Tożsamość i religia
Ormianie w krakowskiej i lwowskiej diasporze
Dorota Ziętek
Tożsamość i religia
Ormianie w krakowskiej i lwowskiej diasporze
© Copyright by Dorota Ziętek i Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Recenzje: prof. dr hab. Grzegorz Babiński
prof. dr hab. Maria Libiszowska-Żółtkowska
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Redakcja wydawnicza i I korekta: Renata Witkowska Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
II korekta: Magdalena Pawłowicz Projekt okładki: Ani Muradyan
ISBN 978-83-60490-51-8
KRAKÓW 2008
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u tel./fax (12) 626 19 21
e-mail: biuro@nomos.pl www.nomos.pl
Druk: Technet Sp. z o.o., za-pis
SpiS treści
Wykaz skrótów . . . 10
Wprowadzenie . . . 11
Rozdział I. TOŻSAMOŚĆ JAKO KATEGORIA TEORETYCZNA . . . 17
1.1. Tożsamość. W kręgu definicji. . . 18
1.2. Modelowe ujęcie teoretycznych koncepcji tożsamości . . . 21
1.2.1. Model zdrowia – pojęcie tożsamości w tradycji psychoanalitycznej . . . 21
1.2.2. Model interakcyjny . . . 27
1.2.3. Model światopoglądowy . . . 30
1.2.4. Model egologiczny . . . 31
1.3. Tożsamość jako pojęcie zbiorcze – elementy definicji . . . 35
1.3.1. Tożsamość a poczucie tożsamości . . . 36
Rozdział II. TYPOLOGIE TOŻSAMOŚCI . . . 45
2.1. Dychotomia – indywidualizm i kolektywizm . . . 47
2.2. Tożsamość indywidualna i kolektywna . . . 48
2.3. Tożsamość w ujęciu matematycznym a tożsamość człowieka . . . . 50
2.3.1. KSDS, KSDI, KIDM – warianty tożsamości typu self . . . . 52
2.3.2. Tożsamość relacyjna typu same: identyfikacja i dyferencjacja – rezultat potrzeb psychicznych człowieka . . . 54
2.4. Tożsamość jako zadanie do wykonania . . . 58
2.4.1. Tożsamość pierwotna i wtórna . . . 58
2.4.2. Tożsamość personalna i społeczna . . . 61
2.5. Tożsamość etniczna, narodowa, kulturowa – rodzaje tożsamości społecznej . . . 66
2.5.1. Wokół problemów definicyjnych – etniczność i zjawisko
tożsamości etnicznej. . . 66
6
2.5.2. Terminy „naród” i „tożsamość narodowa” w świetle
literatury przedmiotu . . . 70
2.5.3. Wyznaczniki oraz cechy wspólne zbiorowości o charakterze narodowym i etnicznym . . . 74
2.5.4. Tożsamość kulturowa – element integrujący tożsamości społecznej . . . 77
2.6. Podsumowanie: Tożsamość jako kategoria analityczna . . . 79
Rozdział III. OPERACJONALIZACJA RELIGII: RELIGIJNOŚĆ . . . . 81
3.1. Religia jako przedmiot zainteresowań naukowych . . . 81
3.1.1. W kręgu definicji – podstawowa typologia . . . 83
3.1.2. Substancjalne podejście do religii . . . 87
3.1.3. Funkcjonalne podejście do religii. . . 88
3.2. Rzeczywistość sacrum i jej elementy . . . 92
3.2.1. System wierzeń religijnych . . . 97
3.2.2. Rytuały i ich typologia . . . 98
3.2.3. Wspólnota religijna. . . 103
3.3. Religijność jako przedmiot badań psychologicznych i socjologicznych . . . 105
3.3.1 Psychologiczny typ badań religijności . . . 106
3.3.2. Socjologiczny sposób ujmowania religijności . . . 108
3.3.3. Koncepcja parametrów religijności . . . 112
3.4. Religijność w badaniach własnych . . . 114
3.4.1. Parametry religijności przyjęte w badaniach Ormian . . . . 117
Rozdział IV. METODOLOGICZNA PROBLEMATYKA BADAŃ . . 123
4.1. Przyjęte założenia i postulaty metodologiczne . . . 123
4.1.1. Dylematy definicyjne – koncepcje statusu wspólnoty ormiańskiej . . . 124
4.1.2. Kwestia mniejszości w świetle prawa polskiego . . . 127
4.1.3. Ormiańskość w świetle deklaracji narodowościowej. . . 131
4.1.4. Ormianie jako grupa etniczna – rozstrzygnięcie terminologiczne . . . 132
4.2. Przyjęte metody i techniki badań oraz ich uwarunkowania. . . 134
4.2.1. Dobór próby i kwestia reprezentatywności . . . 137
4.2.2. Struktura narzędzia badawczego a wyznaczniki tożsamości . . . 139
4.2.3. Etapowa analiza danych . . . 142
4.2.4. Kodowanie – procedura redukcji właściwej . . . 143
7
4.2.5. Badanie porównawcze . . . 144
4.2.6. Przebieg procesu badawczego i charakterystyka objętej badaniem zbiorowości . . . 145
Rozdział V. HISTORYCZNO-KuLTuROWE uWARuNKOWANIE DZIEJÓW ORMIAŃSKIEGO NARODu, KOŚCIOłA I DIASPORY W KRAKOWIE I WE LWOWIE . . . 149
5.1. Stosowane nazewnictwo dotyczące Ormian i ich państwa – tożsamość numeryczna . . . 151
5.2. Ormiańskie korzenie – tożsamość genealogiczna . . . 153
5.3. Ojczyzna Ormian – tożsamość terytorialna . . . 155
5.4. Od mitycznej krainy do niepodległego państwa – tożsamość historyczna . . . .156
5.5. Język ormiański a tożsamość językowa. . . 161
5.6. Ormiańska tożsamość religijna . . . 164
5.6.1. Panteon ormiański w czasach przedchrześcijańskich. . . 164
5.6.2. Dziedzictwo Abgara – impuls reorganizacji tożsamości religijnej i narodowej . . . 167
5.6.3. Kościół ormiański – splątana tożsamość . . . 169
5.6.3. Liturgia w obrządku ormiańskim . . . 180
5.7. Droga ormiańskiej migracji: z Armenii do Krakowa . . . 188
Rozdział VI. TOŻSAMOŚĆ IDENTYFIKACYJNA I DYFERENCYJNA – ASPEKTY INNOŚCI ORMIAN W KRAKOWIE I WE LWOWIE . . . 205
6.1. Poczucie tożsamości a wizerunek siebie w kategoriach tożsamości indywidualnej . . . 205
6.1.1. Aparycyjne i sytuacyjne uwarunkowania tożsamości indywidualnej . . . 208
6.1.2. Wizerunek siebie jako członka zbiorowości społecznej . . 209
6.2. Wydzielenie „swoich” i „obcych” – podstawa identyfikacyjnej i dyferencyjnej tożsamości społecznej . . . 210
6.3. Tożsamość etniczno-narodowa diaspory ormiańskiej . . . 212
6.3.1. Podział na „starą” i „nową emigrację” . . . 214
6.3.2. Problem języka z punktu widzenia tożsamości ormiańskiej . . . 219
6.3.3. Armenia – kraj mityczny czy ojczyzna? Pytanie o tożsamość terytorialną . . . 225
6.3.4. Podsumowanie: typologia tożsamości etnicznej . . . 230
8
Rozdział VII. ORMIAŃSKIE uNIWERSuM JAKO
SYMBOLICZNE ODZWIERCIEDLENIE TOŻSAMOŚCI
ZBIOROWEJ. . . 235
7.1. uniwersum symboliczne – zbiorowa mapa miejsc, wydarzeń i postaci znaczących. . . 235
7.1.1. u stóp świątyni wzniosłej – ormiańskie zakorzenienie . . . 238
7.1.2. Zapomniane ludobójstwo . . . 243
7.1.3. Chaczkar – święte miejsce i element integracyjny wspólnoty ormiańskiej . . . 252
7.1.4. Godło Armenii – ikoniczna prezentacja ormiańskiej tożsamości zbiorowej . . . 259
7.2. Ormiański sposób bycia . . . 260
7.2.1. Ormiańska rodzina i jej rola w kształtowaniu tożsamości kulturowej. . . 261
7.2.2. Specyfika kuchni ormiańskiej. . . 267
7.2.3. Codzienny i świąteczny styl ormiańskiego ubioru. . . 270
7.3. Ormiańskość – zasady inkluzji kolektywnej . . . 272
Rozdział VIII. RELIGIJNOŚĆ DIASPORY ORMIAŃSKIEJ W KRAKOWIE I WE LWOWIE . . . 279
8.1. Parametr autoidentyfikacyjny – globalna postawa wobec wiary. . 279
8.2. Parametr motywacyjny – zapotrzebowanie na sacrum . . . 281
8.3. Parametr konsekwencyjny: Postępuję zgodnie z tym, co wynika z wiary . . . 289
8.4. Parametr wspólnotowy – To jest Kościół, który istnieje dwa tysiące lat . . . 293
8.5. Stosunek do sacrum . . . 295
8.6. Podsumowanie . . . 299
Rozdział IX. PRAKTYCZNY WYRAZ RELIGII – ORMIAŃSKIE RYTuAłY. . . 301
9.1. udział respondentów w liturgii . . . 301
9.2. Indywidualne praktyki religijne Ormian . . . 304
9.3. Rytuały porządkujące sekwencje życiowe człowieka . . . 309
9.3.1. Narodziny i urodziny . . . 309
9.3.2. Ceremonia zaślubin . . . 310
9.3.3. Pogrzeb i żałoba . . . 317
9.4. Rytuały sakramentów. . . 318
9.4.1. Chrzest, bierzmowanie i komunia w rycie ciągłym . . . 319
9
9.4.2. Ormiańska pokuta. . . 327
9.4.3. Sakrament małżeństwa . . . 328
9.5. Ormiańska heortologia. . . 330
Zakończenie. RELIGIJNOŚĆ JAKO ELEMENT ORMIAŃSKIEJ TOŻSAMOŚCI . . . 343
Bibliografia . . . 351
Kwestionariusz wywiadu . . . 371
Typologiczny schemat tożsamości. . . 373
Spis ilustracji . . . 375
Indeks . . . 377
Summary . . . 381
10
Wykaz skrótóW
AKO – Apostolski Kościół Ormiański EKO – Ormiański Kościół Ewangelicki KKO – Kościół katolicki obrządku ormiańskiego RKK – Kościół rzymskokatolicki
OTK – Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne KSDS – koncepcja siebie dla siebie
KIDM – koncepcja innych dla mnie KSDI – koncepcja siebie dla innych gr. – grecki
łac. – łaciński orm. – ormiański
DT – tożsamość dyferencyjna TTT – tożsamość terytorialna TTK – tożsamość kulturowa TTN – tożsamość narodowa TTR – tożsamość religijna TTE – tożsamość etniczna TTH – tożsamość historyczna TTJ – tożsamość językowa TOBI – tożsamość obiektywna TSuB – tożsamość subiektywna PT – tożsamość personalna ST – tożsamość społeczna TPI – tożsamość pierwotna TWT – tożsamość wtórna TI – tożsamość indywidualna TZ – tożsamość kolektywna/zbiorowa TNAD – tożsamość nadana
TNAB – tożsamość nabyta im. – imienia
ks. – ksiądz
ŚŚ. – świętych
św. – święty
11
WproWadzenie
Żyjemy w czasach ciągłych przemian i dynamicznego rozwoju kultury masowej. Ponowoczesna rzeczywistość jest dla współczesnego człowieka prawdziwym wyzwaniem tożsamościowym, wymagającym nieustannej uwagi przy wyborze i konstruowaniu własnej tożsamości. „Społeczeństwo wyboru” stawia jednostkę przed ustawicznymi pytaniami o własną tożsa- mość, o to, kim jest i dokąd zmierza. Człowiek wolny, niezmuszony do identyfikowania się z jedynym, dominującym wzorcem społecznym, ma ogromne możliwości wyborów i wynikające z nich szanse wszechstronnego rozwoju
1. Ale jednocześnie jakże często wśród tej wolności musi poszuki- wać własnej przestrzeni, swojego miejsca i porządku. Istniejące grupy i in- stytucje społeczne – również religijne – konkurują ze sobą, oferując jedno- stce wiele opcji i preferencji. Dodatkowo bardzo często treść i sens tej ofer- ty są modyfikowane i zamazywane przez reklamę. Wielość możliwości po- woduje informacyjny chaos, w którym nie każdy potrafi odnaleźć najbardziej odpowiednią dla siebie alternatywę. Wolność staje się nagle koniecznością i przymusem. Nieustanne wybory, obrona podejmowanych decyzji, ko- nieczność konfrontacji własnych przekonań – to impulsy rozważań i reflek- sji nad „zagadką” własnej tożsamości.
Kreowanie indywidualnej tożsamości to obecnie prawdziwe wyzwanie dla człowieka. Musi on wykazać się elastycznością, mobilnością i jak naj- lepszą adaptacją do zmieniających się okoliczności. Szybkie tempo życia sprawia, że codziennie otrzymujemy wiele informacji, co jednocześnie ogranicza czas niezbędny na ich przyswajanie, refleksję nad nimi, utrudnia- jąc podejmowanie decyzji. Z konieczności często przyswajamy sobie wie- dzę potoczną, nieuważną czy też stereotypową. Cechą dzisiejszego świata rozumianego zgodnie z wizją H.M. McLuhana jako „globalna wioska” jest kurczenie się granic oraz idąca za tym intensyfikacja migracji międzynaro-
1
Por. P. Beyer, Religia i globalizacja, Zakład Wydawniczy »NOMOS«, Kraków 2005,
s. 112-113.
12
dowych. Rezultatem tych procesów jest z jednej strony integracja, z drugiej zaś spotkanie z „obcym”. Dodatkowym elementem jest dowartościowanie odmienności i wyjątkowości i, co za tym idzie, dążenie ludzi do poszukiwa- nia korzeni etnicznych. Transformacja społeczna umożliwiła „pojawienie się nowych form zróżnicowań kulturowych, nowych mniejszości kulturo- wych (w szerokim tego słowa znaczeniu) i uprzedmiotowienie się »starych«
mniejszości oraz uruchomiła proces poszukiwania własnych tożsamości gru- powych, od globalnych i narodowych do partykularnych (środowiskowy- ch)”
2. Wzmogła się aktywność mniejszości narodowych, religijnych i et- nicznych, które podejmują starania o prawa dotyczące posługiwania się wła- snym językiem, rozwoju własnej kultury i tworzenia organizacji. Naturalne jest to, że mobilizacja środowisk mniejszościowych spowodowała wzrost za- interesowań naukowców badaniami tych grup społecznych, zwłaszcza w za- kresie socjologicznym. Niniejsza publikacja wpisuje się w szerszy kontekst badań mniejszości w Polsce, które doczekały się już wielu opracowań
3.
Książka ta jest nieznacznie zmienioną wersją mojej pracy doktorskiej pt. „Religijność jako element tożsamości na przykładzie wspólnot Ormian w Krakowie i we Lwowie”. Jest to studium porównawcze tożsamości Or- mian, prowadzone pod kątem religijności. Książka nosi znamiona mono- grafii Ormian, monografią jednak nie jest ze względu na ograniczenie tery- torialne prowadzonych badań czy liczbę respondentów biorących w nich udział. Nadrzędnym zagadnieniem i motywem przewodnim tego opracowa- nia jest kwestia tożsamości – jej typów, elementów składowych i sposobów funkcjonowania w badanym środowisku. Podstawowym celem podjętych i omawianych przeze mnie badań jest analiza tożsamości diaspory ormiań- skiej. Równocześnie interesują mnie takie kwestie, jak: sposoby przenosze- nia prywatnej ojczyzny w nowy obszar etniczny, zagadnienie pamięci spo- łecznej i jej elementów, więź i poczucie solidarności pomiędzy członkami diaspory, religijność oraz przezwyciężanie „obcości”. Wykorzystane w pra- cy materiały empiryczne odnoszą się wyłącznie do środowiska diaspory ormiańskiej. uważam jednak, iż wiele poczynionych przeze mnie spostrze-
2
M. Kempny, A. Kapciak, S. łodziński (red.), U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, s. 7.
3
Przykładowo: mniejszość białoruska (A. Sadowski 1995), mniejszość niemiecka (D. Berlińska 1999, Z. Kurcz 1999), ukraińska (G. Babiński 1997), żydowska (M. Melchior 1990), ormiańska (G. Pełczyński 1997) czy mniejszość łemkowska (E. Michna 1995). Znane są również publikacje dotyczące badań religijności w Polsce i na ukrainie, przykładowo:
(J. Baniak 2005), (I. Borowik 1995, 1999, 2001), (H. Grzymała-Moszczyńska 2004), (M. Li-
biszowska-Żółtkowska 2000, 2004), (J. Mariański 2001, 2004).
13 żeń znajduje zastosowanie także do innych zbiorowości o imigranckim ro- dowodzie i ma w tym kontekście uniwersalny charakter.
W literaturze przedmiotu brakuje publikacji socjologicznych poświęco- nych diasporze ormiańskiej. Z wyjątkiem kilku artykułów nie istnieją publi- kacje dotyczące „imigracji ormiańskiej”, która przybyła do Polski po 1989 roku. ubogo prezentuje się również stan badań mniejszości ormiańskiej na ukrainie. Niniejszą pracą staram się wypełnić tę lukę. Na podstawie wnio- sków z wieloletnich badań socjologicznych i religioznawczych dążę do po- kazania specyfiki ormiańskiego narodu, którego losy, pomimo wielowieko- wej obecności w Polsce, wciąż pozostają mało znane. Spojrzenie na fakty może przyczynić się do przełamania wielu negatywnych stereotypów i przybliżyć wkład Ormian w kulturę polską.
Ważną sprawą przy podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu badań tożsa- mości wspólnot ormiańskich w Krakowie i we Lwowie było ustalenie sta- tusu zbiorowości, której badania dotyczyły. Kwestia, która na etapie projek- towania wydawała się prosta, w trakcie zapoznawania się z literaturą przed- miotu oraz ustaleniami prawnymi ujawniła poważne komplikacje. Dopre- cyzowanie takich pojęć, jak: tożsamość, religijność, etniczność, mniejszość narodowa i etniczna, grupa i zbiorowość społeczna stanowiło odrębną pro- blematykę, którą zajmuję się w początkowych rozdziałach teoretycznych.
Istotna była nie tylko prezentacja istniejących koncepcji teoretycznych, lecz przede wszystkim podkreślenie cech dystynktywnych wspomnianych ter- minów, co umożliwia oddzielenie od siebie zakresu ich znaczeń. Jest to zadanie trudne, ponieważ pojęcia te mają nieostry zakres i bywają rozumia- ne w różnoraki sposób, w zależności od orientacji badawczej i przyjętej perspektywy metodologicznej.
K. Wilberg proponuje, aby analizę historii tożsamości rozpocząć od Księgi Rodzaju. Jak zauważa: „Jednym z pierwszych zadań, jakie otrzymał Adam, było nadanie nazw wszystkim zwierzętom i roślinom (...). Otrzymał zadanie uporządkowania form i procesów świata natury (...). Najważniejszy był sam proces klasyfikacji (...). Adam jako pierwszy definiował zjawiska natury, dzielił je na kategorie umysłowe, grupował i hierarchizował. Adam był pierwszym wielkim kartografem”
4. Pomysł K. Wilberga, aby historii tożsamości szukać w Biblii, stał się impulsem do podjęcia przeze mnie ana- liz dotyczących miejsca religijności w strukturze tożsamości. Dążąc do po- znania fenomenu tożsamości, skorzystałam z uprzejmości diaspory ormiań-
4
