STUDIA Z PRAWA WYZNANIOWEGO Tom 23 – 2020
DOI: https://doi.org/10.31743/spw.9801
KATARZYNA KRZYSZTOFEK-STRZAŁA *
RÓWNOUPRAWNIENIE ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH JAKO JEDNA Z NACZELNYCH ZASAD RELACJI PAŃSTWO-KOŚCIÓŁ W POLSCE I GWARANT ŚWIECKIEGO
CHARAKTERU III RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Recenzja monografii Anety M. Abramowicz,
Równouprawnienie związków wyznaniowych w prawie polskim, Lublin: Wydawnictwo KUL 2018, ss. 437
S t r e s z c z e n i e
Przedmiotem recenzji jest publikacja Anety Marii Abramowicz dotycząca niezwykle ważnej w polskim systemie prawa wyznaniowego po 1989 r. konsty- tucyjnej zasady równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych.
Autorka zaprezentowała w monografii szeroką analizę przepisów prawnych odno- szących się zarówno do regulacji położenia prawnego, jak i działalności kościo- łów i innych związków wyznaniowych pod kątem ich zgodności ze wspomnianą zasadą. Książka została opatrzona obszernym wstępem ukazującym historyczny rozwój zasady równości oraz omówieniem jej w kontekście wolności religijnej w aspekcie indywidualnym i instytucjonalnym. Recenzowana praca jest pierwszą, która w tak szerokim zakresie poświęca w całości uwagę zasadzie równoupraw- nienia kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce, i stanowi cenne uzupełnienie dotychczasowego dorobku nauki polskiego prawa wyznaniowego.
Słowa kluczowe: równouprawnienie kościołów i innych związków wyznanio- wych; III Rzeczpospolita Polska; godność osoby ludzkiej; wolność religijna; po- łożenie prawne kościołów i innych związków wyznaniowych; wolność sumienia i religii
* Dr hab., Pracownia Prawa Kościelnego i Wyznaniowego, Wydział Prawa i Administra- cji, Uniwersytet Jagielloński, ul. Gołębia 9, 31-007 Kraków, e-mail: k.krzysztofek@uj.edu.pl.
*****
Na warsztat swojej pracy badawczej Autorka wzięła jedną z podsta- wowych zasad określających relacje Państwa ze wspólnotami religijnymi w III Rzeczypospolitej Polskiej – zasadę równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych wyrażoną w art. 25 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.1 Zasada ta przede wszyst- kim eliminuje możliwość wprowadzenia w Polsce państwa konfesyjnego, uznając, że każda wspólnota religijna ma mieć zagwarantowane równe prawa. I właśnie pytanie, czy tę równość faktycznie zapewniają regulacje prawne, stała się przedmiotem analizy podjętej w monografii. Recenzowa- na publikacja, jak sama Autorka zaznacza we wstępie, stanowi zmodyfi- kowaną i zaktualizowaną wersję pracy doktorskiej obronionej przez Panią Doktor Anetę Abramowicz i opiera się ona na dążeniu do zweryfikowania postawionej na początku badań tezy, która zakłada, że „obowiązujące prze- pisy polskiego prawa wyznaniowego nie w każdym przypadku spełniają nakaz równouprawnienia związków wyznaniowych”2.
Analizie zostały poddane przepisy prawa regulujące położenie prawne wspólnot religijnych we współczesnym polskim porządku prawnym. Można oczywiście postulować rozszerzenie badań o praktykę – czyli sprawdzenie, jak realizowane są zapisane w aktach prawnych uprawnienia tych wspól- not, ale i tak prezentowane zagadnienie zostało poddane bardzo szerokiej analizie i praktyka mogłaby rozbudować go do zbyt dużych rozmiarów.
Recenzowana książka, jak już wspomniano, jest obszerna, liczy 437 stron.
Materia została podzielona na siedem rozdziałów poprzedzonych wstępem i zwieńczonych zakończeniem, streszczeniem w języku angielskim oraz wykazami skrótów, źródeł i literatury. Podział merytoryczny został oparty przede wszystkim na kryterium przedmiotowym, co szczególnie dotyczy trzech ostatnich rozdziałów, w których Autorka analizuje konkretne prze- pisy prawne dotyczące: obsady stanowisk kościelnych, tworzenia struktur organizacyjnych wspólnot religijnych, prawa do manifestowania publicz- nie swojej wiary i nauczania jej zasad doktrynalnych, duszpasterstwa spe- cjalnego, a w ramach kwestii majątkowych analizie poddano zagadnienia:
1 Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.
2 Abramowicz 2018, 343.
darowizn na rzecz wspólnot religijnych, fundacji kościelnych, kwestii po- datkowych oraz związanych z uregulowaniem spraw majątkowych wspól- not religijnych po okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Pracę rozpoczyna rozdział historyczny, ukazujący rozwój idei równo- uprawnienia wspólnot religijnych w Polsce od czasów piastowskich aż po czasy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Rozdział ten jest bardzo szcze- gółowym omówieniem kształtowania się idei tolerancji religijnej3, która powoli na przestrzeni dziejów doprowadziła do powstania zasady rów- ności wspólnot religijnych (jak słusznie zauważa Autorka „okres Polski Ludowej był wydaje się uwstecznieniem rozwoju relacji państwo-kościół w oparciu o zasadę równouprawnienia związków wyznaniowych. […] Do- świadczenia okresu Polski Ludowej wpłynęły istotnie na dążenie wspólnot religijnych do umieszczenia zasady równouprawnienia związków wyzna- niowych w Konstytucji RP”4).
Rozdział drugi został poświęcony analizie zasady równości, która – jak podkreśla Autorka – jest źródłem zasady równouprawnienia wspólnot religijnych5. Rozważania przeprowadzone w tym rozdziale bardzo szeroko ujmują zasadę godności osoby ludzkiej, będącą podstawą wolności reli- gijnej w aspekcie indywidualnym, jednakże wydaje się, że w kontekście głównego tematu poruszanego w publikacji, jakim jest przede wszyst- kim wolność religijna w aspekcie instytucjonalnym – czyli dedykowana wspólnotom religijnym – rozważania te mogłyby zostać ograniczone.
Z drugiej jednak strony może w mniejszym zakresie, ale są one potrzeb- ne do wskazania sposobu rozumienia zasady równouprawnienia wspólnot religijnych, której dziś nie traktuje się jako zasady – „każdemu to samo”, ale uwzględniając różność podmiotów przy nadawaniu im praw. W tym miejscu trzeba wskazać, że zabrakło wyraźnego wstępu metodologicznego i określenia, w jaki sposób Autorka będzie badała, czy dane rozwiązanie prawne można uznać za naruszające zasadę równouprawnienia wspólnot religijnych. Chociaż w dalszych rozdziałach Autorka posługuje się metodą
3 Zasada tolerancji religijnej uznawana jest za jedną z zasad ustroju społecznego mo- narchii Andegawenów i Jagiellonów. Zob. Uruszczak 2010, 120, 129–130.
4 Abramowicz 2018, 78.
5 „Wynika z tego, że równouprawnienie związków wyznaniowych jest pochodną równości przysługującej wszystkim ludziom, ponieważ są nosicielami takiej samej godności
z jednej strony ważenia dóbr, a z drugiej poszukiwania wspólnej cechy relewantnej, istotnej, od której zależy możliwość odmiennego traktowania podmiotów podobnych, to dla ułatwienia przebrnięcia czytelnikowi przez bardzo ciekawe, ale niekiedy zawiłe rozważania prawne, słuszne wydaje się wyjąć poza nawias opis stosowanej metody. Pewne rozważania w tym zakresie zostały podjęte w rozdziale trzecim, poświęconym zasadzie rów- nouprawnienia związków wyznaniowych jako konkretyzacji zasady rów- ności (3.2.3 – Przesłanki jednakowego traktowania; 3.2.4 – Kryteria różni- cowania sytuacji prawnej związków wyznaniowych), jednakże z racji wagi tego zagadnienia powinno ono zostać dokładniej opisane i wyeksponowa- ne6. Rozdział trzeci zawiera bardzo ciekawą dyskusję na temat kształtowa- nia ostatecznego brzmienia art. 25 Konstytucji w odniesieniu do zasady równouprawnienia, którą to zasadę Autorka uznaje za „zasadę zasad” – tę, z której wywodzą się kolejne zasady określone w art. 25. Z racji podję- tego tematu są to zagadnienia ważne, bo pozwalają na zrozumienie, co legło u podstaw takiego, a nie innego brzmienia zasady równouprawnienia wspólnot religijnych i jak należy ją interpretować. Dlatego słusznym byłoby sięgnięcie do źródła projektów Konstytucji, prac Komisji, a nie korzystanie z opracowań w tym zakresie. Rozdział czwarty opisuje sposoby uregulowa- nia sytuacji prawnej wspólnot religijnych w prawie polskim, równocześnie oceniając, czy przyjęte rozwiązania pozostają w zgodzie z konstytucyjną zasadą ich równouprawnienia. Zagadnienie to jest niezbędne dla podjęcia dalszych już szczegółowych rozważań w ostatnich trzech rozdziałach, gdyż nieraz zróżnicowanie sytuacji prawnej wspólnot religijnych co do konkret- nych rozwiązań opiera się właśnie na różnicy w sposobie regulacji sytuacji prawnej kościoła czy związku wyznaniowego7.
Wspomniane ostatnie trzy rozdziały monografii stanowią trzon oma- wianej publikacji. Przeprowadzona w nich analiza skłania Autorkę do wielokrotnie już zgłaszanego w literaturze prawa wyznaniowego postulatu
6 Syntetyczne ujęcie tego problemu, ale bardzo dobrze wyjaśniające ideę równego traktowania kościołów i innych związków wyznaniowych oraz warunki dopuszczalno- ści różnicowania sytuacji prawnej podmiotów podobnych znajdziemy w podręczniku:
Stanisz 2011, 77.
7 Dotyczy to choćby doniosłego zagadnienia zawierania małżeństwa cywilnego w wyznaniowej formie, czemu zresztą Autorka monografii poświęciła odrębny artykuł: Ab- ramowicz 2014, 127–144.
zmiany obowiązujących od czasów międzywojennych aktów prawnych re- gulujących sytuację prawną Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP8, Karaimskiego Związku Religijnego w RP9 oraz Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego nieposiadającego hierarchii duchownej10 z racji nie- przystawania ich do współczesnych zasad prawa wyrażonych w Konsty- tucji i ustawach11.
W końcowych wnioskach Autorka zaznaczyła: „Trzeba stwierdzić, że przepisy prawa dotyczące funkcjonowania związków wyznaniowych, ich uprawnień i działalności, generalnie są zgodne z konstytucyjną zasa- dą równouprawnienia związków wyznaniowych. Jednak przeprowadzone badania ukazały również przypadki naruszenia tej zasady”12. I choć nie w każdym przypadku mogę zgodzić się z przyjętymi w pracy założeniami czy konkluzjami13, to wyraźnie należy zaznaczyć, że recenzowana mono-
8 Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związ- ku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1936 r. Nr 30, poz. 240 z późn. zm.
9 Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1936 r. Nr 30, poz. 241 z późn. zm.
10 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchji du- chownej, Dz. U. z 1928 r. Nr 38, poz. 363 z późn. zm.
11 Postulat taki pojawia się m.in. w tekście: Borecki 2014, 61–80. Zupełnie niedaw- no, w grudniu 2019 r. została złożona petycja w sprawie zmiany ustawy odnoszącej się do sytuacji prawnej Muzułmańskiego Związku Religijnego w Polsce, co świadczy o aktu- alności problemu i podejmowanych inicjatywach zaradzenia niekompatybilności między- wojennego ustawodawstwa regulującego położenie prawne wskazanych trzech wspólnot religijnych z obecnym stanem prawnym w III Rzeczypospolitej Polskiej. Zob. https://www.
gov.pl/web/mswia/petycja-w-sprawie-zmiany-ustawy-z-dnia-21-kwietnia-1936-r-o-stosun- ku-panstwa-do-muzulmanskiego-zwiazku-religijnego-w-rzeczypospolitej-polskiej [dostęp:
15.06.2020].
12 Abramowicz 2018, 337.
13 Autorka przyjmuje na przykład, że nie narusza zasady równouprawnienia związków wyznaniowych fakt, że tylko trzy wspólnoty religijne: Kościół Katolicki, Polski Autokefa- liczny Kościół Prawosławny oraz Kościół Ewangelicko-Augsburski posiadają zorganizo- wane struktury swoich przedstawicielstw w Wojsku Polskim z uwagi na to, że jak podaje
„te trzy związki wyznaniowe odznaczają się stosunkowo największą liczbą wyznawców”
(Abramowicz 2018, 203). Uzależniając przyznanie praw od ilości wiernych po pierwsze w wielu innych przypadkach można byłoby uznać za zgodne z zasadą równouprawnienia regulacje nadające prawa wspólnotom najliczniejszym, a odbierające je mniej licznym – na
grafia opiera się na rzetelniej pracy badawczej i ostateczny wniosek wyda- je się być w pełni uzasadniony i dowiedziony.
Jak podkreślono w obydwu recenzjach wydawniczych, których frag- menty znalazły się na okładce książki, publikacja ta wypełnia lukę w li- teraturze polskiego prawa wyznaniowego, gdyż do tej pory nie powstała publikacja, która w sposób kompleksowy prezentowałaby zagadnienie równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych w Pol- sce14. Bardzo dobrym rozwiązaniem, które zastosowała Autorka, jest wpro- wadzenie do każdego rozdziału podsumowania. Pozwala to na z jednej strony krótkie zebranie najważniejszych wątków zaprezentowanych w da- nym rozdziale, a z drugiej strony daje możliwość przedstawienia własnych wniosków wysnutych w oparciu o przeprowadzoną w danym rozdziale analizę przepisów prawnych. Niestety nie można tego samego powiedzieć o zakończeniu pracy, które wydaje się być jednak nieco zbyt zwięzłe, zwa- żywszy na obszerność publikacji i rozważań w niej ujętych. Ogranicza się ono przede wszystkim do streszczenia monografii, a mało miejsca zostało poświęcone na pogłębione refleksje i wnioski płynące z przeprowadzo- nych badań.
Należy podkreślić, że Autorka, podejmując się zbadania zgodności uprawnień wspólnot religijnych z konstytucyjną zasadą równouprawnie- nia kościołów i innych związków wyznaniowych, wykorzystała większość dostępnej literatury tematu, przede wszystkim polskojęzycznej, ale posił- kowała się również publikacjami obcojęzycznymi. Równie imponujący jest zakres aktów prawnych wykorzystanych w monografii zarówno prawa polskiego, jak i międzynarodowego, w tym europejskiego. Docenić także trzeba sięgnięcie przez Autorkę do obszernego katalogu orzeczeń sądo- wych, przede wszystkim Trybunału Konstytucyjnego, który wielokrotnie
wtóre według danych Małego Rocznika Statystycznego Polski w 2018 r. Kościół Ewan- gelicko-Augsburski nie mieścił się w pierwszej trójce najliczniejszych wyznań w Polsce, Świadkowie Jehowy byli i są o wiele liczniejszym wyznaniem. Zob. Mały Rocznik Staty- styczny Polski 2019, s. 114–115. Dostępny jest na stronie internetowej pod adresem: https://
stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/maly-rocznik- -statystyczny-polski-2019,1,21.html [dostęp 5.06.2020].
14 Pojawiają się oczywiście artykuły, które poruszają tę tematykę, czasem nawet ob- szernie (np. Borecki 2007, 115–159), ale nie odnoszą się do przedmiotowego zagadnienia w sposób tak kompleksowy jak recenzowana publikacja.
odnosił się w swym orzecznictwie do rozumienia zasady równouprawnie- nia kościołów i innych związków wyznaniowych.
W książce pojawiają się, szczególnie w pierwszych rozdziałach, błędy literowe i językowe15, ale absolutnie nie wpływają one na bardzo pozy- tywny odbiór i ocenę recenzowanej publikacji. Stanowi ona rozbudowa- ne kompendium wiedzy na temat zgodności regulacji, przede wszystkim ustawowych, gwarantujących prawa wspólnotom religijnym w Polsce, z zasadą równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych.
Przedstawione wnioski opierają się na wnikliwej analizie przepisów prawa i dotykają najważniejszych uprawnień wspólnot religijnych. Prezentowana monografia wzbogaciła dorobek polskiego prawa wyznaniowego, stano- wiąc cenne źródło wiedzy dla badaczy tej dziedziny prawa, i pozwala na stwierdzenie, że idea państwa świeckiego, którą ta reguła gwarantuje, jest faktycznie zapewniona w przepisach prawnych.
BIBLIOGRAFIA
Abramowicz, Aneta Maria. 2014. „Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego a zasada równouprawnienia związków wyznaniowych”. Studia z Prawa Wyznaniowego 17: 127–144.
Abramowicz, Aneta Maria. 2018. Równouprawnienie związków wyznaniowych w prawie polskim. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Borecki, Paweł. 2007. „Zasada równouprawnienia wyznań w prawie polskim”.
Studia z Prawa Wyznaniowego 10: 115–159.
Borecki, Paweł. 2014. „Prawodawstwo wyznaniowe z okresu II Rzeczypospoli- tej we współczesnym polskim systemie prawnym”. Studia Prawa Publiczne- go 4(8): 61–80.
Stanisz, Piotr. 2011. „Naczelne zasady instytucjonalnych relacji państwo-kościół”.
W: Artur Mezglewski, Henryk Misztal, Piotr Stanisz, Prawo wyznaniowe, 74–88. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
Uruszczak, Wacław. 2010. Historia państwa i prawa polskiego, t. I (966–1795).
Warszawa: Oficyna Wolters Kluwer business.
15 Nie został ponadto ustalony jednolity zapis nazewnictwa Kościoła katolickiego, raz pojawia się w formie „Kościół Katolicki” (np. s. 69), innym razem „Kościół Rzymsko-
EQUAL RIGHTS OF RELIGIOUS ORGANIZATIONS
AS ONE OF THE MAIN PRINCIPLES OF STATE-CHURCH RELATIONS IN POLAND AND THE GUARANTEE THE SECULAR NATURE
OF THE THIRD REPUBLIC OF POLAND
Book review of Aneta M. Abramowicz, Równouprawnienie związków wyznaniowych w prawie polskim, Lublin: Wydawnictwo KUL 2018, 437 pages
A b s t r a c t
The subject of the review is the publication of Aneta Maria Abramowicz regarding the very important constitutional principle of equal rights of church- es and other religious organizations in the Polish system of law on religion af- ter 1989. The monograph presents an extensive analysis of the legal provisions on both the regulation of the legal position and the activity of churches and other religious organizations, focusing especially on their compliance with the princi- ple mentioned above. The book includes a comprehensive introduction that shows the historical development of the principle of equality as well as a discussion of the principle at hand in the context of religious freedom in the individual and in- stitutional dimensions. The reviewed work is the first monograph that devotes full attention to the principle of equal rights of churches and other religious organiza- tions in Poland and is a valuable complement to the achievements of the study of Polish law on religion.
Key words: equality of churches and other religious organizations; Third Repub- lic of Poland; dignity of the human person; religious freedom; legal position of churches and other religious organizations; freedom of conscience and religion
Tłumaczenie własne autora
