Dyskurs o Macedonii na łamach polskiej prasy w latach 2000-2007

( ? )

Dyskurs o Macedonii na łamach polskiej prasy w latach 2000-2007

Celem tego artykułu jest przybliżenie wyników badań nad rekonstrukcją struktury prasowego dyskursu o Macedonii, czyli konfiguracji bohaterów, wydarzeń, tematów i wartości obecnych w wypowiedziach dziennikarskich na temat tego kraju. Materia- łem empirycznych do badań jest zbiór tekstów opublikowanych w latach 2000–2007 na łamach wybranych dzienników ogólnokrajowych („Rzeczpospolita”, „Gazeta Wybor- cza”, „Dziennik”) oraz tygodników opinii („Polityka”, „Wprost”).

O pojęciu „dyskursu”

Tradycyjnie w lingwistyce rozróżnia się „język”, „mowę”, „mówienie” i „tekst”¹. Po- jęcie „dyskursu” – moim zdaniem – można traktować jako pomost między tymi trady- cyjnymi podziałami. Dyskurs jest działaniem i wynikiem tego działania, a zatem poję- cie to należy wiązać nie tyle ze „znaczeniem”, ile z procesem nadawania znaczenia.

Dyskurs jest równocześnie systemem (strukturą) znaczeń, w pewnym sensie więc można go porównać do Sausserowskiego la langue. Jest też dyskurs – jak wspomniano – aktem (działaniem i wynikiem działania), co zbliża go do „mówienia”, lecz – w odróżnieniu od la parole – jest to „mówienie” społeczne (nie jednostkowe), które należy ponadto ujmować w kategoriach pewnego procesu (nie jest to więc „mówienie”

momentalne).

Poznawanie dyskursu, a raczej rozmaitych dyskursów, odbywa się przede wszyst- kim dzięki analizie tekstów publicznych. Gdyby więc analizę dyskursu definiować przez pryzmat przedmiotu jej badań, należałoby dyskurs utożsamiać z tekstem w jego społecznym otoczeniu². A zatem analiza dyskursu polega na badaniu wyników „mó- wienia”, czyli konkretnych tekstów, które zawsze należy badać w ich otoczeniu spo- łecznym. Projektowana w ten sposób analiza tekstu jest użytecznym narzędziem po- znawania komunikacji międzyludzkiej. Jest to spojrzenie całościowe, uwzględniające normy i strategie zastosowane w procesie tworzenia tekstów, których podstawą są

1 W. Pisarek, Nowa retoryka dziennikarska, Kraków 2002, s. 20.

2 R. Grzegorczykowa pisze: „Dyskursem proponowałabym nazwać większy (wielozdaniowy, najczęściej dialogowy) tekst zawierający rozumowanie lub też odpowiadającą mu jednostkę komunikacyjną, tzn. dłuższą wypowiedź tworzoną i percypowaną na żywo, zawierającą elementy rozumowania, modyfikowanego w kontakcie z odbiorcą” (cyt. za: L.M. Nijakowski, Dyskursy o Śląsku. Kształtowanie śląskiej tożsamości regionalnej i narodowej w dyskursie publicznym, Warszawa 2002, s. 20.

wzorce społeczne i kulturowe, składające się na tę normę, a jej rezultatem, tekst lub wypowiedź o określonych cechach gatunkowych³.

Dyskurs jest więc zarówno interaktywnym procesem, jak i rezultatem myślenia i komunikowania. Innymi słowy, dyskurs jest społecznym procesem tworzenia, utrwa- lania i rozpowszechniania systemu (struktury) znaczeń, którego poznawanie odbywa się głównie dzięki analizie elementów tego systemu, czyli tekstów oraz ich otoczenia społecznego, czyli uczestników (partnerów) komunikowania⁴.

Poziomy analizy dyskursu

(I) Pierwszym poziomem analizy wykonanej na potrzeby tych badań była analiza lek- sykalna korpusów tekstowych.

Aby zebrać ogólne informacje o charakterystycznych cechach przekazów dzienni- karskich, obecnych na łamach polskich mediów drukowanych i poświęconych Mace- donii, przeprowadzono ilościową analizę leksykalną celowo dobranych tekstów, które następnie uporządkowano w korpus tekstowy⁵. Zebrany zbiór tekstów liczy ponad 11 tysięcy akapitów zawierających około 400 tysięcy wyrazów. Zbiory tekstów badano za pomocą programów projektowanych do ilościowej analizy tekstu (Wordsmith Tools oraz SPSS – Text Smart). Podstawowe wyniki analiz statystycznych ujęto w listy fre- kwencyjne tekstów, które służyły następnie do badań konkordancji⁶ poszczególnych – istotnych ze statystycznego punktu widzenia – wyrazów, a także ich kolokacji⁷, co umożliwiło zrekonstruowanie wzajemnych związków, wzorów współwystępowania wyrazów odnoszących się do osób, przedmiotów, cech, czynności, stanów itd. W tej

3 Definicja J. Labochy przytoczona za A. Duszak, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, War- szawa 1998.

4 Ujmując omawianą problematykę w klasycznym trójkącie platońskim, można przedstawić dyskurs jako konfigurację (i wzajemne relacje) następujących elementów. Miejsce „podmiotu” zajmują uczestnicy dyskursu, czyli jednostki, zbiorowości, instytucje itp. Konfiguracja społeczna kształtuje określony system (strukturę) zna- czeń, na przykład idee i wartości, które znajdują odzwierciedlenie w świadomości uczestników dyskursu. Opisy- wane relacje mają charakter dwukierunkowy: zmiana w sferze idei (systemie znaczeń) pośrednio, czyli przez świadomość społeczną uczestników dyskursu (manifestującą się w formie nastrojów, opinii czy postaw zbiorowo- ści) prowadzi do zmiany w konfiguracji społecznej, a więc wpływa na kształt ludzkich zbiorowości (w tym insty- tucji). Trzecim ramieniem trójkąta jest materialna reprezentacja dyskursu, a więc szeroko rozumiany tekst, który – w opisywanej konstrukcji – zajmuje miejsce w tradycyjnie postrzeganej przez filozofię bytu „substancji”. Tak więc w proponowanym ujęciu refleksję ontologiczną zastępuje analiza tekstu, w miejsce refleksji transcendental- nej (filozofii podmiotu w rozumieniu Kantowskim) należy wprowadzić badania nad uczestnikami dyskursu (partnerami komunikowania) i ich otoczeniem społecznym (świadomość społeczna, instytucje, zbiorowości), natomiast zamiast klasycznej refleksji nad absolutem (na przykład Heglowskiej filozofii ducha) mamy do czynie- nia z badaniami nad społecznym systemem znaczeń, tj. studiami nad sferą idei, systemami wartości, ale także nad wyidealizowanymi obrazami rzeczywistości.

5 W sensie językoznawczym korpusem jest zestaw tekstów języka zebrany w celu zbadania jego systemu lub podsystemu. Celowe jest dobieranie tekstów do korpusu ze względu na zamierzony cel badań. Encyklopedia języko- znawstwa ogólnego, s. 318–319.

6 Polegającą na zestawieniu wszystkich elementów danego typu (na przykład wyrazów lub grup wyra- zów) występujących w badanym zbiorze tekstów wraz z ich kontekstami.

7 Inaczej „łączliwość” wyrazów, co miało służyć rekonstrukcji wzorów współwystępowania jednych słowoform razem z innymi.

fazie badań jednostką pomiaru był wyraz, a więc intensywność określonych cech tek- stu mierzono liczbą wyrazów.

(II) Kolejny poziom opisywanych badań to komputerowa analiza zawartości.

Warto przypomnieć, że minęło już ponad 20 lat od czasu, gdy problematykę zasto- sowania komputerów w analizie zawartości, a także procedury amerykańskiego pro- jektu General Inquirer⁸ po raz pierwszy przybliżył polskiemu czytelnikowi Walery Pisarek⁹. Opisywany projekt, który narodził się w USA w latach sześćdziesiątych, zgodnie z intencją jego autorów, był zbiorem programów komputerowych przeznaczo- nych do systematycznego rozpoznawania i klasyfikowania w badanym tekście wyra- zów i wyrażeń należących do określonej kategorii. W następnych latach Badacz uni- wersalny był rozwijany, a udoskonalenia jego działania dotyczyły głównie tego, co od początku było jądrem systemu, czyli słowników kategorii¹⁰.

Również w tych badaniach podstawą komputerowej analizy zawartości były słow- niki zawierające grupy wyrazów. Każdy zbiór wyrazów, który można również nazwać słownikiem, tworzy kategorię zbudowaną na podstawie wspólnego zakresu znaczenio- wego, a zatem każdemu wyrazowi hasłowemu słownika przypisano wartość (lub war- tości) odpowiadającą określonej kategorii w koncepcji badań¹¹.

Za jednostkę analizy w opisywanej fazie badań zawartości uznano wątek tematycz- ny wypowiedzi reprezentowany w tekście przez akapit, dlatego też systematycznie sprawdzano (oznaczano) akapity spełniające warunki kolejnych kategorii analizy od- noszących się do: (1) wartości (antywartości), (2) tematyki oraz (3) bohaterów przeka- zów na temat Macedonii.

(Ad. 1) Lista frekwencyjna badanego korpusu była podstawą do rekonstrukcji klu- czowych¹² elementów warstwy aksjologicznej dyskursu o Macedonii. W tym celu

8 P.J. Stone, D.C. Dunphy, M.S. Smith, D.M. Ogilvie, The General Inquirer: A Computer Approach to Content Analysis, The MIT Press, 1966, a także E. Kelly, P. Stone, Computer Recognition of English Word Senses, North-Holland Linguistic Series, 1975.

9 W. Pisarek, Analiza zawartości prasy. Kraków 1983 s. 142–144.

10 W latach sześćdziesiątych w USA stworzono słowniki, które mogły służyć analizie zawartości me- diów, a mianowicie Harwardzki słownik psychosocjologiczny i Stanfordzki słownik polityczny. System kategorii pochodzi z wersji General Inquirer zaprojektowanej dla analizy zawartości przekazów angloję- zycznych, który był opracowywany w połowie lat dziewięćdziesiątych i sfinansowany ze środków USA National Science Foundation oraz Research Grant Councils of Great Britain and Australia. Autorką naj- nowszej wersji GI napisanej w języku Java jest Vanja Buvac, http://www.wjh.harvard.edu/~inquirer/.

Obecnie do wykorzystywanych słowników należą: słownik harwardzki (Harvard IV-4), słownik wartości H.D. Lasswella słownik wymiarów semantycznych C.E. Osgooda.

11 Przykładem niech będzie słownik wyrazów denotujących „albańskość”: albańskie albańczyk albanian albanii albanizacją albania albańską albańsko-włoskim albance albańskojęzycznym albańczycycy albanię albanki albańsko-natowskie albanka albańskojęzycznych albańczyków albańczykiem albańskich albańscy albańsko-macedońskim albańsko-macedońskie albańsko-macedoński albańczycy albanek albanią albań- skiemu albańczykowi albańsko-macedońska albankę albańsku albańsko-serbskiego albańsko-macedońskiej albańczyku albańsko-macedońskich albańsko-macedońskiego albanizacji albańczykach albańsko-włoskiej albański albańskiej albatrosie albanizacja albańska albańskimi albańskiego albańczyka albańskości albań- czycyczyszczą albańskojęzyczny albańskojęzyczne albańczykom albancite albańskim albańsko- macedońską albańsko-słowiańskiego albańczykami albańsko-serbskiej albańsko-serbskie.

12 W tradycji naukowej badań wartości w polityce od lat znana jest – opracowana przez P.E. Jacoba – technika określana mianem analizy wyrazów haseł-kluczy (clue word analysis), polegająca na wydzielaniu słów kluczowych badanych przekazów, które są następnie grupowane ze względu na kategorie określające

„ważność”, „aprobatę” (dezaprobatę), „aspiracje”, a także „konieczność”. W. Pisarek, Analiza zawartości prasy, op.cit., s. 95.

łączono empirycznie dostępne wyrazy i wyrażenia w większe struktury, które można określić mianem symboli politycznych¹³. W polskiej tradycji badań nad wartościami w dyskursie publicznym od wielu lat znana jest technika – opracowana przez Walerego Pisarka – polegająca na badaniu słów i wyrażeń sztandarowych jako nośników okre- ślonych wartości i antywartości w dyskursie publicznym. Słowa sztandarowe (zwane również „flagowymi” lub „symbolami kolektywnymi”) są elementami empirycznie dostępnej rzeczywistości, możemy więc badać ich obecność w konkretnych tekstach.

Ponieważ – jak zauważa autor opisywanej metody – słowa sztandarowe „z racji swojej wartości denotacyjnej i konotacyjnej, a zwłaszcza emotywnej, nadają się na sztandary i transparenty, a więc do roli x lub y w strukturach typu Niech żyje x! Precz z y!”¹⁴, nale- ży uznać, że analiza słów sztandarowych jest szczególnie użyteczna w badaniach tych przekazów medialnych, które dotyczą ważnych kwestii i wydarzeń o charakterze poli- tycznym. Najważniejszą cechą słów sztandarowych jest ich dodatnie lub ujemne nace- chowanie; służą one wyrażaniu lub wzbudzaniu w świadomości odbiorcy (lub partnera dyskursu) pojęć pozytywnych, czyli mirandów, albo negatywnych, czyli kondemnan- dów¹⁵. Właśnie ta technika ta stała się ważną inspiracją do utworzenia grupy kategorii aksjologicznych w kluczu badawczym, projektowanym do analizy zawartości przeka- zów na temat Macedonii.

(Ad. 2) Temat jest tradycyjną jednostką analizy treści. Według klasycznej analizy zawartości – tak jak ją ujmował Bernard Berelson¹⁶ – można utożsamiać temat ze zda- niem, czyli twierdzeniem o podmiocie. W tych badaniach posłużono się jednak katego- rią „tematu” w ujęciu zgodnym z założeniem Teuna van Dijka, który – do opisania makropoziomu znaczenia dyskursu – posługuje się pojęciem „tematu” (topic, theme).

Temat dyskursu, który nie jest równoznaczny z tematami zdań, przenosi „globalne znaczenie dyskursu”, określa jego całościową (makro-) koherencję. Oznacza to, że

„tematy” ujmują sedno sprawy, najważniejsze informacje, dlatego mają kluczowe zna- czenie dla tekstów i wypowiedzi, decydują o tym, że wiemy, co mówimy albo czyta- my. Tematy określają całościową „jedność” dyskursu i zazwyczaj – w przypadku dys- kursu medialnego – są formułowane w najważniejszych fragmentach wypowiedzi dziennikarskiej: nagłówkach, leadach, streszczeniach czy podsumowaniach. Zwykle też stanowią one informację, którą najlepiej zapamiętujemy z całego tekstu. A zatem

13 To zbliża opisywaną technikę badań do zaproponowanej przez H.D. Lasswella analizy symboli (sym- bol analysis), metody polegającej na badaniu przekazów pod kątem obecności nie tyle określonych wyra- zów, ile symboli politycznych, przez które rozumie się ważne pojęcia (na przykład „wolność”, „demokra- cja”, a także nazwy krajów, organizacji itp. Tak rozumiany symbol jest podstawowym elementem mitu politycznego funkcjonującego w społecznej świadomości człowieka lub określonej zbiorowości.

14 W. Pisarek, Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność: lata dziewięćdziesiąte. „Zeszyty Prasoznawcze”

2000, nr 3–4, s. 19.

15 (...) tak rozumiane miranda („to, co należy podziwiać”) i kondemnanda (czyli „to, co należy potę- piać”) reprezentują różne wartości i antywartości. Jedną grupę wartości (lub antywartości) mogą reprezen- tować różne miranda (lub kondemnanda). Każde zaś mirandum (lub kondemnandum) może być i zwykle bywa wyrażane różnymi środkami, w tym także różnymi słowami sztandarowymi. Miranda i kondemnanda oraz wartości i antywartości mają status rekonstrukcji teoretycznych, słowa sztandarowe zaś są elementami empirycznie dostępnej rzeczywistości językowej. W. Pisarek, Polskie słowa sztandarowe..., op.cit., s. 19.

16 B. Berelson, Analiza treści, w: Teoria i metodologia badań nad prasą, Kraków 1970, s. 40–41. Be- relson zwraca uwagę, że „temat” ma kilka różnych, synonimicznych określeń w literaturze angielskiej:

„stanowcze twierdzenie” (assertion), „stwierdzenie” (statement), u Leitesa i Poola (1942), „propozycja” u Lasswella (1942), „idea” u Krisa i Speira (1944), „problem” lub „argument” u Waplesa (1941).

globalne znaczenia, czyli tematy, są sprawą zasadniczą w procesach komunikacyj- nych¹⁷.

Ad (3) Rekonstrukcja dyskursu medialnego o Macedonii objęła zbiorowych i indywidualnych bohaterów wydarzeń, tj. pacjensów, rozumianych jako istoty doznają- ce skutku jakiegoś działania oraz agensów, czyli sprawców jakichś czynności, a także bohaterów doświadczających lub przeżywających określone stany psychiczne (experiensi), oraz tych, którzy zyskują (lub tracą) w wyniku określonych działań, dla których odbywa się jakieś działanie (beneficjenci).

Na drugim poziomie analizy starano się – za pomocą kategorii odnoszących się do wartości, tematyki i bohaterów – zmierzyć zróżnicowanie dyskursu przede wszystkim na podstawie zasięgu występowania w analizowanych tekstach poszczególnych kate- gorii, a zwłaszcza tendencji do współwystępowania określonych kategorii. Dlatego też, użytecznymi technikami wnioskowania okazały się statystyki opisowe oraz się analiza skupień , która – na podstawie matrycy korelacji – ilustruje związki między kategoria- mi analizy.

(III) W ostatnim etapie badań wykonano pomiary statystyczne, posługując się tech- niką wnioskowania wielowymiarowego: analizą czynnikową. Aby dotrzeć do bardziej wyrazistych wyników na temat struktury przekazów, zredukowano obraz całości do ośmiu czynników, które decydują o tym, że poszczególne, szczegółowe kategorie ana- lizy są z sobą mocno związane, mają tendencję do współwystępowania i tworzą tym samym łatwo rozpoznawalną w badanych tekstach konfigurację wartości (antywarto- ści), tematów, bohaterów i aktorów politycznych¹⁸.

Analiza leksykalna wypowiedzi dziennikarskich na temat Macedonii

Dyskurs to nie tylko to, jak mówimy, ale przede wszystkim, co mówimy, oraz to jakie znaczenia temu nadajemy. W tych badaniach przyjęto założenie, że najwyżej notowa- ne¹⁹ na listach frekwencyjnych słowoformy pełnoznaczeniowe w dużym stopniu od-

17 T. van Dijk, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa 2001, s. 19.

18 O tym, czy dana kategoria znalazła się w zestawie określonym przez czynnik X, decyduje wyłącznie jej nasycenie danym czynnikiem (ładunek czynnikowy). W rezultacie, pewne kategorie mogą wystąpić w kilku zestawach jednocześnie, co wprawdzie zmniejsza dystynktywność czynników, lecz z drugiej strony pokazuje wielostronność i wielowymiarowość określonych kategorii. Innymi słowy, o kategoriach mocno nasyconych ładunkami różnych czynników jednocześnie można powiedzieć, że są bardziej dyskursywne od innych, czyli wyraźniej obecne w przestrzeni badanych przekazów.

19 Za wysoko notowane słowoformy uznano takie, które pojawiły się w pierwszej setce listy frekwen- cyjnej. Oczywiście niemal w każdym dłuższym tekście napisanym w języku polskim pierwsze pozycje listy frekwencyjnej zajmuje zwykle przyimek „w” lub spójnik „i”. Nie ulega wątpliwości, że w czołówce listy znajdą się także słowa posiłkowe, takie jak „się”, „nie”, „że”, przyimki „z”, „na”, „do”, a także różne formy czasowników „być” lub „mieć”. Niektóre wyrazy zajmują wysoką pozycję na liście frekwencyjnej badane- go korpusu, ponieważ funkcjonują w tekstach prasowych – szczególnie tych publikowanych w dziennikach – przede wszystkim na płaszczyźnie informacyjnej. Z pewnością w większości przypadków rzeczownik

„praca” lub czasownik „pracować” (ale także na przykład „państwo” i w pewnym sensie „Europa”) będą odnosić się do codziennych wydarzeń, które prasa po prostu relacjonuje. Statystycznie bardzo trudno takie właśnie użycia wspomnianych słów oddzielić od ich zastosowań wartościujących, wywołujących pewne emocjonalne konotacje (na przykład praca jest najwyższym dobrem). Z drugiej strony jednak także takie

zwierciedlają dominującą tematykę dyskursu obecnego na łamach badanych dzienni- ków. Wysoka frekwencja określonych słowoform (na przykład zbioru o wspólnym polu semantycznym) jest wskaźnikiem nasycenia badanego korpusu określoną tematy- ką, a także świadczy o tym, że pewne wyrazy (lub grupy wyrazów) uzyskały w anali- zowanych tekstach szczególny status, były wielokrotnie powtarzane i – co szczególnie ważne z punktu widzenia prasoznawcy – pojawiały się w najważniejszych fragmentach tekstu, typowych dla prasy drukowanej, czyli nagłówkach, leadach, śródtytułach itp.

Co więcej, wysoka frekwencja określonych słów i wyrażeń – a w szczególności tych słów, które nazywamy sztandarowymi – jest dowodem, że nadawca stara się w mocny sposób pozycjonować w świadomości odbiorcy określoną konfigurację aksjologiczną.

Słowoformą pełnoznaczeniową, która zajmuje najwyższą pozycję na liście fre- kwencyjnej wyrazów badanego zbioru tekstów, jest wyraz Macedonii (1499 wystąpień, co stanowi zasięg na poziomie 0,32%). Następnie pojawiają się NATO, (0,28%), po- tem Macedonia (0,18%), Albańczyków (0,14%), Unii, UE (każdy wyraz 0,14%), Al- bańczycy (0,12%), Kosowa, Europy (każde – 0,11%), kraju, państwa, albańskich (każ- de: 0,10%). Kolejne słowoformy na liście najczęściej (0,1%), USA (0,09%), UCK (0,08%), Skopje, prezydent, wojny, państw, Jugosławii, Kosowie, Serbii, broni, Polska, albańskiej, władze, rząd, krajów (każde: 0,07%), sojuszu, bezpieczeństwa, partii, żoł- nierzy, macedońskich, Polski, siły, armii, Unia (0,06%), kraje, Europie, prezydenta, Europa, granicy, prawa, ONZ, mniejszości, państwo, macedońskiej, Bałkanach, rebe- liantów, Albanii, Macedończycy, macedońskie (0,05%).

Warto przyjrzeć się wybranym, często występującym związkom i otoczeniom wy- razowym niektórych z wymienionych, wielokrotnie pojawiających się w korpusie wy- razów.

Jeśli chodzi o „Macedonię/Macedończyków/macedoński” to najczęściej pojawiają- cym się wyrażeniem jest sformułowanie Macedończyków i Albańczyków. Polska prasa w badanym okresie relacjonowała na przykład nowelizowany zapis konstytucyjny, że Macedonia jest państwem obywateli, którzy ją zamieszkują, a nie jak żądała albańska ekstrema – państwem Macedończyków i Albańczyków, co mogłoby stanowić furtkę do secesji. Wielokrotnie pojawiał wątek wspólnoty międzynarodowej nakłaniającej oby- dwie grupy do porozumienia: rząd powstał nie z dobrej woli Macedończyków i Albań- czyków, ale pod naciskiem międzynarodowej wspólnoty. Jednym z najważniejszych zewnętrznych podmiotów działających na rzecz stabilizacji sytuacji jest Unia Europej- ska, która – jak wielokrotonie czytamy – wzywa Macedończyków i Albańczyków do politycznego rozwiązania kryzysu.

Wyraźnie obecna jest także w badanych przekazach pewna „wspólnota konfliktu”, zantagonizowane strony stają się w równym stopniu sprawcami i ofiarami wojny. Prasa pisze na przykład o exodusie Macedończyków i Albańczyków z Tetowa oraz pobliskich wsi jako rezultacie ataków albańskich ekstremistów na macedońską policję. W grupie omawianych związków łatwo spotkać odniesienie do instytucjonalnych bohaterów, najczęściej pochodzących ze świata polityki: Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna – Demokratyczna Partia Macedońskiej Jedności Narodowej (WMRO – DPMNE) oraz indywidualnych, wskazanych z imienia i nazwiska aktorów wydarzeń (prezydent Macedonii Boris Trajkovski). Wyraźna kolokację tworzy związek Macedo-

aksjologicznie neutralne użycia wyrazów „praca” i „państwo” umacniają ich pozycję w świadomości spo- łecznej.

nia jest... i tu następują najczęstsze rozwinięcia zdania: ... krajem Macedończyków i Albańczyków, ... kandydatem do UE, ... bramą do Hellady, ... państwem wszystkich obywateli, ... państwem demokratycznym i wieloetnicznym, ... państwem narodowym ludu macedonskiego, pojawiało się też sformułowanie: ... stabilna i zintegrowana z Europą Macedonia jest w interesie mieszkającej tutaj mniejszości albańskiej. Jak wi- dać, owo dookreślenie Macedonii ma najczęściej pozytywną konotację, choć nie brak także odniesień inegatywnych: Macedonia jest ... wyniszczona wojną, ... słabsza niż Serbia.

Najczęściej pojawiające się w prasie związki wyrazowe różnych form denotujących

„Albanię/Albańczyków/albańskość” (blisko 4 tysiące wystąpień) odnoszą się do boha- terów wydarzeń. Oprócz wymienionych wcześniej Macedończyków i Albańczyków najczęściej pojawiają się: Armia Wyzwolenia Narodowego/Narodowa Armia Wyzwole- nia, Demokratycznej Partii Albańczyków, Albańczycy w Macedonii, ale także – na co warto zwrócić uwagę – Albańczycy z Kosowa. Co więcej, albańscy bohaterowie wystę- pują w badanych wypowiedziach dziennikarskich także w związkach wywołujących negatywne konotacje. Oprócz sformułowań neutralnych (albańskich rebeliantów / rebeliantami / partyzantami albańskimi) nierzadko mamy do czynienia z nacechowa- nym negatywnie sformułowaniami denotujących radykalizm działania nt. albańskich ekstremistów, bojówek, pojawiają się odniesienia do albańskich ekstremistów z Koso- wa, którzy atakują Macedonię (przygraniczne obszary w Kosowie, skąd albańscy eks- tremiści atakowali Macedonię) albo funkcjonariuszy państwa (albańscy ekstremiści zastrzelili macedońskiego policjanta). Polski czytelnik łatwo mógł się też zetknąć na łamach prasy z odniesieniami do koncepcji „Wielkiej Albanii”, na przykład ideologo- wie Wielkiej Albanii wywodzą się z Prisztiny: to tam powstała koncepcja powołania do życia obu partyzanckich UCK – tej z Kosowa i także tej obecnej, działającej w Mace- donii lub hasła „Wielkiej Albanii”, które dziś niosą pożogę na Bałkanach, sięgają głęboko w przeszłość²⁰. Z drugiej strony, często pojawiały się wyrażenia odnoszące się do słusznych aspiracji Albańczyków. Niejednokrotnie pojawiał się wątek albańskiego uniwersytetu, pisano o uznaniu języka albańskiego (na przykład albański – drugim językiem urzędowym, uznania języka albańskiego, status języka albańskiego), nawoły- wano do poszanowania praw dla Albańczyków, statusu albańskiej mniejszości, statusu Albańczyków itp.

Kolejnym wyrazem z listy najczęściej pojawiających się słowoform jest „wojna”.

Najczęściej pisano o wojnie domowej, a wyraźnym kontekstem takiej wojny jest Ko- sowo. Nieco rzadziej pojawia się wojna w Bośni, na Bałkanach (lub bałkańska) oraz wojna o niepodległość²¹. Należy podkreślić, że w polskich mediach wyraźnie sygnali- zowano wyjątkowość Macedonii, która jako jedyna republika długo unikała wojennej zawieruchy w byłej Jugosławii, przelewu krwi i zniszczeń. Oddawano zresztą głos samym Macedończykom: Była to zasługa naszej pokojowej polityki. Ale nie ominęły nas skutki wojny, przede wszystkim w dziedzinie gospodarki. Negatywny wpływ wywarł też wciąż otwarty problem stosunków z Grecją i kryzys kosowski. Przypomnę, daliśmy schronienie 350 tysiącom kosowskich uchodźców. Pomimo tych i innych trudności budowaliśmy nasze państwo: demokratyczną, wieloetniczną Macedonię, z wolnym

20 T. Stańczyk, Zmagania z sąsiadami , „Rzeczpospolita”, 09.06.2001, Dział gazeta/Plus Minus.

21 Ale także: wojna w Iraku i wojna z terroryzmem.

rynkiem, w zgodzie z europejskimi standardami²². Jednak eskalacja konfliktu w „sercu Bałkanów” sprawiła, że w otoczeniach „wojny” pojawiały się inne wątki: coraz gło- śniej mówiono o groźbie podziału Macedonii i internacjonalizacji konfliktu (wspólnota międzynarodowa zdała sobie wreszcie sprawę z tego, że podział Macedonii spowodo- wałyby wybuch ogólnobałkańskiej wojny, i uczyni teraz wszystko, by temu zapobiec. * jeśli Macedonia „wybuchnie”, południowe Bałkany mogą eksplodować, wciągając Grecję, Turcję i NATO. Bardzo często pisano też o wojnie w kontekście zbrodni (lub zbrodniarzy) oraz ofiar wojny, z drugiej jednak strony pojawiał się także pokój.

„NATO” występuje w związkach o charakterze informacyjnym (na przykład se- kretarz generalny, państw NATO, członkostwo, rozszerzenie itp.). Jednak w bliskim sąsiedztwie NATO pojawiają się także słowa odnoszące się do bezpieczeństwa, kryzysu lub wspomnianej wojny. Wśród najczęstszych kolokacji „NATO” nie brak nalotów.

Świadczy to o obecnych w dyskursie o Macedonii echach agresji na Jugosławię pod- czas kryzysu w Kosowie. Jeśli chodzi o związek „NATO” (ale także „Unii Europej- skiej”) i „Macedonii”, to wielokrotnie prezentowano strategiczne cele polityczne Skopje (orientacja proeuropejska, a także pełne członkostwo w Unii Europejskiej i NATO są dla Macedonii najważniejszym celem i niezmiennym kierunkiem politycz- nym). Warto podkreślić, że NATO jako jeden z podstwowych elementów dyskursu o Macedonii jest Agensem, aktywnym, działającym bohaterem, podmiotem działań, których beneficjentem jest Macedonia: ... wojska NATO przybędą do Macedonii, ...

NATO przyśle do Macedonii, ... NATO nie zostawi Macedonii, siły rozjemcze NATO w Macedonii. Rzadziej pojawiają się opinie i postawy krytyczne wobec Sojuszu. W kwe- stii macedońskiej blisko „NATO” znajduje się „Unia Europejska” występująca w po- dobnej, stabilizacyjnej roli.

Słowa sztandarowe w dyskursie o Macedonii

W tekstach prasowych poświęconych Macedonii w grupie głównych mirandów, czyli słów sztandarowych, które – nie tylko na podstawie ich słownikowego znaczenia, lecz także (w warstwie dyskursywnej) ze względu na konteksty ich wystąpienia – należy uznać za „słowa najpiękniejsze” znalazły się: „zgoda” (mirandum reprezentowane przez takie słowa sztandarowe, jak na przykład „solidarność”, „współpraca”, „kom- promis”, „braterstwo”²³) (zasięg: 11,5% akapitów zawierających odniesienia do kate- gorii „zgody”), „wolność” (także: „niepodległość”, „niezależność”, „suwerenność”,

„autonomia” (7,2%), „bezpieczeństwo” („normalizacja”, „stabilizacja”) (6,8%), „po- kój” („przyjaźń”) (6,1%), „życie” (5,7%), „opieka” („ochrona”, „pomoc”²⁴) (5,0%),

„reformy” („transformacja”, „rozwój”, „postęp”, „modernizacja, nowoczesność”) (4,8%), „demokracja” (4,6%), „nauka” („edukacja”, „mądrość”) (4,5%), „integracja”

22 R. Bilski, Odrabiamy europejskie zadanie. Branko Crvenkovski, premier Macedonii, „Rzeczpospoli- ta”, 27.11.2003, Dział gazeta/Publicystyka, Opinie Artykuł w ROL, dostęp dnia: 15.05.2007.

23 Zasięg tego mirandum byłby jeszcze większy, gdyby włączyć w nie „porozumienie”, „dialog”, „negocjacje”

(łącznie – 557).

24 Ale bez „obrony” (705), gdyż słowo to występowało najczęściej w kontekście militarnym w tekstach informacyjnych.

(3,3%), „zwycięstwo-sukces” (2,0%), „prawda” (1,8%), „sprawiedliwość” („toleran- cja”, „równość” (1,7%), „wiara” (1,5%), „dobrobyt” („zamożność”, „luksus”) (1,1%),

„godność” („bohaterstwo”, „odwaga”, „heroizm”) (1,1%), „zdrowie” (1,0%), „trady- cja” (0,9%), „patriotyzm” („ojczyzna”) (0,4%), „miłość” (0,3%). Z kolei ranking kon- demnandów (słów najgorszych) wygląda następująco: „walka” (także: „konflikt”,

„spór”) (13,3%), „wojna” (9,3%), „zagrożenie” („niepokój”, „strach) (7,7%), „prze- moc” („gwałt) (7,1%), „chaos” („separatyzm”, „bunt”, „rebelia”, „secesja”) (5,4%),

„terror” („terroryzm”, „barbarzyństwo”, „tortury”) (5,5%), „śmierć” („ludobójstwo”,

„masakra”, „mord”, „zbrodnia”) (5,1%), „ubóstwo” („kryzys”, „bieda”, „nieszczęście”) (2,9%), „ekstremizm” („fundamentalizm”, „radykalizm” (2,7%), „przestępczość”

(„mafia”, „korupcja”, „narkotyki”, „przemyt) (2,4%), „nacjonalizm” (1,6%), „porażka”

(„klęska”, „przegrana”) (0,9%), „dyktatura” (0,8%), „niewola” („okupacja”) (0,8%),

„agresja” (0,7%), „zakłamanie” („propaganda”, „manipulacja”) (0,4%), „niesprawie- dliwość” („dyskryminacja”) (0,4%).

Słowa sztandarowe charakteryzują się wyrazistym znaczeniem emotywnym, ale często są niejednoznaczne w wymiarze referencjalnym. Niemal wszyscy opowiadają się na przykład za „sprawiedliwością”, ale przeciw „zakłamaniu”. Jednak dla jednych będzie to „sprawiedliwość społeczna”, a inni opowiedzą się za „sprawiedliwością dziejową”. Co więcej, ludzie różnie rozumieją wyrazy odnoszące się do uniwersalnych wartości, takich jak „miłość” czy „wolność”. A zatem w pewnym sensie wydźwięk sformułowań dyskusyjnych można odnaleźć w każdym w słowie i wyrażeniu sztanda- rowym, jeśli wziąć pod uwagę, jakie treści realnoznaczeniowe w różnych grupach użytkowników (kręgach dyskursu) słowa te przenoszą. Warto zatem przyjrzeć się

„wielowymiarowym” słowom i wyrażeniom sztandarowym, tzn. takim, które osiągnęły wysokie frekwencje w badanych korpusach, uzyskiwały status wyrazów kluczowych, a także były mocnymi składnikami wielu różnych konstrukcji. To właśnie m.in. dzięki tym słowom – nazwijmy je disputandami – można zrekonstruować ważne nurty dys- kursu medialnego o Macedonii w badanym czasie.

(1) Największym zagrożeniem dla „wolności” jest „ekstremizm, radykalizm, fun- damentalizm”. Świadczy o tym mocna tendencja do współwystępowania obydwu słów sztandarowych w badanych konstrukcjach. Skupienie to jest uzupełnione przez „nie- bezpieczeństwo, kryzys” oraz „niewolę, okupację”. (2) Z kolei „przemoc, siła, terror”

występuje najczęściej blisko pary jaką „walka (+konflikt)” tworzy z „wojną”. W tej grupie nieco dalej pojawiają się „śmierć, zbrodnia” oraz „przestępczość”. (3) Interesu- jącą strukturą aksjologicznego wymiaru dyskursu o Macedonii jest skupienie miran- dów, takich jak „opieka, pomoc” w połączeniu z „porozumieniem”, „pokójem” i „de- mokracją”. W tej grupie znajduje się ponadto „transformacja, reforma”. (4) „Życie, zdrowie” pojawiają się w parze ze „strachem”, wchodząc ponadto w związek z parą

„prawda, wiara” i „sprawiedliwość, równość”. (5) „Honor, godność” pojawia się blisko

„patriotyzmu”, natomiast (6) „zwycięstwo, sukces” w parze ze „stratą, porażką, klę- ską”. Tę grupę uzupełnia „lewica”. (7) „Bogactwo, luksus” występuje w parze z „bie- dą, ubóstwem”.

Łączny wskaźnik zasięgu mirandów (również takich, których nie wymieniono po- wyżej) w badanych tekstach wynosi 85%, natomiast suma zasięgów kondemnandów jest niższa i wynosi około 70%. Wyraźna przewaga mirandów wynika z faktu, że se- lekcja prezentowanych wartości najczęściej dotyczy tego, czego w danej sytuacji naj-

bardziej brak. Innymi słowy, cytowani przez dziennikarzy główni bohaterowie wyda- rzeń odwołują się najczęściej do tych wartości, które w danym momencie są najbar- dziej – z ich punktu widzenia – „deficytowe”, a przez to najbardziej pożądane. Dlatego też Albańczycy, zapatrzeni w „kosowski sukces” swych pobratymców, najchętniej mówili o „wolności”, natomiast Macedończycy, najbardziej zagrożeni wojną i możliwą secesją znacznej części kraju, mówili o „zgodzie”, „pokoju” i „demokracji”. Należy też dodać, że dyskursem medialnym – zwłaszcza w sytuacji kryzysu, konfliktu czy wojny – rządzą fundamentalne prawa. Strony konfliktu politycznego starają się, aby ich cele, motywy i działania utożsamiano ze światem wartości pozytywnych, natomiast to, co złe i godne potępienia, łączono z ich przeciwnikami. Trudno też spotkać kogokolwiek, kto by się nie opowiadał po stronie dobra, prawdy czy piękna. Problem jednak w tym, że hasła na sztandarach, mimo że brzmią tak samo, dla każdej ze stron sporu zwykle oznaczają coś zupełnie innego. Bezkompromisowe „zabezpieczanie praw Albańczy- ków” może po prostu oznaczać „śmiertelne zagrożenie dla macedońskiej racji stanu”. Z drugiej jednak strony, wyniki analizy sfery aksjologicznej dyskursu o Macedonii świadczą też o tym, że nierzadko najbardziej do siebie zbliżone są cytowane przez media wypowiedzi stron najbardziej sobie wrogich. W przypadku Macedonii paradok- salna „wspólnota konfliktu” połączyła zwaśnione strony w zasadniczej debacie wokół uniwersalnego mirandum „zgody”.

Tematyka oraz arena wydarzeń

Na listach najważniejszych tematów poruszanych w wypowiedziach medialnych po- święconych Macedonii znalazły się: „sprawy międzynarodowe (15,9%), „wojna”

(13,5%), „polityka” (10,6%), „ekonomia” (9,9%), „państwo, sprawy państwowe”

(9,6%), „zbrodnia” (9,5%), „wybory, głosowanie, referendum” (9,0%), „prawo”

(8,2%), „historia (6,2%), „religia (ogólnie)+islam, chrześcijaństwo” (5,5%), „kultura, sztuka (3,2%), „sprawy społeczne (3,0%), „dyplomacja (3,0%). Spójrzmy także na wyniki rekonstrukcji areny wydarzeń, czyli obecność w analizowanych zbiorach prze- kazów krajów i regionów, narodów i mniejszości narodowych. Słowniki poszczegól- nych kategorii, a zarazem algorytmy przeszukiwania badanych zbiorów tekstowych, obejmowały szeroki wachlarz form wyrazowych denotujących nazwę danego kraju (także w formie skróconej), jego naród wraz z odnoszącymi się do nich przymiotnika- mi, a także stolicę i ważniejsze miasta. Na liście pojawiają się kolejno: „Macedonia”

(27,4%), „Europa, UE” (18,5%), „Albania” (18,5%), „Polska” (9,6%), „Kosowo”

(7,9%), „Serbia” (7,4%), „Stany Zjednoczone” (7,3%), „Chorwacja, Słowenia, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra” (łącznie) (7,1%), „Bałkany” (ogólnie) (5,0%), „Jugosła- wia” (4,7%), „Rosja” (4,3%), „Niemcy (3,9%), „Bułgaria, Rumunia” (łącznie) (3,8%),

„Grecja” (3,4%), „Francja” (3,0%), „Czechy, Słowacja, Węgry” (łącznie) (2,9%),

„Wielka Brytania, Anglia, Szkocja, Irlandia” (łącznie) (2,7%), „Ukraina” (2,6%),

„Turcja” (2,5%), „Włochy” (1,7%), „Litwa, Łotwa, Estonia” (łącznie) (1,5%), „Japo- nia, Chiny, Tajwan” (1,1%), „Hiszpania” (0,8%), „Szwecja, Norwegia, Finlandia, Da- nia” (0,7%), „Romowie” (0,4%), „Belgia, Holandia” (łącznie) (0,4%), „Szwajcaria”

(0,4%).

Z tych prostych zestawień wynikają co najmniej dwa wnioski. Po pierwsze, dyskurs o Macedonii był bardziej różnorodny tematycznie, niż można było się spodziewać. Nie ograniczał się wyłącznie do sfery polityczno-militarnej, ale wyraźnie obecne były w nim odniesienia do historii, kultury czy problemów religijnych regionu oraz – co bar- dzo charakterystyczne we wspołczesnym dyskursie medialnym – do kwestii ochrony praw człowieka. Wyraźny jest także „wątek europejski” w kwestii macedońskiej, który należy rozumieć jako wyraz uzasadnionych starań Skopje o włączenie tego kraju w proces integracji z UE, która jest najlepszym gwarantem bezpieczeństwa Macedonii w wielu wymiarach: nie tylko politycznym, lecz także ekonomicznym. Po drugie, ude- rzająca jest – a świadczy o tym hierarchia tematów – narzucająca się internacjonaliza- cja kryzysu macedońskiego, na którą – z zupełnie odmiennych pobudek – liczyli za- równo dążący do uzyskania większych praw Albańczycy, jak i liczący na ochronę inte- gralności i stabilizację kraju Macedończycy.

Bohaterowie przekazów

Analiza listy frekwencyjnej badanych tekstów posłużyła rekonstrukcji listy najważniej- szych bohaterów przekazów. W badanych tekstach najczęściej pojawiali się następują- cy bohaterowie: „władza wykonawcza” (18,6%), „armia, policja (12,1%), „media (11,6%), „NATO-ONZ (10,7%), „ludzie, człowiek (7,7%), „przywódcy, dowódcy, liderzy” (6,6%), „powstańcy, rebelianci” (6,5%), „naród (6,4%), „władza ustawodaw- cza (5,9%), „rodzina, ludność cywilna” (5,9%), „ekstremiści, fundamentaliści” (5,7%),

„obywatele, mieszkańcy” (4,8%), „urzędnicy, czynniki oficjalne” (3,8%), „partie poli- tyczne” (3,7%), „politycy zachodni” (3,2%), „mieszkańcy wsi (3,2%), „UCK” (2,8%),

„politycy jugosłowiańscy (2,8%), „politycy macedońscy” (2,6%), „przestępcy” (2,3%),

„elita, eksperci, intelektualiści” (2,1%), „politycy albańscy (0,9%), „Słowianie”

(0,8%), „politycy rosyjscy” (0,4%). Z kolei najczęściej wskazywani z imienia i nazwi- ska aktorzy wydarzeń to kolejno: Milošević (2,1%), Trajkovski, Bush (każdy: 1,3%), Ahmeti (1,1%), Solana (1,0%), Robertson (0,08%), Georgievski (0,07%), Tito (0,06%), Boszkovski, Putin, Kwaśniewski, Kosztunica (0,05%), Blair, Tudźman (0,03%), Gligorov, Miloszovski, Schroeder, Chirac (0,02%), Grujevski, Dziukanović, Berisha, Clinton (0,01%).

Warto przybliżyć najważniejsze tendencje do współwystępowania bohaterów i wskazanych z imienia i nazwiska aktorów wydarzeń. Okazuje się, że „NA- TO/ONZ/UE” najczęściej pojawia się – co zrozumiałe – w parze z „politykami za- chodnimi”, ale także – nieco dalej – „politykami rosyjskimi”. Z kolei „władza wyko- nawcza” to przede wszystkim kontekst „polityków macedońskich”. To mocne skupie- nie łączy się z liczną grupą „politycy (ogólnie)” w parze z „partiami politycznymi”, ale też z „narodem”. Całość skupienia uzupełniają „politycy albańscy”. Następna wiązka bohaterów to para „rodzina” i „ludność cywilna” wchodząca w związek z „ludźmi (ogólnie)” oraz parą „obywatele” i „czynniki oficjalne”. Do tej grupy wchodzą ponadto

„elity, eksperci”. Odrębny związek kategorii to ciekawe połączenie „muzułmanów” w parze ze „Słowianami”. Piątym, wyraźnym skupieniem są „politycy jugosłowiańscy” w parze z „przestępcami”. Ostatnia wiązka kategorii o wyraźnej tendencji do współwy-

stępowania w analizowanych jednostkach tekstu to „armia, policja” w parze z „rebe- liantami”. Związek ten uzupełniają „UCK” i – nieco dalej – „mieszkańcy wsi”.

Wzajemne związki (tendencje współwystępowania) najważniejszych kate- gorii analizy

Wyniki statystycznej metody grupowania danych (analiza skupień – cluster analysis) pokazują strukturę współwystępowania kategorii analizy w badanym zbiorze tekstów.

W celu rekonstrukcji mapy ich współwystępowania wybrano metodę łączenia skupień (joining cluster analysis) prezentowanych w formie rozgałęzień (tree clustering). W analizie wybrano metodę pełnego łączenia obiektów (complete linkage rule of amal- gamation), w której – na podstawie matrycy wskaźników koleracji między kategoria- mi²⁵ – mierzy się odległości między kategoriami.

(1) Najmocniejsze skupienie łączy „Macedonię (Macedończyków)” z „Albanią (Albańczykami)” w jednej wiązce z „Kosowem” i „ekstremizmem (ekstremistami)”.

Prasa pisała o tym, że wojna w Kosowie sprawiła, iż macedońscy Albańczycy poczęli coraz głośniej domagać się poszanowania dla ich autonomii, a środowiska ekstremi- styczne żądały tworzenia niezależnych od Skopje enklaw albańskich. Enklawy te – w przyszłości – miałyby stać się wraz z Kosowem, a może i Albanią, jednym niezawisłym organizmem państwowym.

(2) Kolejnym związkiem jest grupa, w której współwystępują „przemoc, siła, ter- ror” razem z „konfliktem” w parze z „wojną” oraz – nieco dalej – z „kryzysem, zagro- żeniem”. Związek ten funkcjonował najczęściej w wypowiedziach informacyjnych.

Prasa pisała zatem o ofensywie armii przeciwko rebeliantom z Armii Wyzwolenia Na- rodowego Albańczyków w Macedonii, cytowano argumenty stron konfliktu, na przy- kład Albańczyków, których cierpliwość się wyczerpała i przyszedł czas, by zbrojnie walczyć o ich prawa. – Nie jesteśmy terrorystami ani awanturnikami, nie chcemy za- bijać, ale nic już od nas nie zależy – ostrzegli partyzanci²⁶). Blisko tego skupienia funkcjonuje zestaw (3) kategorii łączących „armię, policje” w parze z „powstaniem, rebelią (+rebelianci)” razem z UCK oraz – nieco dalej – „mieszkańcami wsi”.

Interesującym skupieniem (4) jest połączenie wskazujące strategiczne aspiracje Macedonii do stowarzyszenia z UE. „Europa” w parze z „opieką, pomocą” i dalej ra- zem z „państwem”, „polityką” (ogólnie), „Wschodem-Zachodem”. Wymienione kate- gorie występują w połączeniu z parą „reformy”–„gospodarka”. W omawianej grupie, choć nieco dalej, pojawiają się też „Bałkany”. Natomiast „Europa”, a ściślej „UE” czy

„Zachód”, w opiniach przytaczanych Macedończyków nie zawsze występują w pozy- tywnej roli. W cytowanych na łamach polskiej prasy wypowiedziach Macedończyków

„Zachód” pojawia się jako narzędzie w rękach secesjonistów: Albańczycy wykupywali nasze majątki, teraz integrują obszary, na których dominują. Kolejny krok to ogłosze-

25 Współczynniki korelacji skonwertowano według wzoru 1– r, gdzie r oznacza moment produktowy Pearsona. Jeśli współczynik korelacji między dwiema kategoriami wynosi 0,3, to odległość między nimi 1–

0,3 = 0,7. W przypadku korelacji ujemnej 1– (–0,3) = 1,3, dlatego na wykresach wartość na osi X (miara odległości) może być większa od 1.

26 Tetovo w ogniu, AFP, REUTERS, AP, SLOW, „Gazeta Wyborcza”, nr 68, 21.03.2001, Świat, s. 10.

nie autonomii i secesji (...) w porozumieniu ochrydzkim nie było mowy o zmianie gra- nic administracyjnych z „podtekstem narodowościowym”. Zostały później wymuszone przez Albańczyków i wspierających ich zachodnich polityków. – Straszą nas, że jeśli odrzucimy ustawę, to skończy się sen Macedonii o UE (...)²⁷.

W skupieniu (5) „USA” mają wyraźną tendencję do współwystępowania z parą

„NATO/ONZ”–„porozumienie, zgoda” oraz „pokojem, demokracją”. W tej wiązce znajdują się ponadto tworzące mocną parę „dyplomacja”–„politycy zachodni”. To skupienie wskazuje rolę czynników zewnętrznych w stabilizacji sytuacji w Macedonii.

Prasa pisze o warunkach stawianych przez NATO, o tym że Sojusz żąda (na przykład podpisania układu pokojowego, zanim wyśle do Macedonii 3500 żołnierzy), a aktywni przywódcy zachodnich chwalą, ganią, ostrzegają: szef sojuszu nie krył wczoraj zado- wolenia (...) w tym dniu Macedonia dołączyła do nowoczesnej Europy (...) potrzebne jest „trwałe zawieszenie broni”. (...) pełen optymizmu był również wysłannik USA (...)²⁸. Trzeba jednak dodać, że ważną, aktywną i najczęściej pozytywną rolę w stabili- zacji sytuacji odgrywają także „politycy macedońscy”, którzy stanowią centrum sku- pienia (6) grupującego kategorie odnoszące się do „rządu”, „partii” i „przywództwa”.

Niezwykle ważnym skupieniem kategorii jest grupa (7), w której „wolność” w pa- rze z „narodem (+nacjonalizm)” łączą się z parą „parlament, konstytucja”–”prawo”

oraz kolejną parą „obywatele”–”czynniki oficjalne”. Można stwierdzic, że skupienie to oddaje w pewnym sensie istotę konfliktu w Macedonii, w którym trudno przyznać rację którejkolwiek ze stron. Przykładem takiej interpretacji może być analiza, której autor stwierdza, że trudno się dziwić takiej postawie Macedończyków, nie można też nie dostrzegać racji albańskich. Prasa pisała na przykład o tym, że na poziomie wielkiej polityki ich sytuacja w Macedonii jest bardzo dobra. Albańczycy mają swoje ugrupo- wania polityczne, tj. kilka partii narodowych o różnym zabarwieniu politycznym, i ugrupowania te nie tylko każdorazowo wchodzą do parlamentu, co więcej uczestniczą w tworzeniu koalicyjnych rządów i obsadzaniu wysokich stanowisk politycznych. Polski czytelnik dowiadywał się także, że w Macedonii funkcjonują albańskie gazety i wy- dawnictwa książkowe, a państwowe radio i telewizja przeznaczają część czasu anteno- wego na audycje albańskojęzyczne²⁹. Z drugiej jednak strony, dziennikarze zwracali uwagę, że po uzyskaniu niepodległości w 1991 roku zaczęto wymieniać paszporty ju- gosłowiańskie na macedońskie (i tym samym przyznawać macedońskie obywatelstwo), odmawiano tego prawa wielu Albańczykom urodzonym w Macedonii (...). To wzbudziło wśród Albańczyków bardzo wielkie rozgoryczenie³⁰.

We współczesnym świecie internacjonalizacja jakiegokolwiek konfliktu jest tym bardziej prawdopodobna, im większe dany spór wzbudza zainteresowanie środków masowego przekazu. Skupienie (8) grupujące „media”w parze z „aspektem międzyna- rodowym” oraz „wyborami, głosowaniem, referendum” wskazuje na istotne obszary zainteresowania mediów Macedonią.

27 R. Bilski, Reforma korzystna dla Albańczyków. Obawy i nadzieje przed referendum w sprawie zmia- ny podziału administracyjnego kraju, „Rzeczpospolita”, 05.11.2004, Dział gazeta/Świat Artykuł w ROL, czas dostępu: 15.05.2007.

28 R. Bilski, Nie ma już o co walczyć. Porozumienie pokojowe między Albańczykami i Macedończykami zostało podpisane, „Rzeczpospolita”, 14.08.2001, Dział gazeta/Świat, czas dostępu: 15.05.2007.

29 J. Mindak-Zawadzka, Góralska duma, „Gazeta Wyborcza”, nr 77, 31.03.2001–01.04.2001, Gazeta Świąteczna, s. 14.

30 Ibid.

Skupienie (9), w którym występują „rodzina, ludność cywilna”w parze ze „śmier- cią, zbrodnią” (ale także z „życiem, zdrowiem”) oddaje „humanitarny” wymiar dyskur- su o Macedonii, która stała się areną gwałtownego konfliktu militarnego o podłożu etnicznym: (…) Albańczycy prowadzą w Tetowie „brutalne czystki etniczne”. (...) sprawcami nieszczęścia są Albańczycy, którzy sami byli ofiarami czystek etnicznych w Kosowie. Macedończycy ich przygarnęli. Dziennikarze trafnie wskazują, że za eskala- cję konfliktu odpowiadają obydwie strony: (...) to macedońska armia strzela do albań- skich wiosek. Czy uda się to zrównoważyć faktem, że to albańscy lekarze w szpitalu w Tetowie ratują życie macedońskim żołnierzom, a od kul UCK giną też i albańscy żoł- nierze macedońskiej armii?³¹

Mogłoby się wydawać, że dyskurs o Macedonii obecny w polskich mediach był skoncentrowany na gwałtownych wydarzeniach z 2001 roku. Okazuje się jednak, że polska prasa publikowała także przekazy odnoszące się do innych dziedzin, zwłaszcza

„historii, tradycji”, „kultury i sztuki” Macedonii. Świadczy o tym skupienie (10), w którym pojawia się – oprócz wspomnianej „historii” – także kategoria odnosząca się do

„godności, bohaterstwa”. Bohaterem wypowiedzi charakterystycznych dla opisywanej grupy był niejednokrotnie Aleksander Macedoński.

Ważnym (11) wątkiem obecnym w badanych przekazach jest walka zbrojna o uwolnienie ziem albańskich spod „słowiańskiej okupacji”, począwszy od Kosowa, i następnie ich zjednoczeniu z Albanią, co skutkowałoby zakończeniem dyskryminacji ludności albańskiej przez macedońską większość. Warto podkreślić, że sygnalizowana kategoria „niewola, okupacja” ma tendencję do współwystępowania z „przestępczo- ścią” oraz „strachem”. Po raz kolejny pojawia się negatywny obraz Albańczyków, na przykład celem bojowników jest zabezpieczenie tradycyjnych szlaków przemytu i prze- rzutu broni przez górzystą granicę macedońsko-kosowską. Również przywódcy albań- scy są obarczani odpowiedzialnością za rozwój przestępczości: Ahmeti (...) zajął się zdobywaniem pieniędzy na walkę zbrojną, również handlując narkotykami.

Kolejne skupienie (12) ilustruje tę część dyskursu, w której pojawiają się „nauko- we” argumenty wraz z kategorią „eksperci, elity”. Co więcej, w opisywanym skupieniu pojawia się para: „przywódcy albańscy”–„patriotyzm”. Wspomina się na przykład o tym, że albańscy bojownicy występują jako patriotyczni przywódcy całego narodu.

Jednak „patriotyzm” Albańczyków nie zawsze jest oceniany pozytywnie: miałem oka- zję poznać ideologię i mentalność owych dumnych patriotów, zwłaszcza tych na emi- gracji na Zachodzie. Podkreślano zatem rolę czynników zewnętrznych w procesie destablilizacji sytuacji w Macedonii („emigracja albańska”, „Kosowo”) oraz wskazy- wano na niebezbieczeństwo koncepcji „Wielkiej Albanii”, której realizacja zagraża nie tylko państwowości Macedonii, ale także może doprowadzić do destabilizacji całego regionu: (...) przekonywali [Albańczycy], że Macedonia to sztuczny twór powołany do życia kosztem narodu albańskiego. Że przymusowe rozdzielenie Albańczyków było aktem historycznej niesprawiedliwości ze strony sił, które nie chciały dopuścić do tego, by byli oni równi swoim sąsiadom. Ta niesprawiedliwość ma zostać w przyszłości na- prawiona przez podział Macedonii na część słowiańską i albańską, w wyniku czego ta

31 D. Warszawski, Siódma wojna bałkańska?, „Gazeta Wyborcza”, nr 139, 16.06.2001–17.06.2001, Gazeta Świąteczna, s. 20.

druga połączy się z Kosowem albo nawet lepiej – wejdzie w skład jednorodnego pań- stwa albańskiego³².

„Wymiar społeczny” dyskursu można zrekonstruować na podstawie skupienia (13), w którym pojawiają się „socjalizm, komunizm” razem z parą „sprawiedliwość, rów- ność” i „prawda” oraz „sukces”, „bogactwo, luksuse, dobrobyt”.

Interesującym związkiem jest grupa (14), w której występują kategorie odnoszące się do „Grecji” występujacej w parze ze „Słowianami (słowiańszczyzną)”, W tym sku- pieniu znalazła się również „Turcja” oraz – nieco dalej – „islam”, „chrześcijaństwo” i

„religia (ogólnie)”. Można zatem napotkać w badanym okresie grupę wypowiedzi dziennikarskich szkicujących interesujące tło historyczne, kulturowe i religijne bieżą- cych wydarzeń politycznych. Istotnym tematem rozważań było na przykład pytanie:

kim są naprawdę Macedończycy, czy stanowią zwartą grupę etniczną tworzącą naród?

Dziennikarze w interesujący sposób przybliżali polskim czytelnikom złożone kwestie narodowościowe, na przykład pisali o Macedończykach jako prawdopodobnych po- tomkach Traków, Słowian, Greków i Turków, podkreślając, sami Macedończycy do tego ostatniego pokrewieństwa niechętnie się przyznają: gdy poprosić kelnera w Skopie o kawę po turecku, najczęściej można usłyszeć odpowiedź: mogę podać po macedoń- sku. Należy podkreślić, że zainteresowany czytelnik mógł na łamach polskiej prasy poznać szerszy kontekst relacjonowanych wydarzeń. Prasa pisała również o tym, jak ważna dla Macedończyków na drodze do wykreowania własnej odrębności politycznej była sfera kultury, zwłaszcza języka: pierwszymi oznakami odrębności Słowian Mace- dończyków były, w połowie XIX wieku, protesty przeciw dominacji języka greckiego w szkole i w cerkwi, a także opór przeciw narzucaniu bułgarskiego języka, kultury i świa- domości narodowej³³. Oczywiście przeciwstawianie się bułgarskim wpływom i domi- nacji było bardzo trudne z powodu bliskości kulturowej, językowej i wspólnego celu – wyzwolenia się spod dominacji tureckiej. Zresztą całkiem do niedawna, do 1990 roku, w Bułgarii negowano narodowość macedońską, twierdząc, że język i kultura macedoń- ska mają w istocie bułgarski charakter³⁴.

Kolejne skupienia kategorii świadczą o tym, że problem Macedonii prezentowano w dwóch istotnych kontekstach. Po pierwsze, w kontekście „jugosłowiańskim” (15) o czym świadczy obecność w tekstach poświęconych Macedonii kategorii odnoszących się do „Serbii”, „krajów byłej Jugosławii” oraz „polityków jugosłowiańskich”, wśród których – jak już sygnalizowano – najczęściej pojawia się Milošević. Z drugiej strony, złożoną sytuację w Macedonii, zwłaszcza prognozowany rozwój wydarzeń, ukazywa- no w perspektywie międzynarodowej, zwłaszcza środkowoeuropejskiej (16), czego potwierdzeniem jest tendencja do wpółwystępowania „Macedonii” z takimi kategoria- mii, jak „Polska/Polacy”, „Ukraina/Ukraińcy” w związku z „Bułgarią, Rumunią”,

„Litwą, Łotwą, Estonią”, „Czechy, Słowacja, Węgry” oraz – nieco dalej – „Rosja” i

„politycy rosyjscy”.

32 S. Maliqi, Stop awanturnikom, „Gazeta Wyborcza”, nr 60, 12.03.2001, Świat, s. 14.

33 T. Stańczyk, Zmagania z sąsiadami. Kolejny dramatyczny rozdział historii Macedonii pisany jest przez obecne wydarzenia, 09.06.2001, Dział gazeta/Plus Minus, data dostępu 15.05.2007.

34 Ibid. Warto dodać, że dziennikarze podejmujący się trudnego zadania nakreślenia historycznego, kulturowego i religijnego tła współczesnej Macedonii chętnie korzystali także z publikacji naukowych, zwłaszcza Historii Macedonii I. Stawowej-Kawki, Warszawa–Wrocław–Kraków 2000.

Hierarchiczna struktura skupień wybranych kategorii analizy

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5

Szwajcaria kraje skandynawskieWłochy, HiszpaniaBelgia, HolandiaPolitycy rosyjscyWlk. BrytaniaFrancjaNiemcyRosja Czychy, Słowacja, WegryLitwa, Łotwa, EstoniaBułgaria, RumuniaUkrainaPolska Politycy z kr. b. Jugosławiikraje b. JugoslawiiJugosławiaSerbia chrześcijaństwo, chrześcijańskiSłowianie, słowiańszczyznaRodzina, ludność cywilnaSprawiedliwość, równośćPrzywódcy, przywództwoAspekt międzynarodowyGodność, bohaterstwoParlament, konstytucjaPorozumienie, zgodaWybory, głosowaniePolitycy macedońscySocjalizm, komunizmZwycięstwo, sukcesNaród, nacjonalizmNiewola, okupacjaPokój, demokracjaCzynniki oficjalneBogactwo, luksusPolitycy albańscyPolitycy zachodniŚmierć, zbrodnieSprawy socjalneBieda, ubóstwoDaleki WschódKultura, sztukaPrzestępczośćŻycie, zdrowieBliski WschódEksperci, elityPartia, partieDyplomacjaObywateleNato, ONZPatriotyzmRomowieWolnośćBałkanyReformyPrawdaHistoriaLudzieGrecjaNaukareligiaTurcjaStrachPrawoMediaStrataRządislamUSA Ekonomia, sprawy gospodarczePowstanie, rebelia, rebelianciMacedonia, MacedończycyAlbania, AlbańczycyPrzemoc, siła, terrorKryzys, zagrożenieWschód-ZachódMieszkańcy wsiOpieka, pomocArmia, policjaEkstremizmPaństwoKosowoPolitykaEuropaKonfliktWojnaUCK

Analiza czynnikowa jako narzędzie rekonstrukcji głównych nurtów dyskursu o Macedonii

Najmocniejszy (I) spośród wszystkich wyodrębnionych czynników – nazwijmy go czynnikiem „militarnym” odnoszącym się do walki z albańską rebelią – grupuje kate- gorie o wysokich zasięgach występowania w analizowanych tekstach. Mocne tenden- cje do współwystępowania³⁵ mają zatem „Albania, Albańczycy” (0,71) i „Mecedonia, Mecedończycy” (0,67) w kontekście „rebelii, buntu, powstania” (0,64). W tym obsza- rze dyskursu odnajdujemy także najważniejszych Agensów (działających aktorów), którymi są silni bohaterowie, tacy jak „bojownicy”, „armia, policja” (0,54), „UCK”

(0,46) oraz „ekstremiści, separatyści” (0,29). Bohaterowie ci są mocniej reprezentowa- ni w omawianym czynniku, niż wskazani z imienia i nazwiska „politycy macedońscy”

(0,25), „przywódcy” (0,25) czy „rząd (władza wykonawcza)” (0,24), a nawet „naród”

(0,24). Najważniejszą areną ich aktywności są „obszary wiejskie”, a obiektami ich działań (Pacjensami) „mieszkańcy wsi” (0,42). A zatem w grupie najsilniej połączo- nych kategorii, podstawowym obszarem dyskursu jest „wojna” (0,41), „walka, kon- flikt” (0,34), „przemoc, siła, terror” (0,32) – nierzadko uzupełnione historyczymi i współczesnymi odniesieniami do „Kosowa” (0,38), a z drugiej strony „pokój, demo- kracja, stabilizacja” (0,33). Aby rekonstrukcja pierwszego, najmocniejszego czynnika była kompletna, należy wspomnieć o pojawiającej się w nim kategorii denotującej

„zbrodnie, śmierć” (0,23) oraz najważniejszego bohatera zewnętrznego, czyli „NATO, ONZ” (0,22).

Kolejnym (II) czynnikiem łączącym kategorie analizy jest czynnik „cywilizacyjny”, który udowadnia, że aby zrozumieć złożoność sytuacji współczesnej sytuacji w Mace- donii, należy sięgać do tradycji, kultury i religii Bałkanów. A zatem polscy dziennika- rze, na ogół świadomi istotności sygnalizowanych wątków, niejednokrotnie odwoły- wali się w swych tekstach do szerszego kontekstu, stąd w omawianym czynniku znaj- dują się „chrześcijaństwo, chrześcijanie” (0,66), „religia”(0,6), „islam, muzułmanie”

(0,47), „Słowianie” (0,35), „Turcja” (0,34), „historia, tradycja” (0,35), „Grecja” (0,31),

„kultura, sztuka” (0,22). Czynnik uzupełnia kategorie odnosząca się do mirandum

„prawdy” (0,25).

Wyrazisty i mocno nacechowany aksjologicznie jest czynnik (III), który można określić mianem czynnika „jugosłowiańskiego” łączący dużą grupę kategorii neutral- nych, takich jak „Serbia” (0,71), „kraje byłej Jugosławii” (0,61), „Jugosławia” (0,61),

„politycy jugosłowiańscy” (zwłaszcza Milošević, ale także Kuštunica, Tito) (0,6), „Ko- sowo” (0,39), „Bałkany” (0,27), „państwo” (0,24) oraz wiele kategorii odnoszących się do sfery wartości i antywartości: „wolność” (0,23), „separatyści”–„ekstremiści”–„fun- damentaliści”–„secesjoniści” (łącznie: 0,22), „śmierć, zbrodnia” (0,2). Nietrudno więc zauważyć, że ważnym obszarem dyskursu o Macedonii i swoistą ramą interpretacyjną wydarzeń są echa rozbicia Jugosławii.

(IV) czynnikiem odzwierciedlającym obszerny nurt prasowego dyskursu o Mece- donii jest czynnik „polityczny”. Znajdują się w nim liczne kategorie odnoszące się do aspektu wewnętrznego, ilustrujące macedońską drogę do porozumienia i stabilizacji.

Chodzi o takie kategorie, jak „partia, partie” (0,62), „parlament, władza ustawodawcza,

35 W nawiasach podano wskaźnik nasycenia określonej kategorii danym czynnikiem.

konstytucja” (0,40), „władza wykonawcza, premier” (0,51), „wybory, głosowanie, referendum” (0,35), „polityka (ogólnie)” (0,3), „lewica, socjalizm” (0,38), „przywód- cy” (0,31), „politycy macedońscy” (0,39) i „prawo” (0,21). Główne miranda tej grupy to „consensus, porozumienie” (0,28) i „sukces” (0,26).

„USA” (0,54), „NATO” – „ONZ” (0,53), „politycy zachodni” (0,43), „consensus, porozumienie, współpraca” (0,37), „pokój, demokracja” (0,33), „przemoc”, „terror”

(0,32), „Europa” (0,28), „ochrona, opieka, pomoc” (0,26), „Rosja” (0,33) ( i „politycy rosyjscy” (0,26), „dyplomacja” (0,26), „zagrożenie, kryzys”(0,25) oraz „aspekt mię- dzynarodowy” (0,23) to grupa kategorii współwystępujących w czynniku (V) – „dy- plomatycznym” – łączącym kategorie odnoszące się do reakcji (i działań) świata (wspólnoty międzynarodowej) przeciwko przemocy w Macedonii.

Dyskurs dziennikarski w pewnym uproszczeniu jest opowiadaniem atrakcyjnych historii. Atrakcyjne – z punktu widzenia odbiorcy – są takie wypowiedzi dziennikar- skie, które odnoszą się do ludzi, nie mają charakteru abstrakcyjnych rozważań o proce- sach czy stanach rzeczy, lecz są relacjonowaniem konkretnych ludzkich losów. Ten fragment dyskursu znakomicie oddaje (VI) czynnik „humanitarny” łączący kategorie budujące opowieść o zwykłych ludziach jako ofiarach wojny. A zatem opisywany czynnik łączy takie kategorie, jak „rodzina” (0,5) (także „kobiety”, „dzieci”, „zwykli ludzie”, „obywatele”, „mieszkancy wsi”). Omawiany czynnik obejmuje przede wszystkim pacjensów, rozumianych jako „słabych” bohaterów wydarzeń, doznających przede wszystkim negatywnych skutków określonych działań. Bahaterowie ci, jako expe- riensi, doświadczają rzeczy złych i najgorszych, takich jak „śmierć”–„zbrodnie” (0,46),

„wojna” (0,3), „dyskryminacja”–„niewola” (0,21), oraz przeżywają trudne stany psy- chiczne (na przykład „strach” (0,26). Również pojawiające się w tym czynniku miranda – np. „życie” (0,34) i „prawo” (0,21) – należy raczej rozumieć jako zanegowanie tych wartości, czyli „zagrożenie życia” oraz „naruszanie, łamanie prawa (odmawianie praw)”.

Obszerny nurt dyskursu o Macedonii zrekonstruowano na podstawie czynnika (VII), który można nazwać „transformacyjnym”, a który grupuje kategorie odnoszące się do reform społecznych, politycznych i ekonomicznych w regionie na drodze do integracji z UE. W tym czynniku znajdziemy zatem wiele kategorii ogólnotematycz- nych (z dziedziny „gospodarki (ekonomii)” (0,51), „polityki” (0,29) oraz „życia spo- łecznego” (0,26), ważnych bohaterów, takich jak „państwo” (0,21), „eksperci”–„do- radcy”–„elity”–„intelektualiści” (0,19), kategorie opisujące obszerną arenę wydarzeń –

„Europa”–„UE” (0,4), „relacje Wschód–Zachód” (0,33), „Bałkany” (0,31), a także – co znamienne – charakterystyczne miranda, takie jak „zamożność, dobrobyt, bogactwo”

(0,44), „opieka, pomoc” (0,37), „reforma, transormacja, rozwój, modernizacja” (0,32).

Obraz ten jest uzupełniony ważnym kondemnandum „ubóstwo, bieda” (0,46).

Ostatnią grupę kategorii połączył czynnik (VIII) – nazwijmy go „medialnym” – który oddaje główne obszary zainteresowania globalnych środków masowego przekazu sytuacją w Macedonii. Punktem centralnym omawianego czynnika są „media” (0,7), które funkcjonują (i relacjonują bieg wydarzeń) w „aspekcie międzynarodowym”

(0,62), interesując się takimi zagadnieniami, jak na przykład „wybory, głosowanie, referendum” (0,5). Źródłami informacji i ważnymi bohaterami relacji dziennkarskich są „politycy macedońscy” lub „władza wykonawcza”, ale także – na co warto zwrócić uwagę, „muzułmanie–islam”. Trzeba podkreślić, że w omawianym czynniku znalazło