
wspomniana ustawa o finansowaniu prawosławnego Seminarium duchownego
w warszawie z budżetu państwa została uchwalona w dniu 13 maja 2011 r., dz. u. nr 144,
poz. 849 – przypis red.
warunkiem skuteczności prawa wewnętrznego (statutów) związków wyznaniowych wpisanych do rejestru jest akceptacja tego prawa przez organ rejestrowy. ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyzna- nia określa konieczne elementy treści statutu. ponadto organ rejestrowy bada, czy treść wniosku o rejestrację, w tym statut, nie jest sprzeczna z postanowieniami ustaw chroniącymi porządek publiczny, zdrowie, moralność publiczną, władzę rodzicielską oraz prawa i wolności innych osób. Zgłoszenia organowi rejestrowemu wymagają wszelkie zmiany prawa wewnętrznego zarejestrowanych wspólnot religijnych.
natomiast kościoły i związki wyznaniowe działające na podstawie ustaw wyznaniowych z lat 1989-1997 całkowicie swobodnie kształtują swoje prawo wewnętrzne, co więcej – nie mają one nawet obowiąz- ku podawania do wiadomości organom władzy publicznej, zwłaszcza ministrowi właściwemu do spraw wyznań religijnych oraz wojewo- dom, treści swego prawa wewnętrznego. Związki wyznaniowe zareje- strowane mogą być wykreślone z rejestru kościołów i innych związ- ków wyznaniowych na podstawie decyzji ministra właściwego do spraw wyznań religijnych w przypadkach określonych w art. 36 i 36a ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. wówczas tracą one oraz ich osoby prawne podmiotowość prawną i podlegają likwi- dacji. nie wszystkie przesłanki wykreślenia z rejestru zostały określo- ne jednoznacznie przez ustawodawcę. w szczególności wątpliwości interpretacyjne wzbudza przesłanka utraty przez dany kościół lub inny związek wyznaniowy cech warunkujących wpis do rejestru. natomiast w praktyce nie wydaje się możliwe pozbawienie osobowości prawnej i likwidacja kościołów i innych związków wyznaniowych działających na podstawie szczegółowych aktów ustawodawczych. wymagałoby to uchylenia właściwej ustawy (rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy), dokonanego na podstawie odpowiedniej umowy między daną wspólnotą religijną a radą Ministrów. trudno sobie wyobrazić, aby jakiś związek wyznaniowy dobrowolnie zgodził się na tego rodzaju prawną degradację.
2. Zarejestrowane związki wyznaniowe, pomimo że wiele spośród
nich posiada normy wewnętrzne dotyczące instytucji małżeństwa, nie
mają prawa do udzielania ślubów wyznaniowych wywołujących skutki
w sferze prawa cywilnego. uprawnienie tego rodzaju zostało przyzna-
ne arbitralnie przez ustawodawcę w 1998 r. tylko w sumie dziesięciu konfesjom chrześcijańskim oraz Związkowi gmin wyznaniowych żydowskich, działających na podstawie indywidualnych ustaw wyzna- niowych z lat 1989-1997
7. w konsekwencji członkowie wielu związków wyznaniowych zarejestrowanych ponoszą dodatkowe koszty w związ- ku z zawarciem małżeństwa przed kierownikiem urzędu Stanu cywil- nego oraz wyznaniową ceremonią zaślubin. nieprzyznanie prawa do udzielania ślubów wyznaniowych ze skutkami cywilnymi jest ponadto interpretowane przez władze wielu odpowiednich wspólnot religijnych jako ujma o charakterze prestiżowym.
3. Związki wyznaniowe wpisane do rejestru w porównaniu z kościo- łami i związkami wyznaniowymi działającymi na podstawie indywidu- alnych ustaw wyznaniowych z lat 1989-1997 nie mają równie szcze- gółowych i równie daleko idących gwarancji prawnych dotyczących prowadzenia działalności duszpasterskiej w siłach zbrojnych, a także w ramach tzw. duszpasterstwa specjalnego, np. w zakładach opieki zdrowotnej i domach opieki społecznej. ustawa o gwarancjach wolno- ści sumienia i wyznania potwierdza ogólnie, że zarejestrowane związki wyznaniowe w zakresie wypełniania funkcji religijnych mogą udzielać posług religijnych także osobom pełniącym służbę wojskową lub zasad- niczą służbę w obronie cywilnej, osobom przebywającym w zakładach służby zdrowa i opieki społecznej oraz dzieciom i młodzieży na krajo- wych obozach i koloniach organizowanych przez instytucje państwo- we, wreszcie – przebywającym w zakładach karnych, poprawczych i wychowawczych oraz aresztach śledczych i schroniskach dla nielet- nich. dla porównania kościół katolicki, polski autokefaliczny kościół prawosławny oraz kościół ewangelicko-augsburski w rp na podsta- wie konkordatu oraz właściwych szczegółowych ustaw wyznaniowych z lat 1989-1994 prowadzą w wojsku polskim działalność duszpaster- ską w formie zinstytucjonalizowanej, w postaci: ordynariatu polowe- go wojska polskiego, prawosławnego ordynariatu polowego wp oraz
7
Zob. ustawa z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw – kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks postępowania cywilnego, prawo o aktach stanu cywilnego, ustawa o stosunku państwa do kościoła katolickiego w rzeczypospolitej polskiej oraz niektórych innych ustaw (dz. u.
nr 117, poz. 757).
ewangelickiego duszpasterstwa wojskowego. wymienione struktury są finansowane z budżetu państwa, duchowni zaś należą do korpusu żołnierzy zawodowych. Siedem dalszych kościołów: kościół polskoka- tolicki, Starokatolicki kościół Mariawitów, kościół Zielonoświątkowy, kościół adwentystów dnia Siódmego, kościół chrześcijan Baptystów, kościół ewangelicko-Metodystyczny oraz kościół katolicki Mariawi- tów na podstawie szczegółowych ustaw wyznaniowych z lat 1995-1997 uzyskały gwarancje organizowania opieki duszpasterskiej w wojsku przez swych duchownych wyznaczonych przez władze zwierzch- nie odpowiednich konfesji w porozumieniu z Ministrem obrony narodowej. wspomniani duchowni pełnią swoje funkcje duszpaster- skie w terminach uzgodnionych z dowódcami jednostek wojskowych.
dwa związki wyznaniowe: kościół ewangelicko-reformowany oraz Związek gmin wyznaniowych żydowskich, odpowiednio na podsta- wie ustaw z 1994 r. i z 1997 r., otrzymały gwarancje organizowania opieki duszpasterskiej dla żołnierzy poza terenem jednostek wojsko- wych, jeżeli w miejscu stacjonowania wojska lub w jego pobliżu znajduje się kościół lub kaplica kościoła ewangelicko-reformowa- nego czy synagoga bądź dom modlitwy gminy wyznaniowej żydow- skiej oraz jeśli nie koliduje to z ważnymi obowiązkami służbowymi żołnierzy. Związki wyznaniowe zarejestrowane nie dysponują nawet tak ograniczonymi gwarancjami.
indywidualne ustawy wyznaniowe zawierają gwarancje wyznacza- nia przez właściwe władze poszczególnych związków wyznaniowych duchownych (kapelanów) pełniących posługi religijne w zakładach karnych, poprawczych i wychowawczych oraz aresztach śledczych i schroniskach dla nieletnich. w ustawie o stosunku państwa do kościoła katolickiego oraz ustawie o stosunku państwa do pakp zobowiązano ponadto kierowników tych zakładów do zawierania umów w sprawie nieodpłatnego wykonywania obowiązków kapelana z duchownymi, skierowanymi przez właściwego biskupa diecezjalnego.
w zakresie zapewnienia posług duszpasterskich w zakładach opieki
zdrowotnej oraz w domach opieki społecznej na mocy indywidualnych
ustawach wyznaniowych z lat 1989-1997 duchownym odpowiednich
wyznań zagwarantowane zostało prawo do swobodnego dostępu do
chorych i podopiecznych znajdujących się w szpitalach, prewento-
riach, sanatoriach oraz zamkniętych domach opieki społecznej, a także świadczenia wobec nich opieki duszpasterskiej. w stosunku do ośmiu kościołów: katolickiego, prawosławnego, ewangelicko-augsburskie- go, ewangelicko-metodystycznego, baptystycznego, polskokatolickie- go, adwentystycznego i zielonoświątkowego, kierownicy placówek państwowych lub samorządowych zobowiązani zostali do przezna- czenia odpowiednich pomieszczeń na kaplice lub w wyjątkowych przypadkach innych pomieszczeń w celu zorganizowania nabożeństw i zbiorowych praktyk religijnych. ustawy o stosunku państwa: do kościoła katolickiego oraz do polskiego autokefalicznego kościoła prawosławnego przewidują nawet zatrudnianie kapelanów w państwo- wych i samorządowych zakładach opieki zdrowotnej oraz w domach opieki społecznej po uzyskaniu skierowania od właściwego biskupa diecezjalnego.
4. wspólnoty religijnej wpisane do rejestru nie mogą korzy- stać z niektórych preferencji podatkowych w dziedzinie działalno- ści charytatywno-opiekuńczej prowadzonej przez nie lub ich osoby prawne. podatnicy, będący zarówno osobami fizycznymi, jak i osoba- mi prawnymi, mogą odliczać od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym darowizny na tego rodzaju działalność tylko do wysoko- ści określonej w ogólnych ustawach podatkowych. teoretycznie darczyńcy mogą przekazać na rzeczone cele, a następnie odliczyć cały swój dochód w danym roku. w przypadku innych kościołów chrze- ścijańskich, które uzyskały indywidualne ustawy wyznaniowe w latach 1994-1997, podatnicy-darczyńcy, będący osobami fizycznymi, mogą odliczać bez ograniczeń darowizny na działalność charytatywno-opie- kuńczą odpowiednich kościelnych osób prawnych.
5. wspólnotom religijnym zarejestrowanym przez ministra właści-
wego do spraw wyznań religijnych przysługują w węższym zakresie, niż
kościołom i innym związkom wyznaniowym działającym na podstawie
indywidualnych ustaw wyznaniowych z lat 1989-1997, zwolnienia od
podatku od nieruchomości. rzeczonym kościołom i innym związkom
wyznaniowym, poza ogólnym zwolnieniem od podatku do nieruchomo-
ści kościelnych, nieruchomości niemieszkalnych, z wyjątkiem części
przeznaczonych na prowadzenie działalności gospodarczej, przysługu-
ją także na mocy odpowiednich ustaw wyznaniowych zwolnienia od
wspomnianego podatku także w odniesieniu do niektórych nierucho- mości mieszkalnych. Są to przede wszystkim nieruchomości wpisane do rejestru zabytków. Zwolnienia dotyczą także nieruchomości służą- cych jako internaty przy szkołach i seminariach duchownych (teolo- gicznych). jako zwolnione wymienia się, z pewnymi modyfikacjami, klasztory lub domy zakonów kontemplacyjnych, domy formacyjne zakonów, domy sióstr emerytek oraz księży emerytów, a w przypad- ku niektórych kościołów także wdów po duchownych. Zwolnieniem od podatku od nieruchomości na mocy indywidualnych ustaw wyzna- niowych objęte są również budynki zarządów centralnych właściwych związków wyznaniowych w polsce oraz budynki mieszczące zarządy diecezji (okręgów, gmin), wchodzących w skład struktur tych związ- ków. Z tego rodzaju preferencji podatkowych nie korzystają zarejestro- wane związki wyznaniowe.
6. w przeciwieństwie do kościoła katolickiego oraz polskiego autokefalicznego kościoła prawosławnego, związkom wyznaniowym zarejestrowanym ustawodawca nie gwarantuje, że plany zagospoda- rowania przestrzennego obejmują także właściwe inwestycje sakralne i kościelne oraz ich cmentarze wyznaniowe. nie zagwarantowano im również prawnie, że na wniosek odpowiedniego zwierzchnika zareje- strowanego związku wyznaniowego nastąpi przeznaczenie terenu na wymienione cele we wspomnianych planach. także odmiennie niż w przypadku dwóch największych kościołów nie przewidziano, aby grunty przeznaczone w planach zagospodarowania przestrzennego na odpowiednie inwestycje sakralne, kościelne oraz na cmentarze wyzna- niowe, a stanowiące własność Skarbu państwa lub jednostek samorzą- du terytorialnego na wniosek odpowiednich wyznaniowych osób prawnych miały być im sprzedawane albo oddawane w użytkowanie wieczyste.
7. odmiennie niż wyznaniowym osobom prawnym: kościoła katolic-
kiego oraz polskiego autokefalicznego kościoła prawosławnego,
zarejestrowanym związkom wyznaniowym albo ich osobom prawnym
nie przysługuje zwolnienie od podatku od spadków i darowizn oraz
od podatku od czynności cywilnoprawnych w przypadku nabywania
i zbywania rzeczy i praw majątkowych przez właściwe wyznaniowe
osoby prawne w drodze czynności prawnych, spadkobrania, zapisu oraz
zasiedzenia, jeżeli ich przedmiotem są rzeczy i prawa nieprzeznaczone do działalności gospodarczej czy sprowadzane z zagranicy maszyny, urządzenia i materiały poligraficzne oraz papier.
8. na wniosek związków wyznaniowych wpisanych do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych lub ich osób prawnych wojewoda lub inny organ wykonujący w imieniu Skarbu państwa prawa wynikające z własności nieruchomości oraz organy gminy w zakresie swoich właściwości nie są uprawnione do przekazania na własność wymienionym wyżej związkom wyznaniowym lub ich osobom prawnym własności nieruchomości, nawet jeżeli są one niezbędne do sprawowania kultu religijnego lub działalności wyznaniowych osób prawnych w zakresie charytatywno-opiekuńczym lub oświatowo-wy- chowawczym, czy na cele utworzenia lub powiększenia gospodarstwa rolnego parafii lub jednostki równorzędnej na Ziemiach Zachodnich i północnych, o powierzchni do 15 ha użytków rolnych łącznie dla jednej parafii lub jednostki równorzędnej.
9. Zarejestrowane związki wyznaniowe w porównaniu z wieloma
kościołami działającymi na podstawie indywidualnych ustaw wyzna-
niowych z lat 1989-1997 nie mają prawa do tworzenia tzw. fundacji
kościelnych. reżim prawny tych podmiotów jest szczególny w porów-
naniu z fundacjami tworzonymi na zasadach ogólnych – gwarantuje
odpowiednim kościołom zasadniczy wpływ na funkcjonowanie funda-
cji oraz losy pozostałego po nich majątku. Zgodnie ze standardami
zawartymi we wspomnianych ustawach z lat 1989-1997 są to fundacje,
w stosunku do których niezależnie od nadzoru państwowego nadzór
sprawuje odpowiednia kościelna osoba prawna, będąca fundatorem
lub wskazana w statucie fundacji. w razie stwierdzenia nieprawidło-
wości w zarządzaniu fundacją właściwy organ państwowy zwraca
się w pierwszej kolejności do kościelnej osoby prawnej, sprawującej
nadzór nad fundacją, wyznaczając termin nie krótszy niż trzy miesią-
ce na spowodowanie usunięcia nieprawidłowości. dopiero po bezsku-
tecznym upływie tego terminu można zastosować środki przewidziane
w przepisach o fundacjach. w razie konieczności poddania fundacji
kościelnej zarządowi przymusowemu zarząd ten sprawuje kościelna
osoba prawna wskazana przez właściwy organ kierowniczy danego
kościoła. w przypadku likwidacji wspomnianego rodzaju ustawodaw-
ca przewidział gwarancje zapewniające, że pozostawiony przez nią majątek pozostanie w zasobach danego kościoła.
pomimo wskazanych wyżej odmienności jest możliwe określe- nie jednolitych standardów, jakim powinny odpowiadać uchwalone w przyszłości nowe indywidualne ustawy wyznaniowe. do urzeczy- wistnienia tych standardów zmierza projekt odpowiedniej ustawy, stanowiący załącznik do wniosku grupy kościołów z dnia 15 lutego 2010 r. natomiast ustrojowa zasada równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych bardzo poważnie ogranicza możli- wość naczelnych organów władzy państwowej odmowy uwzględnienia postulatów wnioskodawców, które – należy podkreślić – nie kolidują z postanowieniami konstytucji i mieszczą się w ramach standardów określonych przez już uchwalone indywidualne ustawy wyznaniowe w latach 1989-1997.
VII. dalsza zwłoka rady Ministrów oraz MSwia w przystąpieniu do prac legislacyjnych z wnioskodawcami ogranicza ich możliwości rozwoju jako wspólnot religijnych w porównaniu z kościołami i związ- kami wyznaniowymi działającymi na podstawie szczegółowych aktów ustawodawczych, zwłaszcza z lat 1989-1997. powoduje także narasta- nie stanu, który prawdopodobnie może być uznany za niezgodny ze standardami w dziedzinie wolności myśli, sumienia i wyznania wynika- jącymi zwłaszcza z wyroku europejskiego trybunału praw człowie- ka (etpcz) z 31 lipca 2008 r. w sprawie Religionsgemeinschaft der zeugen Jehovas and Others v. Austria, czy z wyroku etpcz z 26 lutego 2009 r. w sprawie Verein der Freunde der Christengemeinschaft and Others v. Austria
8. państwo polskie naraża się tym samym na odpowie- dzialność przed etpcz.
VIII. przyjęty przez Ministerstwo Spraw wewnętrznych i admini- stracji tryb postępowania w sprawie wniosków związków wyznanio- wych mających na celu urzeczywistnienie wobec nich art. 25 ust. 5 konstytucji budzi wątpliwości. wymieniony przepis winien być stoso- wany bezpośrednio, zgodnie z art. 8 ust. 2 konstytucji. nie zawiera on bowiem odesłania do ustaw czy innych aktów normatywnych. tym
8
