Telepraca i psychoterapia online
1. Telepraca jako zjawisko kulturowe
Z godnie z art. 675 §1 K odeksu p racy telepraca to „praca w ykonyw ana regularnie p o za zak ład em pracy, z w y k o rzy stan iem śro d k ó w k o m u n ik a cji elektronicznej w ro z u m ie n iu p rz e p isó w o św ia d c z e n iu u słu g d ro g ą e le k tro n ic z n ą ” (D z.U . z 1998 r., N r 21 poz. 94 z p ó źn . zm .). Ta d efinicja tylko częściow o w skazuje n a najw ażniejsze założenie zw iązane z telepracą, k tó re dotyczy tego, że praca to coś, co trz eb a w ykonać, a n ie m iejsce, w k tó ry m trzeb a być (B aru ch 2000).
K o n sek w en c ją tego z a ło ż e n ia je s t to, że p racę m o ż n a w y k o n y w ać z d ala o d sied zib y p ra c o d a w c y - w e w ła sn y m m ie sz k a n iu , in n y m m ieście, n a in n y m k o n ty n e n cie lub żyjąc jak o „cyfrow y n o m a d a ” (digital nom ad) - w ieczny p o d ró ż n ik realizujący swoje obow iązki z m iejsca, w k tó ry m a k u ra t się znajduje.
W S tanach Z jed n o czo n y ch o telep racy pisze się najczęściej, używ ając pojęcia telecom m uting (Nilles 1975). W Europie zjawisko to określa się m ian em telework, w ork-at-distance lub rem ote work (Tavares 2015).
O telepracy zaczęto dyskutow ać podczas kryzysu na rynku ropy naftowej w la
ta ch siedem dziesiątych XX w ieku. Z ak ład an o w ted y (dziś wiemy, że nietrafnie), że jeśli co siódm y p raco w n ik dojeżdżający codziennie do p racy pracow ałby zdal
nie, to Stany Z jednoczone nie m iałyby p o trzeb y im p o rtu ro p y naftow ej (Tavares 2015). Lata osiem dziesiąte i dziew ięćdziesiąte przyniosły rozwój technologiczny um ożliw iający w drażanie telepracy n a coraz szerszą skalę (Shafizadeh i in. 2000).
W XXI w ieku technologie zw iązane z k o m u n ik acją za po śred n ictw e m In tern etu stały się n ie tylko no w o ścią tech n iczn ą, ale tak że d o m in u ją c ą siłą k ształtu jącą z m ian y kultu ro w e (L anier 2010). R ew olucja cyfrow a zap ew n iła nisk ie koszty, p o w szech n o ść i łatw o ść d o stę p u do tech n o lo g ii k o m u n ik acji n a d o w o ln ą o d ległość (L e n h a rt i in. 2010). O b ecn ie w U SA 37% p raco w n ik ó w k o rzy sta ju ż
z telepracy (Jones 2015). W Polsce 15% przedsiębiorstw z a tru d n ia pracow ników w ykon u jący ch p ra cę zd aln ie (PBS 2005). T ren d te n stał się n a tyle istotny, że w y m iern e są jego konsekw encje ekonom iczne, ekologiczne, społeczne i psycho
logiczne (N ak an ish i 2015; C h o o 2005; L anier 2010; Tremblay, T h o m sin 2012).
Jed n ak w zajem n y w pływ o d d z iały w ań m ięd zy n im i w ciąż je st słabo zbadany, a su m ary czn y bilans zjaw iska telep racy w k ażd y m z w y m ien io n y ch obszarów po zo staje p rz e d m io te m k o n tro w ersji (H ynes 2013).
2. Ekologiczne skutki telepracy
P rzykładem tych kontrow ersji je st ekologiczny bilans p racy z d aln ej. Z w olennicy telep racy zw racają uw agę n a to, że w iąże się o n a ze zn aczn y m zm n iejszen iem natężen ia ru c h u sam ochodow ego (N elson, Safirova, Walls 2005). K onsekw encją tego m iałoby być zm niejszenie ilości zanieczyszczeń, em isji gazów cieplarnianych i zapotrzebow ania n a energię rzęd u kilkudziesięciu p ro cen t (Koenig, H enderson, M o k h ta ria n 1996). H ip o teza ta stała się p o d sta w ą w yko rzy sty w an ą przez i n stytucje polityczne i lobbystyczne do p ro m o w an ia telep racy (K im 2016). C oraz liczniejsze b a d a n ia zw racają je d n a k uw agę n a tzw. efekt odbicia (rebound effect), k tó ry w w ielu an alizach byw ał m arg in alizo w an y lub p o m ija n y (K im 2016). Za te n efekt o d p o w ie d z ia ln e są z m ia n y b e h a w io ra ln e zw iązane ze z m ia n ą stylu życia p ra c o w n ik ó w zd aln y ch . Z ao szc zęd zo n e n a d o ja z d a c h do p ra c y śro d k i i czas w ykorzystują oni, b y p o d ró żo w ać w in n e m iejsca (K im 2016). Są sk ło n n i do z m ia n y m ie jsca z a m ieszk an ia n a b ard ziej odległe o d p ra c y (N illes 1991).
Sam ochód, k tó ry nie je st w ykorzystyw any w celu d ojazdu do pracy, często służy innym członkom rodziny (James 2004). Osobnych podróży wym agają aktywności, które były w ykonyw ane p o d ro d ze do p ra c y - n a p rzykład zaw iezienie dzieci do szkoły (K im 2016). P o n a d to ekologiczne efekty p ra c y zdalnej stają się jeszcze m niej w yraźne, jeśli p ra c o w n ik używ a k o m u n ik ac ji zbiorow ej lub carpoolingu.
Efekt odbicia m oże po ch łan iać m ięd zy 14% a 75% zaoszczędzonych n a p o d ró ży do p ra c y k ilo m e tró w (K im 2016).
Polityczne b ro sz u ry m ów ią także o tym , że telepraca w iąże się ze zm niejsze
n ie m zużycia energii n a zasilanie urząd zeń elektronicznych, oświetlenie, ogrzanie i chłodzenie pom ieszczeń biurow ych (Fuchs 2005). Jednak, ja k w skazują b a d a n ia em piryczne, oszczędność ta byw a p o z o rn a (N akanishi 2015). Z m niejszeniu zapotrzebow ania n a energię w b iu ra ch o dpow iada zw iększenie zużycia energii w d o m ach osób w ykonujących pracę. W zro st te n odpow iada m iędzy 73% a 85%
energii zaoszczędzonej na zam knięciu biura. Innym i słowy, aby osiągnąć zyski ener
getyczne n a poziom ie 15-27% , należałoby całkow icie zam k n ąć b iu ra (N akanishi 2015). Jeśli b iu ra pozostają otw arte, a pracow nicy dodatkow o zużyw ają energię w dom u, oszczędności energetyczne wydają się m rzonką. Należy też zwrócić uwagę, że dodatkow ą energię zużywa się na obsługę infrastruktury związanej z technologią
IC T (Fuchs 2005). Ponadto istnieją pew ne przesłanki m ogące wskazywać na to, że zm iany w zachow aniu w yw ołane przez telepracę skutkują nie tylko zw iększonym p o b o re m energii w dom u, ale są też odpow iedzialne za zw iększenie ilości p ro d u kow anych śm ieci (H ynes 2013). Jednoznacznie pozytyw ne ekologicznie obrazy rysow ane przez polityczne b ro sz u ry okazują się w ięc nieadekw atnie rep rezen to w ać skom plikow aną rzeczyw istość, w której im plem entacja telepracy pociąga za sobą szereg konsekw encji behaw ioralnych, ekonom icznych i psychologicznych oddziałujących w tó rn ie n a ekologiczny bilans p racy zdalnej.
3. Psychologiczne skutki telepracy
Psychologiczne konsekwencje pracy zdalnej także nie są jednoznaczne. Stwierdzono, że te lep raca sprzyja u zy sk a n iu ró w n o w ag i m ię d z y p ra c ą a życiem o so b isty m (work-life balance) i m oże w pływ ać korzy stn ie n a relacje ro d z in n e (T rem blay 2002). Z drugiej stro n y pisze się o tym , że telepraca m oże prow adzić do izolacji o d kontaktów społecznych, a w konsekw encji do poczucia osam otnienia i depresji (Tavares 2015; Craw ford, M acC alm an, Jackson 2011). N iektóre badania w skazują n a to, że telepraca m oże zm niejszać p oziom stresu i zwiększać zadow olenie z życia (B rum m 2016). Inne dowodzą, że poziom stresu m oże zostać zwiększony z pow odu przekraczania granic m iędzy życiem zaw odow ym i pryw atnym , przepracow ania, zbyt długich go d zin p racy i tru d n o śc i w o dpoczynku (Standen, L am ond, D aniels 1999; W einert, Maier, L aum er 2015). M ów i się, że praca zdalna m oże m ieć p o zytyw ny w pływ n a zdrow ie, bow iem osoby ta k pracujące rzadziej korzystają ze zw olnień lekarskich (Casey, G rzywacz 2008). Jednak Stew ard (2009) w skazuje na to, że telepracow nicy pracują naw et wtedy, gdy są chorzy, co tym bardziej zwiększa ich poziom stresu. N a ich zdrowie i poziom stresu może wpływać też nieprawidłowa postaw a ciała, w ynikająca z pracy w nieergonom icznym środow isku w w arunkach dom ow ych (Tavares 2015). Sprzeczne w nioski dotyczące psychologicznych sk u t
ków telepracy dotyczą w ielu innych obszarów - n a przykład poczucia satysfakcji z pracy, p ro d u k ty w n o śc i, p o c z u c ia n iezależn o ści (Trem blay, T h o m sin 2012).
N a pod staw ie wyżej w ym ien io n y ch p rzykładów m o ż n a stw ierdzić, że w nioski dotyczące psychologicznych skutków telepracy są nie tylko niejednoznaczne, ale rów nież bardzo często stoją ze sobą w sprzeczności.
4. Kontrowersje w okół psychoterapii on lin e
Być m oże, najw iększe kontrow ersje dotyczą przenoszenia do In tern etu aktyw no
ści, które do niedaw na w ydaw ały się niem ożliw e bez spotkania „na żywo”. Dzieje się ta k n a p rzy k ład w obszarze opieki zd ro w o tn ej zw iązanej ze zd ro w iem p sy chicznym . P rzeniesienie konsultacji psychiatrycznych, p o m o c y psychologicznej
czy p sy ch o terap ii do św iata online niesie korzyści, ale je d n o c z e śn ie w zb u d za liczne w ątpliw ości dotyczące niejasn y ch k onsekw encji etycznych, legalistycz- nych, psychologicznych i m edycznych. Być m oże, k ontrow ersje te najw yraźniej w id ać n a przykładzie p sychoterapii prow adzonej za p o śre d n ic tw e m In te rn e tu .
K orzystanie z n arz ęd zi p sy ch o terap ii zdalnej m a wiele zalet. Zw iększa d o stęp n o ść psychoterapii, szczególnie dla osób m ieszkających w m ały ch m iejsco w ościach o d d alo n y ch o d głów nych o śro d k ó w skupiających p sy ch o terap eu tó w (N elson, Bui 2010). W iąże się z o b n iżen ie m n ak ład ó w energii, czasu i p ieniędzy p ośw ięconych n a d o jazd do p sy c h o tera p eu ty (D ávalos i in. 2009). U m ożliw ia u elastycznienie grafiku i zachow anie o d p ow iedniej reg u larn o ści sp o tk a ń (van d e r V aart i in. 2014). C zęsto je st je d y n y m m o żliw y m sp o so b em skorzystania z p sy ch o terap ii dla o só b n ie p ełn o sp ra w n y c h , starszych, ch o ry ch som atycznie, m ających p o d opieką dzieci, a także dla osób przebyw ających za granicą, a chcą
cych skorzystać z p sychoterapii w ojczystym języku (M a rtin 2013). U m ożliw ia terap eu cie prow ad zen ie bardziej m obilnej i elastycznej p rak ty k i (M artin 2013).
Korzyści w ynikające z pro w ad zen ia e-terap ii są dobrze i d o k ład n ie opisane w li
teratu rze, a psy ch o terap eu ci są z g o d n i co do ich zasad n o ści (K udiyarova 2013).
Jed n ak z u p ełn ie inaczej w ygląda kw estia słabych stro n e-tera p ii - istn ieją sp rzeczn e d o n ie sie n ia dotyczące o g ra n ic z e ń tej m e to d y k o n ta k tu (A m ich ai- -H a m b u rg e r i in . 2014). A utorzy, k tó rz y są jej z a g o rz a ły m i z w o le n n ik a m i, w skazują n a b a d a n ia św iadczące o tym , że p sy ch o terap ia online nie ró żn i się od tradycyjnej p sychoterapii p o d w zględem skuteczności (B arak i in. 2008), satys
fakcji (S im pson 2009) ani siły sojuszu terap eu ty czn eg o (S im pson, R eid 2014;
Rees, S tone 2005). In n i au to rz y stw ierdzają, że m o c n o u tru d n io n e lub naw et niem ożliw e je st pro w ad zen ie p sy ch o terap ii online ze w zględu n a ryzyko u tra ty p o ufności (Wells i in. 2007), o graniczoną m ożliw ość po zn a n ia pacjenta, co bywa w y m o g iem p ra w n y m i etycznym p sy ch o terap ii (K am ińska 2013), o g ran iczo n ą m ożliw ość ko rzy stan ia z ko m u n ik a cji niew erbalnej (M artin 2013), k tó ra często w kontekście te rap ii niesie ze sobą więcej in fo rm acji niż k o m u n ik a cja w erb aln a (G a b b a rd 2009), a tak ż e b ra k m o żliw o ści u trz y m a n ia relacji te ra p e u ty c zn e j jed y n ie przez In te rn e t (Lester 2006).
W dostępnej literaturze n a p różno szukać konsensusu lub dokładnych m odeli opisujących zjaw iska zachodzące p o d czas p sy ch o terap ii p row adzonej zdalnie.
B adania em p iry cz n e e-te rap ii w przew ażającej w iększości dotyczą kw estii sk u teczności p sychoterapii prow adzonej n a p o d staw ie p a ra d y g m atu poznaw czo- -behaw ioralnego - de B itencourt i in. (2016), p róbujący p o d d ać refleksji skutecz
n o ść e-terap ii z persp ek ty w y psychodynam icznej, stw ierdzili, że n a 59 znalezio
nych przez n ic h b a d a ń em p iry czn y ch dotyczących p sychoterapii online jed y n ie dw a napisano, opierając się n a analizie terapii prow adzonej psychodynam iczne.
D uża część tekstów dotyczących e-terapii je st p isana przez praktyków p sychote
rapii, którzy w noszą w nie bagaż związany z postaw am i (zarów no uprzedzeniam i, ja k i idealizacją) w o b ec p sy ch o terap ii online (de B iten co u rt i in. 2016). W adą
obecnej lite ra tu ry je st też to, że często n ie d o k o n u je się p o d z ia łu ani n a ró żn e m o d aln o ści psychoterapii, ani m ięd zy p sy choterapią a p o m o c ą psychologiczną, k tó ra byw a p rze d staw ian a jak o fo rm a p sy ch o terap ii (C ooper, M cL eod 2007).
C zęsto a n a liz u je się w sp ó ln ie c ałą d z ie d z in ę n a z y w a n ą T elem ental H ealth, w której skład w c h o d z ą aktyw ności psychoterapeutów , psychologów , ale także psychiatrów, opiekunów środow iskow ych, socjoterapeutów itd. (H ilty i in. 2013).
Brakuje opracow ań porządkujących kwestię tego, ja k różni specjaliści p row adzą
cy psy ch o terap ię przez In tern et, opierający się n a o d m ie n n y c h p arad y g m atach teoretycznych, postrzegają ograniczenia prac y za po śred n ictw em sieci i tego, ja k w pływ ają o ne n a proces psychoterapii. Szczególnie b rak u je w iedzy o w pływ ie k o n tak tu przez In te rn e t n a proces psychoterapii prow adzonej w n u rta c h innych n iż p o zn aw czo -b eh aw io raln y (Johansson, Frederick, A n d e rsso n 2013). Liczni au to rzy (S ta n ard -K in n aird 2014; de B ite n c o u rt i in. 2016; S c h rö d er i in. 2016) w skazują, że k o n ieczn e je st dalsze b a d a n ie zjaw iska p sychoterapii online przez obiektyw nych b ad aczy zaró w n o m e to d a m i jakościow ym i, ja k i ilościow ym i.
N iezależn ie o d k o n tro w e rsji w o k ó ł p sy ch o terap ii online, p ra k ty k a te rap ii in te rn e to w e j ro zw ija się w d y n a m ic z n y m tem p ie (de B ite n c o u rt i in. 2016).
W iększość p o lsk ic h to w arzy stw zrzeszających p sy c h o te ra p e u tó w do tej p o ry p o zo stała n e u tra ln a w o b ec tego zjaw iska. W yjątkiem je st Polskie Tow arzystw o P sychoterapii P sychodynam icznej, k tó re w kw ietn iu 2016 ro k u w pisało w swój kodeks etyki zapis o całkow itym zakazie prow adzenia psychoterapii za p o śred n ic
tw em elektronicznych fo rm kom unikacji (K odeks etyki psych o terap eu ty PT PPd 2016). Z akaz te n m o ż n a p o strzeg ać ja k o p ró b ę w strzy m an ia się o d używ ania d ro g i k o n ta k tu , której kon sek w en cje dla p a c je n tó w leczonych p sy c h o terap ią p sy c h o d y n am ic zn ą n ie są znane. Jed n ak z drugiej stro n y jego obow iązyw anie n a w e t w p rz y p a d k u p acjen tó w , k tó rz y n ie m o g ą sk o rz y sta ć z p sy c h o te ra p ii w gabinecie (np. chorych som atycznie lub przebyw ających za granicą), m oże być o d e b ra n e jak o k o ntrow ersyjne. Jak długo zakaz te n p o zo stan ie w m o c y oraz to, czy n ie je s t on p ró b ą w alki z w iatrak am i, zapew ne zw eryfikuje upływ ający czas.
5. W nioski
O cen a skutków zjaw iska telep racy nie je st je d n o z n a c zn a . Z jed n ej stro n y p o d kreśla się liczne korzyści m ające z niej w ynikać, w skazując, w ja k sielankow ych czasach żyjemy, m o g ą c praco w ać z każdego zakątka Z iem i, do którego d o ciera In tern et. Z drugiej strony, ja k tw ierd zą inni, idylla naszych czasów m oże okazać się z łu d n a , b o w ie m z telep racy w y n ik ają uk ry te zagrożenia. P ró b ocen y k o rz y ści i zagrożeń w ynikających z telep ra cy d o k o n u je się z p ersp ek ty w y ek o n o m ii, ekologii, psychologii, etyki, socjologii i in n y ch d zie d zin n au k i. Brakuje je d n a k ujęć uw zględniających w zajem ne oddziały w an ie n a siebie tych obszarów . N ie m a tak że d o k ład n y ch b a d a ń an alizujących sk u tk i p rz e n o sz e n ia do In te rn e tu
aktyw ności zaw odow ych, dla k tó ry ch naw iązyw anie relacji m ięd zy lu d źm i je st kluczow e - n a p rzy k ła d psychoterapii.
P a trz ąc w p rzy szło ść, n a leż y je d n a k d o p u śc ić ró w n ie ż ta k ą ew e n tu a ln o ść , że d y lem a ty o p isan e w n in ie jsz y m arty k u le są je d y n ie z n a k ie m czasów p rz e j
ścio w y c h . Być m o ż e , d la p rz y sz ły c h p o k o le ń p ra c a z d a ln a (w ty m z d a ln a p sy c h o te ra p ia ) b ę d z ie ta k n a tu ra ln ą częścią życia, ja k n a tu ra ln e je s t dla nas k o rz y sta n ie z k o m p u teró w , a n ie m a sz y n do p isa n ia, sam o ch o d ó w , a n ie z a p rzę g ó w k o n n y c h , sam olotów , a n ie w ielo m iesięczn y ch p o d ró ży . Być m oże, w raz ze w ra sta n ie m te le p ra c y w k u ltu rę z m ian ie u le g n ą w szelkie p a ra d y g m a ty m y śle n ia o niej, a d o in te rp re ta c ji z n a c z e n ia jej sk u tk ó w sto so w a n a b ę d z ie z u p e łn ie in n a h e rm e n e u ty k a .
Bibliografia
Amichai-Hamburger Y., Klomek A.B., Friedman D., Zuckerman O., Shani-Sherman T.
(2014). The future of online therapy. Computers in Human Behavior, 41, s. 288-294.
Barak A., H en L., Boniel-Nissim M., Shapira N. (2008). A com prehensive review and a m eta-analysis of the effectiveness of internet-based psychotherapeutic interventions. Journal o f Technology in Human Services, 26(2-4), s. 109-160.
Baruch Y. (2000). Teleworking: benefits and pitfalls as perceived by professionals and managers. New Technology, Work and Employment, 15(1), s. 34-49.
Brum m a F. (2016). Telework is work: Navigating the new normal. Cornell HR Review, s. 11-15.
de Bitencourt-Machado D., Braga-Laskoski P., Trelles-Severo C., Bassols A.M., Sfoggia A., Kowacs C. i in. (2016). A psychodynamic perspective on a systematic review of online psychotherapy for adults. British Journal o f Psychotherapy, 32(1), s. 79-108.
Casey P.R., Grzywacz J.G. (2008). Employee health and well-being: The role of flexibility and work-family balance. Psychologist-Manager Journal, 11(1), s. 31-47.
Choo S., Mokhtarian P.L., Salomon I. (2005). Does telecommuting reduce vehicle-miles traveled? An aggregate time series analysis for the US. Transportation, 32(1), s. 37-64.
Cooper M., McLeod J. (2007). A pluralistic fram ework for counselling and psycho
therapy: Implications for research. Counselling and Psychotherapy Research, 7(3), s. 135-143.
Crawford J.O., M acCalm an L., Jackson C.A. (2011). The health and well-being of remote and mobile workers. Occupational Medicine, 61(6), s. 385-394.
Davalos M.E., French M.T., Burdick A.E., Simmons S.C. (2009). Economic evaluation of telemedicine: Review of the literature and research guidelines for benefit-cost analysis. Telemedicine and e-Health, 15(10), s. 933-948.
Fuchs C. (2008). The implications of new information and communication technologies for sustainability. Environment, Development & Sustainability, 10(3), s. 291-309.
Gabbard G.O. (2009). Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
G lum P. (1976). Divine Judgm ent in Bosch’s G arden of Earthly Delights. The A rt Bulletin, 58(1), s. 45-54.
Hilty D.M., Ferrer D.C., Parish M.B., Johnston B., Callahan E.J., Yellowlees P.M. (2013).
The effectiveness of telemental health: a 2013 review. Telemedicine and e-Health, 19(6), s. 444-454.
Hynes M. (2013). What’s smart about working from home? Telework and the sustainable consum ption of distance in Ireland. W: S. Thouesny, C. Fowley, C. English (red.), Internet Research, Theory, and Practice: Perspectives fro m Ireland (s. 225-245).
Dublin: Research-Publishing.
Jones (2015). In U.S., Telecommuting fo r Work Climbs to 37%. http://www.gallup.com/
poll/184649/telecommuting-work-climbs.aspx (dostęp: 23.11.2016).
James P. (2004). Is teleworking sustainable? An analysis of its economic, environmental and social impacts. Information Society Technologies (SUSTEL) initiative deliverable.
Bruxelles: SUSTEL.
Johansson R., Frederick R.J., A ndersson G. (2013). Using the Internet to provide psychodynamic psychotherapy. Psychodynamic Psychiatry, 41(4), s. 513-540.
Kam ińska K. (2013). Internetow a pom oc psychologiczna. Psychoterapia, 1(165), s. 99-113.
Kim S.-N. (2016). Is telecommuting sustainable? An alternative approach to estimating the impact of home-based telecommuting on household travel. International Journal o f Sustainable Transportation, 11(2), s. 72-85.
Koenig B.E., H enderson D.K., M okhtarian P.L. (1996). The travel and emissions impacts of telecommuting for the State of California Telecommuting Pilot Project.
Transportation Research Part C: Emerging Technologies, 4(1), s. 13-32.
Kodeks etyki psychoterapeuty Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Psychodynamicznej (2016). Tekst jednolity po zmianie 17.04.2017. http://psychodynamika.pl/kodeks- -etyki-psychoterapeuty/ (dostęp: 5.12.2016).
Kudiyarova A. (2013). Psychoanalysis using Skype. W: J.S. Scharff (red.), Psychoanalysis Online (s. 183-193). London: Karnac Books.
Lanier J. (2010). You Are N ot a Gadget: A Manifesto. New York: Alfred A. Knopf.
Lenhart A., Purcell K., Smith A., Zickuhr K. (2010). Social Media & Mobile Internet Use among Teens and Young Adults: Millennials. Washington: Pew Internet & American Life Project.
Lester D. (2006). E-therapy: Caveats from experiences w ith telephone therapy.
Psychological Reports, 99(3), s. 894-896.
M artin A.C. (2013). Legal, clinical, and ethical issues in teletherapy. W: J.S. Scharff (red.), Psychoanalysis Online (s. 75-84). London: Karnac Books.
Nakanishi H. (2015). Does telework really save energy? International Management Review, 11(2), s. 89-97.
Nelson E.-L., Bui T. (2010). Rural telepsychology services for children and adolescents.
Journal o f Clinical Psychology, 66(5), s. 490-501.
Nelson P., Safirova E., Walls M. (2007). Telecommuting and environm ental policy:
Lessons from the ecommute program. Transportation Research Part D: Transport and Environment, 12(3), s. 195-207.
Nilles J. (1975). T elecom m unications and organizational decentralization. IEEE Transactions on Communications, 23(10), s. 1142-1147.
Nilles J.M. (1991). Telecommuting and urban sprawl: mitigator or inciter? Transportation, 18(4), s. 411-432.
PBS (2005). Raport PBS sp. z o.o. w ram ach projektu: Telepraca. Ogólnopolski program promocji i szkoleń dla przedsiębiorców. http://pbs.pl/x.php/1,337/telepraca-1000-
-firm .htm l (dostęp: 29.11.2016).
Perry G. (2010). H ieronim Bosch. O gród rozkoszy ziemskich. W: C. Dell (red.), Arcydzieła i mistrzowie: siedemdziesiąt spotkań ze sztuką. Olszanica: Wydawnictwo Bosz.
Rees C.S., Stone S. (2005). Therapeutic alliance in face-to-face versus videoconferenced psychotherapy. Professional Psychology: Research and Practice, 36(6), s. 649-653.
Schröder J., Berger T., Westermann S., Klein J.P., Moritz S. (2016). Internet interventions for depression: new developm ents. Dialogues in Clinical Neuroscience, 18(2), s. 203-212.
Shafizadeh K.R., M okhtarian P.L., Niemeier D.A., Salomon I. (2000). The Costs and Benefits o f Home-based Telecommuting. Berkeley: California Partners for Advanced Transit and Highways (PATH).
Simpson S.G., Reid C.L. (2014). Therapeutic alliance in videoconferencing psychotherapy:
A review. Australian Journal o f Rural Health, 22, s. 280-299.
Stanard-Kinnaird K. (2014). Qualitative Study o f Clinicians’ Experience Conducting Psychotherapy Using Skype. A nn Arbor: ProQuest LLC.
Standen P., Daniels K., Lamond D. (1999). The home as a workplace: Work-family interaction and psychological well-being in telework. Journal o f Occupational Health Psychology, 4(4), s. 368-381.
Steward B. (2001). Health trade-offs in teleworking: An exploratory study of w ork and health in computer homebased working. Indexer, 22(3), s. 142-146.
Tavares A.I. (2015). Telework and Health Effects Review, and a Research Framework Proposal. Munich: MPRA.
Tremblay D.-G. (2002). Balancing w ork and family with telework? Organizational issues and challenges for women and managers. W omen in Management Review, 17(3/4), s. 157-170.
Tremblay D.-G., Thomsin L. (2012). Telework and mobile working: Analysis of its benefits and drawbacks. International Journal o f Work Innovation, 1(1), s. 100-113.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r., Nr 21 poz. 94 z późn.
zm.).
van der Vaart R., W itting M., Riper H., Kooistra L., Bohlmeijer E.T., van Gemert- -Pijnen L.J. (2014). Blending online therapy into regular face-to-face therapy for depression: Content, ratio and preconditions according to patients and therapists using a Delphi study. BM C Psychiatry, 14(1), s. 1.
W einert C., Maier C., Laumer S. (2015). W hy are teleworkers stressed? An empirical analysis of the causes of telework-enabled stress. W: O. Thomas, F. Teuteberg (red.), Proceedings der 12. Internationalen Tagung Wirtschaftsinformatik (s. 1407-1421).
http://aisel.aisnet.org/wi2015/94 (dostęp: 4.12.2016).
Wells M., M itchell K.J., Finkelhor D., Becker-Blease K.A. (2007). O nline m ental h ealth treatm ent: C oncerns and considerations. CyberPsychology & Behavior, 10(3), s. 453-459.
