E. Oniszczuk
"Fiłosofskie problemy prostranstwa i
wremieni", Adolf Grünbaum,
Moskwa 1969 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 212-216
W śró d k ry te rió w , s to s o w a n y c h p rz y o c e n ie k s ią ż k i n a le ż y w p ie rw s z y m rz ę d z ie w y m ie n ić je j cele o ra z a d re s a ta , d la ja k ie g o je s t p rz e z n a c z o n a . O m a w ia n a p rz e z D rö sc h e ra , k tó r e j p o ls k i p rz e k ła d u k a z a ł się w Z ło te j S e rii, m a c h a r a k t e r p o p u la r n o n a u k o w y i ja k o ta k a n ie ro ś c i so b ie p r e te n s ji a n i do w y c z e rp u ją c e g o p rz e d s ta w ie n ia te m a tu a n i te ż do k o n s tr u o w a n ia czy ch o ćb y s to s o w a n ia w sz e rsz y m s e n s ie h ip o te z i te o rii, k tó r e m o g ły b y d o sta rc z y ć w y tłu m a c z e n ia p r e z e n to w a n y c h p rz e z a u to r a w n ik liw y c h o b s e rw a c ji i fa k tó w z g ro m a d z o n y c h w o g ro m n e j ilo ści a d o ty c z ą c y c h b e h a w io ru zw ierzęceg o . K s ią ż k a ta je s t k o n ty n u a c ją p o p rz e d n ie j p ra c y D rö s c h e ra — ta k ż e p rz e ło ż o n e j n a ję z y k p o ls k i — „ I n s ty n k t c z y d o ś w ia d c z e n ia “. O b y d w ie te p r a c e s ta n o w ią o g ro m n ie b o g a te ź ró d ło m a te r ia łu fa k ty c z n e g o d la b iologów , a z w ła sz c z a eto lo g ó w , a p o ś r e d n io ta k ż e d la p sy ch o lo g ó w o ra z ty c h , k tó rz y in te r e s u ją się filo z o fic z n y m i p ro b le m a m i n a u k bio lo g iczn y ch .
D o d a ć n a le ż y , że „ Ś w ia t z m y s łó w “ D rö s c h e ra , s p e c ja lis ty w d z ie d z in ie zo o p sy ch o lo g ii, je s t w z o ro w y m p rz y k ła d e m d o b rz e p o ję te j p o p u la r y z a c ji n a u k o w e j, a je j le k t u r a — p o z a d ro b n y m i u s te r k a m i p rz e k ła d u — s t a n o w i p rz y g o d ę in te le k tu a ln ą , w z b o g a c a ją c ą c z y te ln ik a w n o w e n ie z n a n e tre śc i. J. M . D ołęga G r ü n b a u m A d o lf, F ilo so fs k ie p r o b le m y p r o s tr a n s tw a i w r e m ie n i. M o s k w a 1969, Iz d a tie ls tw o „ P ro g r e s “, s. 590.
R o sy js k ie w y d a n ie k s ią ż k i A d o lfa G r ü n b a u m a 1 zo sta ło p o p rz e d z o n e d w o m a w y d a n ia m i: a m e r y k a ń s k im w 1963 r o k u i a n g ie ls k im w 1964 r o k u . W s to s u n k u do a m e ry k a ń s k ie g o w y d a n ia , ro s y js k ie z a w ie ra n ie z n a c z n e z m ia n y (w rozdz. 1, 4, 7, 8, 10 i 12). N in ie js z a re c e n z ja m a n a u w a d z e w y d a n ie ro sy jsk ie .
A u to r k sią ż k i, p ro fe s o r filo zo fii n a U n iw e rs y te c ie w P its b u rg u , je s t z n a n y m s p e c ja lis tą w z a k re s ie b a d a ń p rz e s trz e n i i czasu. W w y w o d a c h G r ü n b a u m a w id a ć z n a c z n e w p ły w y p o z y ty w iz m u , k tó r e p r z e ja w ia ją się w sp o so b ie s ta w ia n ia p ro b le m ó w o ra z ic h ro z w ią z y w a n ia . J e d n a k ż e n ie je s t to w y ra z e m s k r a jn e g o p o z y ty w iz m u , a u to r n a le ż y b o w ie m do p ó ź n ie jsz e g o p o k o le n ia , k tó r e odeszło od s k r a jn e g o p o z y ty w iz m u . Ś w ia d c z ą o ty m ta k ż e d w ie n o w e p ra c e G r ü n b a u m a : „ M o d e rn S c ie n c e a n d Z en o 's P a r a d o x e s “ (1967) i „ G e o m e try a n d C h ro n o m e try in P h ilo s o p h ic a l P e r
s p e k tiv e “ (1968).
K s ią ż k a G r ü n b a u m a je s t le k tu rą , k tó r a w y m a g a od c z y te ln ik a p e w n e j i K s ią ż k ę z o ry g in a łu (P h ilo s o p h ic a l P ro b le m s o f S p a c e a n d T im e. N e w Y o rk 1963 A lfr e d K n o p f) n a ję z y k ro s y js k i p rz e ło ż y ł J . В. M o ł- C :anow .
w ie d z y z z a k re s u fizy k i, m a te m a ty k i, lo g ik i i filozofii. R o z w a ż a n ia p rz e p ro w a d z a n e p rz e z G r ü n b a u m a są n a w y s o k im p o zio m ie te o re ty c z n y m . A u to r często o d w o łu je się do m o d e li lo g ik o -m a te m a ty c z n y c h p r z e d s ta w ia n y c h te o r ii n a u k o w y c h , p rz e z co z y s k u je lep szy k o n ta k t z p ro b le m a m i n a u k i a ty m s a m y m ściśle i w y ra ź n e ic h p r z e d s ta w ie n ie p rz y c z y n ia się d o ła tw ie js z e g o ro z w ią z y w a n ia .
K s ią ż k a p o d z ie lo n a je s t n a tr z y części:
I część — d y s k u tu je filo z o fic z n e p ro b le m y p r z e s trz e n i i czasu, II część — p ro b le m y ic h to p o lo g ii,
I I I część — filo z o fic z n e p ro b le m y te o r ii w zg lęd n o ści.
W p ie rw s z y c h c z te re c h ro z d z ia ła c h ro z w ija n a jb a r d z ie j f u n d a m e n ta ln e tezy , k tó r e d o s ta r c z a ją je d n o ś c i m y ś li p rz e w o d n ie j d la c a łe j k sią ż k i. C e n tr a l n e m ie js c e z a jm u je k o n c e p c ja g e o c h ro n o m e try c z n e g o k o n w e n c jo n a - liz m u s ta n o w ią c a p o d s ta w ę m e to d o lo g ic z n ą r o z w ią z y w a n ia całe g o k o m p le k s u p ro b le m ó w fiz y k i i filo zo fii. W p ie rw s z y m ro z d z ia le p o ru s z a sze re g is to tn y c h p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z m e try z a c ją p r z e s trz e n i i czasu s t a r a ją c się z n a le ź ć k r y te r iu m p o z w a la ją c e o k re ś lić s to s u n e k te o r e ty c z n y c h m o d e li do z e sp o łu d a n y c h d o św ia d c z a ln y c h . J a k w ia d o m o z h is to r ii n a u k i, k la s y c z n e p rz y ro d o z n a w stw o , szczeg ó ln ie m e c h a n ik a N e w to n a , o p ie ra ło się n a s y s te m ie g e o m e trii E u k lid e s a p rz y o p is y w a n iu d o ś w ia d
c z a ln y c h fa k tó w . P o c ią g a ło to z a s o b ą sz e re g tr u d n o ś c i, z w ią z a n y c h m . in . z p rz y ję c ie m p rz e z N e w to n a p r z e s trz e n i a b s o lu tn e j ja k o u k ła d u o d n ie s ie n ia p rz y a n a liz ie r u c h u ciał. T y m c z a se m o g ó ln a te o r ia w z g lę d n o ści p rz y o p isie r u c h u c ia ł n ie z a k ła d a p rz e s trz e n i a b s o lu tn e j i n ie p o s łu g u je się, ja k o je d y n ą , g e o m e trią E u k lid e so w ą . R ó w n a n ia r u c h u s f o r m u ło w a n e p rz e z E in s te in a z a c h o w u ją n ie z m ie n n ic z ą p o sta ć w e w s z y s t k ic h u k ła d a c h w s p ó łrz ę d n y c h p rz y ję ty c h ja k o u k ła d y o d n ie s ie n ia , p rz y cz y m c ia ła p o ru s z a ją c e się b e z p rz e s z k ó d b ie g n ą p o to r a c h b ę d ą c y c h l i n ia m i g e o d e z y jn y m i w z g lę d e m d o w o ln e g o u k ła d u o d n ie s ie n ia . D o o p is u z ja w is k n a jle p ie j n a d a je się g e o m e tria R ie m a n a , k tó r a z a k ła d a d o d a t n ią k rz y w iz n ę . P o d o b n ie te o r ia w z g lę d n o śc i z a k ła d a ta k ż e d o d a tn ią , a le z m ie n n ą k rz y w iz n ę p rz e s trz e n i. W p rz y p a d k a c h g ra n ic z n y c h , g d y w p ły w p o la g ra w ita c y jn e g o jeg o b a rd z o m a ły , to r y s w o b o d n ie p o ru s z a ją c y c h się c ia ł (lu b te ż to r y p ro m ie n i św ie tln y c h ) d ą ż ą do p rz y ję c ia p o s ta c i p r o s ty c h E u k lid e s a . W z w ią z k u z w y ż e j p r z e d s ta w io n ą s y tu a c ją p o w s ta łą w n a u c e n a p o c z ą tk u n aszeg o w ie k u a u to r o m a w ia s ta n o w is k a o d n o śn ie p r o b le m u m e tr y z a c ji p r z e s tr z e n i i czasu , ja k ie z a ję li: N e w to n , R ie m a n , P o in c a re , E d d in g to n , B rid g m a n , R u sse ll i W h ite h e a d (rozdz. 1 i 2). W z w ią z k u z p ro b le m a m i, z k tó r y m i s p o ty k a się g e o c h ro n o m e tria p rz y p o m ia rz e p rz e s trz e n i i czasu , G r ü n b a u m r o z w ija k o n c e p c ję g e o c h ro n o m e try c z n e g o k o n w e n c jo n a liz m u . R o z w ią z a n ie p ro b le m u p o m ia ru p r z e s trz e n i i c z a su ró ż n ic u je n a d w a m o ż liw e sposoby, w z a le żn o ści od tego, czy b ie r z e się p o d u w a g ę p rz e s trz e ń i czas w p rz y p a d k a c h d y s k r e tn y c h
(s. 24), czy te ż w p rz y p a d k u c o n tin u u m (s. 24—26). W p ie rw s z y m w y p a d k u p rz e s trz e ń i czas p o s ia d a ją u p rz y w ile jo w a n e m ia ry — e le m e n ta r n e d łu g o ści i czaso w e in te rw a ły . P ro c e d u r a m ie rz e n ia s p ro w a d z a się t u ta j do o d c z y ta n ia e le m e n ta r n y c h d łu g o ści i czaso w y ch in te rw a łó w . M oż n a m ó w ić tu o m e try c e w e w n ę trz n ie p rz y s łu g u ją c e j d la p rz e s trz e n i i czasu, d la te g o te ż o p is a n ie m e try c z n e je s t je d n o z n a c z n ie p rz e d s ta w io n ą ic h s tr u k tu r ą .
P rz e s tr z e ń i czas r o z p a try w a n e ja k o m a te m a ty c z n ie cią g łe m n o g o ści p o z b a w io n e s ą w e w n ę trz n e j m e try k i. P rz y p o m ia rz e c ią g łe j p rz e s trz e n i i c zasu n a le ż y z w ró cić się do z e w n ę trz n e g o cia ła , k tó r e sp e łn ia ło b y fu n k c ję m e try c z n e g o w zo rca. „C iągłość fizy czn ej p rz e s trz e n i p rz e d s ta w ia n ie o g ra n ic z o n y w y b ó r je d n o s tk i d łu g o śc i“ (s. 19). T a k w ię c n ic w c h a r a k te r z e p rz e s trz e n i n ie p o w s trz y m u je , a b y w y b ie ra ć ró ż n e w z o rc e m e try c z n e . P ro c e s m ie rz e n ia p o le g a n a p rz e m ie s z c z a n iu w z o rc a p o m ia ro w ego w z d łu ż m ie rz o n e g o o d c in k a . J e s t rz e c z ą w z g lę d n ą , a b y m e try c z n y w zo rzec b y ł s a m o k o n g ru e n tn y tz n . z a c h o w u ją c y je d n a k o w ą dłu g o ść w ró ż n y c h m ie js c a c h m ie rz o n e g o in te rw a łu . S a m o k o n g ru e n tn o ś ć m e try c z n e g o w z o rc a n ie w y n ik a z n a tu r y sa m e j ciąg ło ści p r z e s trz e n i i c z a su. J e s t to u tw o rz o n e w g G riin b a u m a n a d ro d z e k o n w e n c ji. W y b ó r k o n - g ru e n c ji p o u p rz e d n im w y b o rz e w z o rc a m e try c z n e g o je s t w y n ik ie m u m o w y , k o n w e n c ji, a w ięc do o p is a n ia fa k tó w p rz e s trz e n n y c h m o żem y w y b ra ć k a ż d ą g e o m e trię z o d p o w ia d a ją c ą je j to p o lo g ią, p rz y czym ż a d n a z n ic h n ie o k a ż e się rz e c z y w ista . „S a m e e m p iry c z n e fa k ty n ie u s t a n a w ia ją je d n o z n a c z n ie ja k o rz e c z y w is tą E u k lid e so w ą lu b je d n ą z k o n k u r u ją c y c h z n ią , n ie E u k liw e so w ą g e o m e trię z r a c j i n ieo b e c n o śc i w p rz e s trz e n i w e w n ę trz n ie p rz y s łu g u ją c e j je j m e tr y k i“ (s. 49). Z k o n w e n c jo n a ln y m w y b o re m m e try c z n y c h g e o m e trii słu ż ą c y c h do o p is a n ia fa k tó w p rz e s trz e n n y c h , G r ü n b a u m ściśle w ią ż e k o n w e n c jo n a ln e tr a k to w a n ie p r a w fizy k i, p o n ie w a ż te o s ta tn ie is to tn ie z w ią z a n e są z m e try k ą p rz e strz e n i i czasu.
W ro z d z ia le trz e c im p rz e p r o w a d z a k r y ty k ę filo zo ficzn y ch p o g lą d ó w n a g e o m e trię R e ic h e n b a c h a i C a rn a p a , z a jm u ją c p rz y ty m sta n o w isk o n a z w a n e p rz e z sie b ie „ n a tu r a liz m e m filo z o fic z n y m “, w p o ję c iu k tó re g o z a w a r te je s t, że „c z ło w ie k s ta n o w i część p rz y ro d y , a te w ła sn o ś c i jeg o p o z n a n ia , k tó r e p o w in n y b y ć iz o m o rfic z n y m i lu b p o d o b n y m i do w ła ś c i w o ści p rz y p is y w a n y c h n ie o ż y w io n e m u św ia tu , p o w in n y d a ć się w y ja śn ić p rz y p o m o cy p r a w i w łasn o ści, k tó r e p o s ia d a ś w ia t n ie z a le ż n ie od lu d z k ie g o p o z n a n ia “ (s. 242—243). P ie r w s z a część k s ią ż k i z a k o ń c z o n a je s t ro z d z ia łe m dość lu ź n o z w ią z a n y m w sp o so b ie ro z w ią z y w a n ia p ro b le m ó w z p o p rz e d z a ją c y m i te n ro z d z ia ł u ję c ia m i. A n a liz o w a n y je s t tu t a j p r o b le m p a ra d o k s ó w Z e n o n a i ic h r o z w ią z a n ia w p rz y p a d k u m a te m a ty c z nego c o n tin u u m p rz e s trz e n i i czasu.
b le m a m i to p o lo g ii p r z e s trz e n i i czasu. P rz y o m a w ia n iu te j części w a rto m ie ć n a u w a d z e re c e n z ję z a m ie sz c z o n ą w „W o p ro sä c h F ilo so fii“ 2 i z a rz u ty k ie r o w a n e p o d a d re s e m a u to r a . A k c z u rin s tw ie rd z a m ia n o w ic ie , że t a część k s ią ż k i n ie ty lk o u le g ła n a js z y b c ie j d e z a k tu a liz a c ji ze w z g lę d u n a b a d a n ia r e a ln e j to p o lo g ii p r z e s trz e n i i c z a su ro z p o c z ę te n o w a to rs k ą p r a c ą E. K . Z e e m a n a ju ż w 1964 ro k u , a le ta k ż e , że a u to r n ie u w z g lę d n ił k la s y c z n y c h tw ie r d z e ń z n a n y c h ju ż w la ta c h d w u d z ie sty c h n aszeg o w ie k u o m e try z a c ji o g ó ln y ch p r z e s trz e n i to p o lo g iczn y ch .
T rz e c ia część k s ią ż k i z a jm u je się filo z o fic z n y m i p ro b le m a m i te o r ii w z g lę d n o śc i. G r ü n b a u m a n a liz u je filo z o fic z n e p o d s ta w y szczeg ó ln ej te o rii w zg lę d n o śc i w ro z d z ia le 12-tym . T e m a ty c z n ie z w ią z a n y je s t z ty m ro z d z ia łe m d o d a te k , p o św ię c o n y w p ro w a d z e n iu p rz e z E in s te in a k o n c e p c ji je d n o cz esn o ści. P ró b y r o z w ią z a n ia p ro b le m u p o sta w io n e g o p rz e z o g ó ln ą te o r ię w z g lę d n o śc i, p ro b le m u g ra w ita c ji, b y ły p o d e jm o w a n e z m n ie js z y m p o w o d z e n ie m p rz e z B irk h o ff a i W h ite h e a d a . P r ó b a u tw o r z e n ia n o w e j te o r ii w z g lę d n o śc i p o w z ię ta p rz e z W h ite h e d a d o p ro w a d z iła do ro z b ie ż n o śc i jeg o p o g lą d ó w z p o g lą d a m i E in s te in a . P u n k te m w y jś c ia b y ło o d m ie n n e ro z u m ie n ie je d n o c z e sn o śc i p rz y b u d o w a n iu szcze g ó ln e j te o r ii w zg lęd n o ści. W h ite h e a d o p ie r a ł się n a p r z y z n a n iu z m y s ło w o p o s trz e g a ln e j, a b s o lu tn e j je d n o c z e sn o śc i (rozdz. 12) w k a ż d y m d a n y m sy s te m ie in e r c ja ln y m , co by ło sp rz e c z n e z p o jm o w a n ie m je d n o c z e sn o śc i p rz e z E in s te in a (rozdz. 12 o ra z D o d atek ). W h ite h e a d o d rz u c a ł ta k ż e og ó l n ą te o r ię w z g lę d n o śc i E in s te in a k o n s e k w e n tn ie do u p rz e d n ie g o o d rz u c e n ia k o n c e p c ji R ie m a n a , o d n o śn ie z a le żn o ści m ię d z y g e o m e trią i fizy k ą. Z a le ż n o ść tę E in s te in w p ro w a d z ił do lo g ic z n e j p o d s ta w y o g ó ln ej te o rii w zg lęd n o ści. K ry ty k ę zało żeń , n a p o d s ta w ie k tó r y c h W h ite h e a d o d rz u c a z w ią z e k m ię d z y g e o m e trią i fiz y k ą , p ro p o n o w a n y p rz e z R ie m a n a , G r ü n b a u m z a jm u je się w 1 5 -ty m ro z d z ia le . W 14 -ty m ro z d z ia le o fr a p u ją c y m ty t u le : „C zy o g ó ln a te o r ia w z g lę d n o śc i o d rz u c a p rz e s trz e ń a b s o lu tn ą “ G r ü n b a u m a n a liz u je s ta tu s p r z e s trz e n i a b s o lu tn e j. D y s k u tu je z p o g lą
d a m i M. J a m m e r a i F. F ra n c k a , w g k tó r y c h „p ro c e s e lim in o w a n ia p o ję c ia p r z e s trz e n i a b s o lu tn e j z te o re ty c z n y c h s c h e m a tó w fiz y k i w sp ó ł czesn ej d o b ie g ł k o ń c a “ (s. 515) i s ta r a się w y k a z a ć , że h is to ria o g ó ln ej te o r ii w z g lę d n o śc i w c a le n ie p o tw ie r d z a te j szero k o ro z p o w sz e c h n io n e j tezy . T ru d n o ś c i p o w s ta ją p rz y a n a liz o w a n iu w p ro w a d z e n ia p rz e z E in s te in a z a sa d y M a c h a do p o d s ta w o g ó ln ej te o r ii w zg lęd n o ści, a n a s tę p n ie p rz y ro z w ią z y w a n iu o g ó ln y ch ró w n a ń p o la g r a w ita c y jn e g o p rz y z a c h o w a n iu z a sa d y M ach a. G r ü n b a u m z a u w a ż a , że p rz y ro z w ią z y w a n iu ty c h r ó w n a ń n a k ła d a n e w a r u n k i b rz e g o w e w n iesk o ń c z o n o śc i k o n ie c z n e d la r o z w ią z y w a n ia r ó w n a ń s p e łn ia ją ro lę p r z e s trz e n i a b s o lu tn e j. W ro z d z ia le
2 J. A. A k c z u rin : A. G rü n b a u m . F ilo z o fsk ie je p ro b le m y p r o s tr a n s tw a i w re m ie n i. „W o p ro sy filo so fii“ 6(1971) s. 154— 157.
ty m m o żem y z n a le ź ć ró ż n e s f o rm u ło w a n ia z a s a d y M ach a, k tó r a do te j p o ry o p ie r a się s k u te c z n ie p ró b o m z m a te m a ty z o w a n ia i s p r a w ia cią g le k ło p o ty fizy k o m .
R e a s u m u ją c , n a le ż y stw ie rd z ić , że k s ią ż k a G rü n b a u m a , p o m im o n ie k ie d y d y s k u s y jn e a cza se m n a w e t w rę c z b łę d n e ro z w ią z a n ia k w e s tii s p o rn y c h , je s t c e n n ą p o z y c ją d la c z y te ln ik a z a in te re s o w a n e g o p ro b le m a m i n u r tu ją c y m i w sp ó łc z e sn e n a u k i p rz y ro d n ic z e . G r ü n b a u m z w ła ś c i w ą so b ie s w o b o d ą w p ro w a d z a w z a w iłe p ro b le m y p o ja w ia ją c e się n a g ru n c ie filo zo fii w o p a rc iu o n o w e zd o b y cze n a u k p rz y ro d n ic z y c h ze sz czeg ó ln y m w y a k c e n to w a n ie m b a d a ń fizy k i. N ie n a le ż y je d n a k z a p o m in a ć o s ta n o w is k u filo z o fic z n y m G rü n b a u m a , o ty m , że je s t m o cn o z a k o rz e n io n e w p o z y ty w iz m ie , co o k re ś la p r z y n a jm n ie j w z a ry s ie s t a n o w isk o ep iste m o lo g ic z n e , ch o c ia ż s a m a u to r n a z y w a je „ n a tu r a liz m e m filo z o fic z n y m “. г
O ile ła tw o i z p rz y je m n o ś c ią m o ż n a m ó w ić o z a le ta c h p ra c y G r ü n b a u m a , to n ie s te ty tr z e b a z ż a le m z a u w aży ć, że p o s ia d a w a d y , o k tó ry c h z o b o w ią z k u re c e n z e n ta n a le ż y p o w ied zie ć. N ie w ą tp liw ie zaliczy ć do te g o n a le ż y z b y t szy b k ą, częścio w ą d e z a k tu a liz a c ję d ru g ie j części d z ie ła ze w z g lę d u n a w s p o m n ia n e b a d a n ia r e a ln e j to p o lo g ii p r z e s trz e n i i czasu. A le ju ż n ie do w y b a c z e n ia je s t to, że G r ü b a u m n ie u w z g lę d n ia z n a n y c h ju ż w c zasie p is a n ia p ra c y , tw ie r d z e ń z z a k re s u m e try z a c ji o g ó ln y ch p rz e s trz e n i to p o lo g iczn y ch .
