W y ch o w a w cza rola c z a s o p is m dla dzieci i m łod zieży w Krakowie w dw udziestoleciu m iędzyw ojennym *

A N N A F A B E R . C H O J N A C K A

W y c h o w a w c z a rola

c z a s o p is m dla d zieci i m ło d z ie ż y w K rakow ie

w d w u d z ie sto le c iu m ię d z y w o je n n y m *

V badaniach nad prasą polską w latach 1918 -

1939

i s t o t ­ ne miejsce winny znaleźć prace nad czasopismami dla dzieci i młodzieży. V ca łe j t e j ogromnej zbiorowości czasopism znaczną ich część stanowią krakowskie czasopisma dla dzieci i młodzieży. Zagadnienie to nie zostało dotychczas opraco­

wane ani w formie historyczn ej, ani też b ib lio g r a f ii. Po­

trzeba badań nad czasopismami regionalnymi wysunięta w roz­

prawie Jerzego Jarowieckiego p t . "Prasa dla d zieci i mło­

dzieży oraz prasa młodzieżowa w latach 1918 -

1939

" sta ła się moim postulatem badawczym.

Celem pracy było ukazanie Krakowa jako jednego z waż­

niejszych ośrodków wydawniczych czasopism dla dzieci i mło­

dzieży, zarejestrowanie ukazujących się tytułów i ustalenie i l o ś c i i charakteru czasopism przeznaczonych dla dzieci i młodzieży. Przeprowadzona charakterystyka poszczególnych tytułów miała ułatwić wykazanie wychowawczej r o li tych pism wśród ówczesnego młodego pokolenia Polaków.

Układ pracy przedstawia się następująco: V rozdziale pierwszym, zatytułowanym "Warunki i czynniki rozwoju czaso­

pism dla d zieci i młodzieży w dwudziestoleciu międzywojen­

nym", scharakteryzowano warunki prawno-ustrojowe rozwoju prasy, podstawy finansowe, organizację pracy redakcji i bazy drukarskiej. Rozdział zawiera też tabele ukazujące warunki

269

rozwoju pism d la d z i e c i i m łod zieży oraz dane o red ak torach , jak rów nież o w ie lk o ś c ia c h nakładów tych p ism . W r o z d z ia le drugim p t . "Czasopisma d z i e c ię c e i m łodzieżow e w Krakowie w d w u d z ie s to le c iu międzywojennym i ic h ch a ra k te ry sty k a i l o ­ ściowa" - przeprowadzano ic h k la s y f ik a c j ę , przyjm ując za k r y te r ia n a stę p u ją c e k a te g o r ie : wydawcę, o d b io r c ę , z a s ię g t e r y t o r ia ln y , zaw artość t r e ś c io w ą . S tw ierd zo n o , że badane czasopism a były wydawane m .in . p r z e z S to w a rz y szen ie M łodzie­

ży P o ls k ie j U nią, Okręgową S ek cję M łodzieży L ig i M orskiej i K o lo n ia ln e j, Związek H arcerstw a P o ls k ie g o , K sięży J e z u i­

tów, S o d a lic j ę św. P io tr a Klawera. ¥ s z e ś c i u ta b e la c h uka­

zano i l o ś c i nowo p o w sta ły ch ty tu łó w , c z ę s t o t li w o ś ć i cza s ukazywania s i ę pism z uw zględnieniem ty tu łó w , c z ę s t o t li w o ­ ś c i i wydawców. Omówiono t e ż te c h n ik ę wydawniczą i s z a t ę g r a fic z n ą charakteryzow anych

7 0

pism .

R o z d z ia ł t r z e c i to " B ib lio g r a f ia czasop ism d la d z i e c i i m ło d zieży " . ¥ u k ła d z ie a lfa b ety czn y m p rzed sta w iła m wykaz

7 0

pism , u w zg lęd n ia ją c zmiany ty tu łó w , redaktorów , c z ę s t o ­ tliw o ś ć ukazywania s i ę , zmiany form atu, ceny i t p . Opis b i­

b lio g r a f icz n y czasopism u z u p e łn ia ch a ra k te ry sty k a p o s z c z e ­ gólnych tytułów pod względem z a w a r to ś c i, autorów , tem a ty k i.

R o zd zia ł t r z e c i , n a j i s t o t n i e j s z y d la m ojej p ra cy , s t a ł s i ę podstawą wniosków zaw artych w r o z d z ia le następnym .

Na t l e obow iązujących dwóch id ea łó w wychowawczych (wy­

chowanie narodowe, wychowanie państwowe) próbowałam w ro z­

d z ia le czwartym p t . "Wychowawcza r o la czasopism d la d z i e c i i m łod zieży w d w u d z ie s to le c iu międzywojennym" n a k r e ś lić ch a ra k te ry sty k ę omawianych pism pod tym względem .

P ra cę, obejm ującą 2Ó5 s tr o n , u z u p e łn ia b i b l i o g r a f i a za ­ łącznikow a oraz aneks za w ie ra ją c y o d b itk i k se r o g r a fic z n e wybranych k a rt ty tu ło w y ch czasopism d la d z i e c i i m łod zieży wydawanych w Krakowie.

Bazę m ateriałow ą d la rozważań s ta n o w iły zachowane egzem­

p la r z e prasy d la d z i e c i i m ło d zieży ze zbiorów B i b l i o t e k i

J a g i e l l o ń s k i e j , B i b l i o t e k i Narodowej i inn ych b i b l i o t e k p o l­

skich. Wykorzystano materiały archiwalne z Wojewódzkiego Ar­

chiwum Państwowego w Krakowie, a głównie Akta Starostwa Grodzkiego Krakowskiego - Referat Bezpieczeństwa Publiczne­

go I I (Sprawy porządku publicznego). Pomocą były spisy cza­

sopism, k a ta lo g i, publikacje historyczno-prasowe oraz do­

stępna lite r a tu r a naukowa. W badaniach posłużono się różny­

mi metodami: historyczną, b ibliograficzn ą, metodą analizy i krytyki źródeł, analizą zawartości prasy, metodą porównaw­

czą oraz technikami statystycznymi.

Dysponujemy kilkoma ogólnymi zarysami rozwoju prasy mło­

dzieżowej, licznymi szkicami przyczynkarskimi o prasie szkol­

n ej, harcerskiej czy też o regionalnej, przede wszystkim ś lą s k ie j. Są także nieliczne głębsze opracowania analitycz­

ne, w których dokonano uporządkowania terminologicznego czy też zarysowano d zieje prasy. Do najbardziej znaczących nale­

żą tu prace: Józefa Zbigniewa Białka, Mieczysława Gładysza, Kazimierza Greba, Jerzego Jarowieckiego, Andrzeja Paczkow­

skiego, Joanny Papuzińskiej. Literaturę tę wykorzystano przy pisaniu pracy.

Przeanalizowano 201

6

numerów zachowanych egzemplarzy pism, zarejestrowano i scharakteryzowano 70 czasopism dla dzieci i młodzieży wydawanych w Krakowie w dwudziestoleciu międzywojennym, a mianowicie:

1. dla d zieci młodszych od 9 - 12 l a t (2 ty tu ły );

2. dla d zieci starszych od 12 -

15

la t (3 ty tu ły );

3. pisma przeznaczone dla młodzieży szkolnej, łącznie 28 tytułów, w tym: szkoły powszechne - 2; gimnazja - 20;

szkoły zawodowe - 2; seminaria nauczycielskie - 4;

4. czasopisma wydawane przez k o śc ió ł, związki i stowa­

rzyszenia r e lig ijn e (9 tytułów);

5. pisma wydawane przez związki, stowarzyszenia, zrze­

szenia, organizacje młodzieżowe i społeczne (11 tytułów);

6. pisma harcerskie ( 14 tytułów);

7. pisma dla młodzieży wydawane z inicjatywy osób pry­

watnych (3) •

V

wyniku analizy zawartości ustalono, że redaktorzy kon­

cepcje progranu wspomnianych czasopism podporządkowali głów­

nym tendencjom ideowym i pedagogicznym. Wspomniano ju ż , że w dwudziestoleciu międzywojennym obowiązywały dwa ideały wy­

chowawcze: ideał wychowania narodowego oraz od przełomu l a t

1 9 2 8 /2 9

ideał wychowania państwowego. Ideały te od 1935 roku uległy dalszemu przeobrażeniu w kierunku wzoroa "obywa­

te l «ko -narodowego *.

Wychowawcza rola czasopism dla d z ie c i i młodzieży w dwu­

d ziesto leciu międzywojennym zaznaczyła się w próbach formo­

wania poglądów i postaw młodego odbiorcy przez dostarczanie mu wiedzy o Polsce i św iecie, a także w wysiłkach na rzec : kształtowania systemu wartości drogą oddziaływania poprzez zamieszczanie w pismach utworów lite ra c k io h i form wizual­

nych. Redaktorzy pism za wartość nadrzędną uznali wychowa­

nie patriotyozne, stąd na łamach wszystkioh czasopism domi­

nowały materiały dotyczące p rzeszło ści P o ls k i, bieżących spraw politycznych, gospodarczych oraz teksty ukazujące lo ­ sy odrodzonej P o ls k i. Szczególnie podkreślano działalność Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz znaczenie czynu legiono­

wego. Redaktorzy u siłow ali wpływać na rozwój moralny oraz r e lig ijn y młodego czytelnika poprzez ukazywanie pozytywnych bohaterów. Propagowano ideał życia, dla którego nadrzędnymi były p o ję cia : dobra Ojczyzny i Boga. Pisma dla d zieci lanso­

wały też idee d ziałaln o ści fila n tr o p ijn e j.

Czasopisma szkolne p e łn iły głównie funkcję kształcącą:

usiłowały formować lite r a c k ie i estetyczne gusty młodzieży, poszerzały zakres edukacji p o lon istyczn ej, uczyły samodziel­

nego wyboru lektu ry, popularyzowały nowe kierunki w l i t e r a ­ turze i sztu ce. Publikowano utwory między innymi: Adama As­

nyka, Vladysława Orkana, Jana Kasprowicza, Marii Konopni­

c k ie j, Zygmunta Krasińskiego, Adama Mickiewicza, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Henryka Sienkiewicza, Stefana Żeromskie­

go. Ma łamach periodyków szkolnych rozpowszechniano teksty lite r a c k ie , publicystyczne i krytyczne głównie autorstwa

uczniów. Miały one do spełnienia funkcję kształcącą (warsz­

tatową). Funkcję tę p ełn iły także artykuły popularno-nauko­

we o tematyce przyrodniczej, krajoznawczej, chemicznej, f i ­ zycznej, matematycznej e tc . ¥ czasopismach szkolnych druko­

wano artykuły znanych profesorów Uniwersytetu Ja g ie llo ń sk ie ­ go, nauczycieli, wychowawców (Władysław Szafer, Tytus Cha­

łubiński, Joanna Sędzik-Kłapkowska), jak i uczniów. Perio­

dyki uczniowskie typu "zwierciadła życia szkolnego" służy­

ły głównie r e a liz a c ji oelów szkoły w zakresie wychowawczo- -pedagogicznym. Były przepełnione sprawozdaniami, kronika­

mi, informacjami i wiadomościami dotyczącymi szkoły.

Czasopisma szkolne p ełn iły funkcje wychowawcze, których zadania i cele formułowano następująco:

1. wychowywać świadomego i twórczego obywatela w kulcie dla państwa, wyrabiać w nim poczucie prawa i obowiązku, a przede wszystkim karność i posłuszeństwo wobec rządu;

2. k sz ta łc ić w jednej osobie pracownika i bojownika, rozwijać szaounek do pracy, a głównie kształtować charakter człowieka mocnego, szozepić kult wodza i bohatera, "uwojsko- wić" młodzież, rozwijać w n ie j tężyznę fizyczną i gotowość

bojową;

3. wychowywać we wrogości do ZSRR i rew olucji, równo­

cześnie głosząc hasła solidaryzmu społecznego, ideę zgod­

nego współżycia wszystkich k la s , nakazywać myśleć przede wszystkim o Polakach i polonizować mniejszości narodowe;

k.

chwalić współczesność, rzeozy swojskie, budzić dumę i radość z posiadanego państwa, afirmować istn ie ją c ą rzeczy­

wistość ;

5. gloryfikować tradycję narodową, głównie szlachecką i pokazywać znaczącą rolę Kościoła w naszej h i s t o r i i .

Redaktorzy p r z y ję li założenie, że wychowanie państwowe je s t najbardziej wszeohobejmujące, stanowiąc syntezę wycho­

wania r e lig ijn e g o , narodowego i obywatelskiego. Ideałem s ta ł się człowiek rze te ln ie pracujący zawodowo i d zia łają ­ cy społecznie i te cechy charakteru ukazywano młodym Pola­

kom na łamach czasopism. Podkreślano w ielokrotnie, że praca to patriotyzm j a nauka to właśnie patriotyzm młodych.

Pewne zmiany w treściach lansowanych na łamach in tere­

sujących nas czasopism nastąpiły po reformie oświatowej ministra J . Jędrzejewieza w 1932 r . głównymi tematami sta ­ ła się Polska i j e j kultura. L iteratura dla młodzieży mia­

ła kształtować sferę uczuć obywatelsko-państwowych. Współ­

czesna rzeczywistość Polski i j e j potęga miały budzić po­

dziw. Ve wszystkich czasopismach dla d zie c i i młodzieży zaczęła występować tematyka krajoznawcza i regionalna. Pro­

pagowane hasło "przez poznanie ziemi o jc z y s te j do j e j umi­

łowania" wzbudzało głęboki atriotyzm i miłość ojczyzny.

Wychowanie młodzieży w duchu m iło ści, przywiązania i całko­

witego oddania Polsce realizowały także czasopisma harcer- s ’ 'vi e .

Czasopisma dla młodzieży w latach 1918 - 1939 wydawane

były

w Krakowie przez różne organizacje społeczno-politycz­

ne młodzieży. Stanowiły one narzędzie kształtowania poglą­

dów i postaw odbiorcy w duchu id e o lo g ii wydających je orga­

n iz a c ji. Prawie wszystkie lic z ą c e się organizacje miały własne pisma, np, : Związek Harcerstwa Polskiego, Związek

Młodzieży W iejsk iej, Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uni­

wersytetów Robotniczych, a także stowarzyszenia r e lig ijn e . Wychowanie r e lig ijn e stanowiło integralną część wycho­

wania państwowego, zmierzało do wyrobienia u młodego czło­

wieka takich cech charakteru, jak cierpliw ość, pokora, po­

słuszeństwo, znoszenie krzywd bez sprzeciwu, a przede wszy­

stkim pobożność. Treści wychowawcze zawarto w komentarzach do przykazań, opisach przykładowych uczynków. Uczono sza­

cunku dla miejsc k ultu , podawano budujące przykłady z h i­

s t o r ii K ościoła, propagowano lektury o tematyce m isyjnej.

V czasopismach dla d zieci i młodzieży wydawanych w Kra­

kowie w dwudziestoleciu międzywojennym sp la ta ły się różne ideały: świeckie i k a to lic k ie ; demokratyczne i sanacyjne.

27k

Wszystkie czasopisma realizowały jednak idee wychowania państwowego, będącego syntezą wychowania r e lig ijn e g o , naro­

dowego i obywatelskiego. Ten typ wychowania znalazł wówczas odzwierciedlenie w haśle: Bóg, honor, ojczyzna.

PRZYPISY

Autoreferat pracy doktorskiej, której obrona odbyła się 9 grudnia 1988 r . na Wydziale Humanistycznym WyZszej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. Promotor: p ro f, dr hab.

Jerzy Jarowiecki; recenzenci: doc. dr hab. Irena Bar-Święch, p ro f, dr hab. Józef Zbigniew Białek (WSP Kraków).