'• -I
■ • "■ • ■ : - ' '
JAN SZTOLCMAN
N A D NILEM
W Y P R A W A M Y Ś L IW S K A
JÓZEFA hr. POTOCKIEGO
DO SUDANU
Z I L U S T R A C J A M I
i l l s i w G w e g c
W G L l ^ S i i C A i
W A R S Z A W A 1928 G EBETHN ER i W O L F F
Dzielnemu sportsmenowi, znakomitemu a u t o r o w i d z i e l m y ś l i w s k i e / p
Józefow i hr. ‘Potockiemu
w dowód czci pracą tę pośw ięca
Autor.
R O ZD Z IA Ł I.
W y ja z d z W a rsz a w y . •— W ie d e ń .— K a ir . — N asza słu żba. — M a te r ja ł w ypraw ow y. — A ssu an . — H r. T e le k y . — „ P ria c e A b b a s ". — S u d an M ili
ta r y R a ilw a y . — P u sty n ia N u b ijsk a . — C iek aw e sp o tk an ie.
ie c z o re m w w ig ilję B o ż e g o N a r o d z e n ia ro k u 1 9 0 0 o tr z y m a łe m n a jn ie sp o d z ie w a n ie j d e p e sz ę tr e ś c i n a s tę p u ją c e j:
„Uważałbym się za szczęśliw ego, gdybyś pan zechciał jech a ć ze m ną; wyprawa, broń przygoto
wane na dw óch; wyjazd z T rjestu 10-go stycznia, powrót w końcu m arca; kraina zdrowa, nie febryczna;
proszę odpow iedzieć
W ie d z ia łe m ju ż p o p rz e d n io , że J ó z e f h r. P o to c k i, z n a n y w sz e ro k im św ie cie sp o rtsm e n , k tó r y ju ż n ie je d n o k ro tn ie o d w ie d z a ł k r a je z w ro tn ik o w e w c e la c h m y śliw sk ich , w y b ie ra się do F a s h o d y n a d b rz e g i N ilu B ia łe g o , n ie d la te g o , a b y ta m na z im u ją c e p rz e p ió rk i p o lo w a ć, g d y ż ju ż p o rz e d n ie jeg o w y p ra w y do In d y j W s c h o d n ic h , C e y lo n u i S o m a lila n d u d o w io d ły , że u g a n ia się on z a n a jw y ż s z e m i w ra ż e n ia m i, ja k ic h ty lk o d o s ta r c z y ć m o że sp o tk a n ie ze sło n iem , ty g ry s e m , lwem., n o so ro ż ce m lub b a w o łe m . N iem n iej je d n a k p r o p o z y c y a p o w y ż s z a z a s k o -
J ó z e f Potocki."
c z y ła m n ie ta k z n ie n a ck a , że w p ie rw sz e j ch w ili nie w ie d z ia łe m , ja k sob ie p o s tą p ić . P o g łę b sz y m a to li n a m y śle , p o d n ie c a n y p rz e z K s a w e r e g o h r. B ra n ic k ie g o , tu d z ie ż p rz e z m eg o p r z y j a c ie la i w sp ó ln ik a, J ó z e f a Z a re m b sk ie g o , o d p o w ie d z ia łe m t e l e g r a ficzn ie h r. P o to c k ie m u , d z ię k u ją c m u z a p r o p o z y c ję i p r o s z ą c o w sk a z a n ie m i m ie js c a , g d z ie b y śm y się sp o tk a li, n a co o tr z y m a łe m d e p e s z ę , n a z n a c z a j ą c ą m i s p o tk a n ie w W ie d n iu n a d zień 7 -g o s ty c z n ia .
I ta k w dniu 5 -y m s ty c z n ia , w ie cz o re m , o d p ro w a d z o n y p rz e z g ro n o p r z y ja c ió ł, z n a la z łe m się w w a g o n ie w ie d e ń sk ie g o p o cią g u . G d y b y n a d w a ty g o d n ie p rz e d te m k to k o lw ie k b ą d ź p o w ie d z ia ł m i, że ja p o ja d ę do F a s h o d y , o d e s ł a ł b y m g o d o c z u b k ów ja k o n ie u le c z a ln ie ch o re g o , W ta k i to w a r ja c k i sp o só b los r z u c a czło w iek iem , ja k p iłk ą . D ziś w W a r s z a w ie ro z m a w ia m sp o k o jn ie z k o le g a m i u „ Ś w id ra “ , a z a m ie s ią c z n a jd u ję się ju ż w g łęb i C z a rn e g o K o n ty n e n tu . N ie d o ś ć nii b y ło o śm io le tn ie j w łó cz ę g i p o K o r d y lj e r a c h i A m a z o n k a c h , tr z e b a m i s z u k a ć te r a z g u za w śró d lw ów , sło n i, w ro g ich d e rw isz ó w i in n y ch d zik ich b e s ty j. L e c z po c o to m y ś le ć o te m w s z y s tk ie m ? O d d a jm y lo s n a sz w r ę c e B o g a — i b a s ta !
P o d ro d z e w p a d łe m do K ra k o w a i s ta n ą łe m w W ie d n iu 7 -g o s ty c z n ia ra n k ie m . W h o te lu „ Im p e ria l c z e k a ł ju ż na m n ie h r. P o to c k i. C a ły je g o p ok ój b y ł z a w a lo n y b ro n ią , a p a r a ta m i fo to g ra ficz n e m i, u b ra n ie m m y śliw sk ie m , te k a m i, k sią ż k a m i, m a p a m i. W s k a z a ł m i H r a b ia n a s z ą m a r s z ru tę , k tó r a p rz e z T r je s t , K a ir , C h a rtu m — p ro w a d z iła do F a s h o d y , B y ł a n a d z ie ja , ż e w C h a rtu m ie w ła d z e a n g ie lsk ie d a d z ą n a m k a n o n ie rk ę , n a k tó re j p o p ły n ie m y do N a b a g a y e c h , a b y s ta m tą d lą d e m p o s u w a ć się w z d łu ż p ra w e g o b rzeg u N ilu a ż do F a s h o d y .
W s k a z ó w e k co d o te j d ro g i d o s ta r c z y ł H ra b ie m u k s.
H e n ry k L ie c h te n s te in , z a p a lo n y s p o rtsm e n , k tó r y ju ż w ie lo k ro tn ie o d w ie d z a ł A f r y k ę , In d je W s c h o d n ie , J a p o n j ę — p rz e w a ż n ie w c e la c h m y śliw sk ich . O b ecn ie w y b ie ra ł się n a n o w ą w y p ra w ę do K o rd o fa n u w z a m ia rz e z d o b y c ia rz a d k ie g o d zik ieg o b a r a n a (Ouis tragelaphus), k tó re g o nie p o s ia d a ł je s z c z e ś ró d tro fe ó w sw ej w sp a n ia łe j k o le k c ji. Z nim r a z e m m ie liśm y je c h a ć a ż do C h a rtu m u .
H r, P o to c k ie g o n ie p o k o iła c ią g le m y śl, że je d n o c z e ś n ie z n a s z ą w y b ie ra ło się do S u d a n u k ilk a in n y ch w y p raw ' s p o r ts - m eń sk ich , k tó re w p la n a c h jeg o w a ż n e z a b u rz e n ia m o g ły s p o w o d o w a ć. N a jb a r d z ie j je d n a k b ró ź d z iła n am w ^ypraw a h r. K a r o la H o y o s ‘a, k tó ry w to w a rz y s tw ie b r a ta sw eg o i d w ó ch A n g li-
NAD N ILEM N IEB IE SK IM . 11
ków , p p . B u x to n ó w , ju ż b y i W ie d e ń o p u ścił, u d a j ą c się w ed łu g w sz e lk ie g o p ra w d o p o d o b ie ń stw a n ad b rz e g i N ilu B ia łe g o .
Z d a w a ć b y się m o g ło d la n ieśw iad o m eg o , że n a ta k o b s z e r
n y m k o n ty n e n cie , ja k a fry k a ń s k i, z n a le ź ć się p ow in n o d o ść m ie js c a nie d la d w óch , a le d la ty s ią c a w y p ra w . W g ru n cie je d -
J ó z e ! hr. P o to c k i.
n ak r z e c z y m a j ą się in a c z e j. W p o rz e s u c h e j, k tó r a w A f r y c e o d p o w ia d a n a sz e j zim ie, w s z e lk a z w ie rz y n a k o n c e n tr u je się o k o ło w ielk ich rz e k , g d y ż m n ie js z e stru m ie n ie lub k a łu ż e w o d y w y s y c h a ją z u p e łn ie . G d y z d ru g iej s tr o n y d o d a m y , że lew y b rz e g N ilu B ia łe g o je s t g ę s to z a lu d n io n y , z ro z u m ie m y ła tw o , ż j
z w ie rz y n a k o n c e n tr u je się w y łą c z n ie n a p ra w y m b rz e g u . _A w te d y jasn en i je s t, że d u że w y p ra w y m y śliw sk ie, tr z y m a ją c e się jed n ej s tr o n y rz e k i, b ę d ą sobie c ią g le b ró ź d z iły i p r z e s z k a d z a ły .
D la te g o to w c z e s n y w y ja z d h r. H o y o s a b y ł n a m w y s o c e nie n a rę k ę . O b ok te g o s z y k o w a ła się do S u d a n u w y p r a w a h r, T e l e k y e g o , k tó ry w y r u s z a ł r a z e m z k s. C o lo re d o , o r a z e k s p e d y c j a k s, A r e n b e rg a . J e ś l i w ię c H o y o s n a s u b ieg ł, to n a le ż a ło p rz y n a jm n ie j in n y ch u p rz e d z ić , a b y co le p s z e te r e n y m y śliw sk ie
p rz e d nim i z a j ą ć . ,
T r z y dni, k tó re s p ę d z iłe m w W ie d n iu , p o ś w ię c iłe m n a z ak u p ro z m a ity c h rz e c z y , n ie z b ę d n y ch d o w y p ra w y , ja k b u ty n a g u m o w y ch p o d e sz w a ch , g e tr y , k o sz u le w e łn ia n e , p o ń c z o c h y i m n ó stw o in n y ch d ro b ia z g ó w . R e s z tę c z a s u z a ję ł o m i p isa n ie listó w , k o re s p o n d e n c ji, o r a z z w ie d z a n ie p a ła c u k s. L ie c h te n s te m a i sła w n e j p ra c o w n i w y p y c h a c z a H o d e c k a .
K s ią ż ę z a jm u je ca łk o w ic ie o b sz e rn y d om nad^ b rz e g a m i W ie d e n k i. J u ż w b ra m ie w id a ć p o ro z w ie s z a n e łb y i ro g i r ó ż n y ch p o d z w ro tn ik o w y ch i e u ro p e js k ic h z w ie rz ą t, a k la tk a s c h o d o w a je s t lite ra ln ie n iem i z a w a lo n a . Ł b y b a w o łó w , n o so ro ż có w , ro g i i łb y a n ty lo p n a jr o z m a its z y c h g a tu n k ó w , w y p y c h a n e lw y (k sią ż ę zab ił ich 1 4 ), p ta k i d z iw a cz n e — s ta n o w ią c h a o ty c z n ą m a sę , w k tó re j się tru d n o p o ła p a ć . N iem n iej c ie k a w ą je s t k o le k c ja z d ję ć fo to g ra fic z n y c h , ja k ie k s ią ż ę w e w s z y s tk ic h sw y ch w y p ra w a c h p o c z y n ił, a m ię d z y n iem i f o to g r a f je n o so ro ż có w ,
a n ty lo p i in n y ch z w ie rz ą t, p o c z y n io n e z n a tu ry .
C z a s w W ie d n iu z e s z e d ł m i ta k szy b k o , że m a n i się s p o s trz e g ł, ja k n a d s z e d ł w ie c z ó r d n ia 9 -g o s ty c z n ia , to je s t c h w ila o d ja z d u d o T r je s t u . N a s t a c j i s p o tk a liś m y się z k s. H e n ry k ie m , k tó re m u to w a r z y s z y ł w ie rn y jeg o s łu ż ą c y , A b d a lla c h , S o m a li, u b ra n y p o e u ro p e jsk u , le c z w fe z ie n a g ło w ie. O p ró c z H ra b ie g o i m n ie, je c h a ł te ż S te fa n , s łu ż ą c y h r. P o to c k ie g o , z n a n y z w y p ra w y jeg o do In d y j W s c h o d n ic h .
W T r je ś c i e sta n ę liś m y 1 0 -g o ra n o i b e z p o ś re d n io u d a l i - ' śm y się do d oków , a b y w s ią ś ć n a d o s k o n a ły p a ro w ie c „ H a b sb u rg , n a le ż ą c y do A u s tr ja c k ie g o L lo y d a . H a b sb u rg lic z y 4 0 0 0 ton p o je m n o ści, m a sz y b k o ś ć d o c h o d z ą c ą d o 18 w ę z łó w (o k o ło 2 8 w io rst) n a g o d zin ę i je s t u rz ą d z o n y z m o ż liw y m k o m fo rte m . H r. P o to c k i z a j ą ł k a ju tę d o w ó d c y s ta tk u , ja m ia łe m s a m d la sieb ie o b s z e rn ą k a ju tę 1 -e j k la s y . J e d n e m sło w e m p o d r ó ż z a p o w ia d a ła się m o żliw ie w y g o d n ie .
P u n k t o 1 2 -e j w p o łu d n ie z d ję to w ią z a d ła i p o k ró tk ie m m an e w ro w a n iu w c ia s n y c h d o k a ch w y p ły n ę liś m y n a A d r j a t y k .
NAD N ILEM N IEBIESK IM . 13
M o rz e b y ło sp o k o jn e , m im o d o ś ć siln eg o ,,b o r a “ , k tó ry w tej p o rz e ro k u z w y k ł b y ł p ł a t a ć figle.
N ie b ęd ę w as n u d ził o p isem 4 -d n io w e j p o d r ó ż y z T r je s t u do A le k s a n d r ji. P o w ie m ty lk o , ż e c z a s p ły n ą ł n am szy b k o i p rz y je m n ie n a cz y ta n iu , ro zm o w ie, je d z e n iu i sp an iu . W z i ą łe m z so b ą z -W ied n ia o b a to m y ro z g ło ś n e g o d z ie ła E d w a r d a F o a , k tó re m i d o s ta r c z y ły w y b o rn e j i d o b rz e z a s to s o w a n e j le k tu ry . O s trz e g ę w as ty lk o , a b y ś c ie w ia d o m o ści, p o d a w a n e p rz e z te g o p is a rz a , p rz y jm o w a li z d o b ro d z ie jstw e m in w e n ta rz a . J e d en z n a jle p s z y c h z n a w có w a fry k a ń s k ie g o m y ś lis tw a , k s. H e n ry k L ie ch te n ste in , r u s z a ł ty lk o ra m io n a m i, g d y m m u k ilk a k ro tn ie c y to w a ł F o a , ja k o p o w a g ę w ty c h r z e c z a c h , a h r. P o to c k i i p . B e r tr a n d , z n a n y e k s p lo r a to r A f ry k i śro d k o w e j, k tó ry św ieżo o d b y ł p o d r ó ż z C o n g o d o C h a rtu m u , o d z y w a li się o jeg o p r a w d o m ó w n o ści n ie z b y t p o ch leb n ie.
D o K a ir u p rz y b y liś m y w p o n ie d z ia łe k 1 4 -g o o go d zin ie 1 i p ó ł po p o łu d n iu i sta n ę liś m y w n a js ły n n ie js z y m ta m te js z y m h o te lu S h e p h e a r d ‘a .
J a k i ż to d ziw n y k ra j te n d o ln y E g ip t z e sw em i k a n a ł am i ir y g a c y jn y m i, ze sw em i k o p u la ste m i le p ia n k a m i, n a k tó ry c h s ie d z ą ty s ią c e g o łęb i, z ty m lu d em c z a rn y m , b ru n a tn y m , c y n a m o n o w y m , ż ó łty m , sło w e m w sz e lk ich o d cien i od b ia łe g o do h e b an o w eg o . N a d g ło w ą c z y s te , b łę k itn e n iebo z ja s k ra w e m po śro d k u sło ń ce m , a p o d n iem k ra j ró w n y , o k r y ty p o la m i u p r a w - nem i, k ę p a m i p a lm d a k ty lo w y c h i p o p r z e rz y n a n y s ie c ią k a n a łó w . K a ż d a p ię d ź ziem i je s t tu p od u p ra w ą . A p o z a te m b e z b rz e ż n a p u s ty n ia , k tó r a się cią g n ie ty s ią c e m il, — p ia se k , k a m ien ie i s k a ły .
N a d a le k im h o ry z o n c ie d u m nie w z n o sz ą sw e tę p e s z c z y ty p om n ik i d a w n y ch w ła d c ó w E g ip tu , p r z i s ła w n e p ira m id y . D z iw n a z a is te m y ś l! T y s ią c e lu d zi w y le w a ło p rz e z s z e re g i l a t sw ój p o t k rw a w y , a b y je d n e m u cz ło w ie k o w i g ro b o w ie c u fu n d o w a ć.
I z b u d o w a li m u p om n ik ta k tr w a ły , że go an i c z a s , an i lu d zie z n is z c z y ć nie s ą w sta n ie . U p a d ła p o tę g a F a r a o n ó w , E g ip t p rz e c h o d z ił z rą k je d n y c h z d o b y w có w do d ru g ich , a p ira m id y s to ją , ja k s ta ły , w y n io słe , im p o n u ją c e , n ie n a ru sz o n e i s ta ć b ędą, z d a się, d o k o ń c a ś w ia ta .
T e g o r o d z a ju r e f le k s je tł o c z y ł y m i się d o g ło w y , g d y m w w o ln y ch ch w ila c h K a ir , lub jeg o o k o lice z w ie d z a ł. L e cz c z a s u m ia łe m n iew iele, bo tr z e b a b y ło p rz y g o to w a n ia d o w y p ra w y k o ń c z y ć .
H ra b ia z re k o m e n d a c ji k s. H e n ry k a n a ją ł tu d o sk o n a łe g o d ra g o m a n a , S z a ję , ro d e m S y r y jc z y k a , w y z n a n ia k a to lick ie g o .
T y p e m sw y m p rz y p o m in a on p ięk n eg o , p o lsk ie g o s z la c h c ic a . Z je g o to p o rę k i p o ch o d z ił c a ły —p e rs o n e l słu ż b o w y , n a ję ty , n a c z a s t r w an ia w y p ra w y . K o le jn o p rz e d s ta w ię ich w am , jak o w ie rn y ch to w a rz y s z ó w n a sz e j doli i n ied o li.
B o h o s — S y r y jc z y k — la t o k o ło 5 0 -c iu , niski, o c h y try m w y ra z ie tw a rz y , z r e s z tą d o sk o n a ły k u c h a rz , p iln y , p ra c o w ity , z a w sz e w e s o ły . M ów i w c a le n ie ź le p o fra n c u s k u . S łu ż y ł p rz e z 5 m ie się cy S la tin o w i-p a s z y , o b e cn e m u in s p e k to ro w i g e n e r a ln e m u S u d a n u , a n ieg d y ś d w u n a s to le tn ie m u w ięźn iow i sro g ie g o K a lify . B o h o s to w a r z y s z y ł S la tin o w i w je g o w y p ra w ie do S e - n a a ru , w ię c nie b ył n o w icju sz e m w teg o r o d z a ju p o d r ó ż a c h ,
A z is — p o m o cn ik B o h o s a -— ró w n ie ż S y r y jc z y k , l a t o k o ło 2 8 , tęg i, p rz y s to jn y c h ło p a k , z a w s z e w e s o ły , a p r z y tern ch ę tn y i p ra c o w ity . Z p u n k tu w id z e n ia k u lin a rn e g o w c a le d o b ry k u c h a rz . A h m e d — p rz y b o c z n y s łu ż ą c y H ra b ie g o — tę g i i p r a c o w i
ty m ę ż c z y z n a , la t o k o ło 4 0 -t u , o c e r z e m o cn o ś n ia d e j. W p o d ró ż y d a w a ł in n y m p r z y k ła d w y tr z y m a ło ś c i i d o b re j w oli.
A li — d w u d z ie sto k ilk o le tn i c h ło p a k , o d d a n y m n ie do p o słu g, a te m sa m e m m a j ą c y n a d z ó r n a d w sz e lk ie m i tro fe a m i.
R o d e m z d a je się E g ip c ja n in , c z a r n y , ja k s m o ła , le c z o r y s a c h d e lik a tn y c h . B y ł to je d y n y z c a łe g o p e r so n e lu s łu ż ą c y , k tó r y n a m się n ie u d a ł.
E le g a n c ik , z w ielk iem i z ło te m i p ie r ś c ie n iam i n a p a lc a c h , u m ia ł z a w s z e ta k się u lo tn ić, że go n ig d y w o b o zie z n a le ź ć nie m o ż n a b y ło . N ie ro b ił n ic z w ła s n e j w oli, le c z d o p ie ro n a ro z k a z b ra ł się do p r a c y i to n ie ch ę tn ie . Z a r a z w p o c z ą tk u w y p ra w y z a c z ą ł u d a w a ć ch o re g o , le c z g d y go H r a b ia c h c ia ł do C h a r tu m u o d p ra w ić, w y z d ro w ia ł i b ył n ieco ch ę tn ie j - szy.-
A s s a d — - S y r y jc z y k — l a t o k o ło 3 0 -tu , tęg i i p r z y s to jn y . D o r o b o ty n a d z w y cz a j ch ę tn y . Z a jm o w a ł się s ta l e o b słu g ą s to łu .
W s z y s c y ci lu d zie z w y ją tk ie m je d n e g o A le g o , b y li n am s z c z e rz e o d d a n i i śm ia ło n a nich li c z y ć m o g liśm y w r a z ie n ie p o słu s z e ń s tw a lub b un tu ze s tr o n y S u d a ń c z y k ó w , s ta n o w ią c y c h n a s z ą k a ra w a n ę . G d y ż tr z e b a w am w ie d z ie ć, że m o ż liw o ść te g o ro d z a ju n ie p o rz ą d k ó w nie b y ła b y n a jm n ie j w y k lu c z o n ą i n a w e t H ra b ia , p rz e w id u ją c y w sz y stk o , z a o p a tr z y ł się w L o n d y n ie
NAD N ILEM N IE B IE SK IM . 15
w k ilk a p a r rę c z n y c h k a jd a n k ó w . W k a ra w a n ie p a n u je p ra w o p o lo w e ; g d y b y w ię c z a s z ła p o trz e b a , m ie liśm y z u p e łn ą sw o b o d ę u ż y c ia ja k n a jb a rd z ie j k ra ń c o w y c h śro d k ó w . N a s z c z ę ś c ie w b iegu n a sz e j w y p ra w y , o p ró c z k ilk u s p o ra d y c z n ie z a a p lik o w a n y ch ra z ó w , o b e sz ło się b ez ty c h o s ta te c z n o ś c i.
Z n a c z n a c z ę ś ć n a sz e g o m a t e r ja łu w y p ra w o w e g o z o s ta ł a z a k u p io n ą w cz e śn ie j p rz e z H ra b ie g o w L o n d y n ie u S ilv e r a e t C o i n a d e s z ła d o K a ir u m o rz e m p rz e z p o ś re d n ic tw o K o m p a n ji C o o k 'a . P o z o s ta w a ło je d n a k m n ó stw o d o z a k u p ie n ia w K a ir z e , co te ż w c ią g u 6 dni, ja k ie tu s p ę d z iliśm y , z a ła tw io n e m z o s ta ło . N ie od r z e c z y b ę d z iiT z a z n a jo m ić w a s c h o ć z c z ę ś c ią te g o m a t e r ja łu , a b y ście m ieli p o ję c ie , w ja k ich w a ru n k a c h o d b y w a ją się teg o r o d z a ju w y p ra w y .
A r s e n a ł n a sz s k ła d a ł się z 7 sz tu k b ro n i, H r . P o to c k i w z ią ł d la sieb ie d w a s z tu c e r y ia b ry k i H o lla n d e t H o lla n d w L o n d y n ie , a m ia n o w icie c a l, 4 5 0 i c a l. 3 0 3 ; d la m n ie z a ś w y z n a c z y ł p a r a d oks H o lla n d a e t H o lla n d a c a l. 10 (n a g ru b e g o z w ie rz a ) i d o s k o n a ły k a ra b in M a n n lic h e ra z 5 -c iu s tr z a ło w y m m a g a z y n e m i lu n e tą . O p ró c z te g o m ie liśm y s trz e lb ę c a l, 12 ty p u „ C o lin d y a n “ , z k tó re j m o ż n a b y ło s tr z e la ć z a ró w n o k u lam i, jak ś ró te m ; * d a le j śró tó w k ę c a l. 12, k u p io n ą w K a ir z e u p u s z k a rz a B a i o c c i e - go, i w r e s z c ie p ta s z n ic z k ę od S p r in g e ra z W ie d n ia , p r z e z n a c z o n ą s p e c ja ln ie do m y c h o rn ito lo g icz n y ch e k s k u rs y j,
D o ty c h b ro n i m ie liśm y n a s tę p u ją c y z a p a s ła d u n k ó w . D o s z tu c e r a c a l , 4 5 0 — 1 0 0 ła d u n k ó w (k u le w c z ę ś c i ze sta lo w e m i k o ń ca m i, a w c z ę ś c i w n ik lo w y m p ła s z c z u ); do s z tu c e r a c a l.
3 0 3 — 5 0 0 ła d u n k ó w (k u le w n ik lo w y m p ł a s z c z u ) ; do p a ra d o k s a c a l. 10 — 1 0 0 ła d u n k ó w (k u le z e sta lo w e m i k o ń c a m i): do m a n n lic h e ra — 5 0 0 ła d u n k ó w (k u le e k s p a n z y w n e ); d o s tr z e l
b y „ C o lin d y a n “ c a l, 12 — 1 0 0 ła d u n k ó w z k u lam i i 5 0 0 z e ś r ó te m ; do s tr z e lb y c a l. 12 — 2 0 0 ła d u n k ó w ś r ó to w y c h ; i w re s z c ie d o p ta s z n ic z k i — 3 0 0 ła d u n k ó w ś ró to w y c h , z k tó ry c h 2 0 0 n a b ity ch m a c z k ie m . O g ó łe m w ię c m ie liśm y 1 3 0 0 ła d u n k ó w k u lo w y ch i 1 0 0 0 ś ró to w y c h . Z n a c z n a c z ę ś ć te g o m a t e r ja łu w o je n n eg o w r ó c iła z n am i do E u r o p y . L e c z w teg o r o d z a ju w y p r a w a c h n a le ż y się tr z y m a ć z a s a d y , że le p ie j je st, a b y z o s ta ło
1 0 0 0 ła d u n k ó w , n iż g d y b y z a b ra k ło je d n e g o .
W d z ia le z a p a s ó w ż y w n o ści b y liśm y p rz e d e w sz y stk ie m b o g a to z a o p a trz e n i w e w sz e lk ie g o r o d z a ju k o n se rw y , zak u p io n e p rz e z h r, P o to c k ie g o c z ę ś c ią u S ilv e ra w L o n d y n ie , a c z ę ś c ią u W a lk e r a w K a ir z e , M ie liśm y w ię c k o n se rw o w a n ą w o ło w in ę, c ie lę c in ę , sz y n k ę , o z o ry , sa rd y n k i, m a k re lk i, h o m a ry , ró ż n e g o
r o d z a ju ja rz y n k i, z n a k o m ite „ A r m y R a tio n ) , p ie p rz , s ó l,.K a r i, so s „ K a b o u l" , m a rm e la d k i z ow o có w , b isk u ity, h e r b a tę , k aw ę, c z e k o la d ę , cu k ie r i t. p. N a s tę p n ie w C h a rtu m ie H r a b ia z a kupił je s z c z e s p o ry z a p a s k a rto f li i r y ż u . Z te g o w id zim y , ze ś p iż a rn ia n a s z a b y ła d o sk o n ale z a o p a tr z o n ą , a lic z y liś m y te z , że w sz ę d z ie p o d ro d z e d o s ta n ie m y b a ra n ó w , k u r, ja j i m leka., co w z u p e łn o ś c i się s p ra w d z iło . N ie n a le ż y je s z c z e z a p o m in a ć , ż e s tr z e lb y n a sz e m o g ły n a m d o s ta r c z y ć p ro w iz ji w o b fito ści.
N iem n iej d o b rze b y ła z a o p a tr z o n a i p iw n ica n a s z a , je śli ta k m o ż n a n a z w a ć n iew ielk ie so sn o w e sk rz y n k i, z a w i e r a ją c e k o m p le tn y z a p a s w o d y m in e ra ln e j „ A p o llin a ris , d o s k o n a łe g o w in a b ia łe g o „ G u m p o ld s k irc h e n " i w re s z c ie s z a m p a n a w p o ł- b u te lk a ch , n a „ o b la n ie " ja k ie j w y b itn ie jsz e j sz tu k i.
D w a n a m io ty , je d e n w ię k sz y , d ru g i m niejszy,^ m ia ły n am s łu ż y ć z a p r z y k r y c ie ; g d y w s z e la k o w o la łe m sY P ^ ć p o d g o łem nieb em , niż w d u szn y m n a m io cie , je d e n z n ich o d b y ł c a ł ą p o d ró ż , an i ra z u nie ro z p ię ty . Z a u m e b lo w a n ie m ie liś m y : tr z y łó ż k a , d w a sto lik i, d w a fo te lik i i d w a k r z e s e łk a , w s z y s tk ie te p rz e d m io ty d a ją c e się s k ła d a ć w n iew ielk ie sto su n k o w o p ą cz k u . D o m y c ia s łu ż y ły n am d w ie gu m o w e w a n ien k i, a n a d to ob aj m ie liśm y p o d u żym , g u m o w y m tubie do s k ą p a n ia c a łe g o c ia a w ra z ie p o trz e b y .
G a r d e r o b a n a s z a m u s ia ła b y ć z p o rz ą d k u r z e c z y b a id z o o g ra n ic z o n a . J a d la sieb ie m ia łe m je d e n g a rn itu r m y sliw s i z m a t e r ja łu „ k h a k i", k tó ry m i d o sk o n a le s łu ż y ł w c ią g u c a łe j w y p ra w y , d ru g i m ie jsk i z fla n e li, fr a k (n a w y p a d e k w izy y u k tó re g o z d y g n ita rz y m ie js c o w y c h ), 2, p a r y trz e w ik ó w n a g u m ow ej p o d e sz w ie , 2 p a r y g u e tró w , k ilk a k o sz u l w e łn ia n y c h , Kilka b ia łv ch , d w a k a p e lu s z e (h e łm y ) a n g ie lsk ie n a w ielk ie g o r ą c a , jed ria „ s ta n le y ó w k a " — c z a p k a ze z w ie sz a j ą c e m się p łó tn e m n a k a rk , e t c e tc . — oto c a ły m ój z a p a s g a rd e ro b y .
Z in n y ch r z e c z y z a b ra łe m z so b ą : H e u g lin a „ O r n ith o logie N o r d o s t-A f r ik a 's " . S la ti n a - P a s z y „ F e r e t feu au S o u d a n i E d w a r d a F o a „ C h a s s e s a u g ra n d s fa u v e s' ; d a le j p r z y r z ą d y ^do .p re p a ro w a n ia , p a r ę sło ik ó w i e p ru w e te k n a o w a d y , lo rn e tk ę p o ło w ą, b u so lę, k ilk a p a r c ie m n y ch o k u la ró w , alb u m do r y sunk ów i t. p.
*) „A rm y R a d o n " je s t to p u szka b la s z a n a , z a w ie ra ją c a zup ę z k a - w ałkam i m ięsa i ro zm aitem i ja rz y n k a m i. T a k ą p u szk ę zan u rza się we w rzątek, a gdy się z a w a rto ść n a g rz e je , d o p iero o tw ie ra się, P u sz a t a t a zaw iera k o m p letn ą p o r c ję d la jed n eg o cz ło w iek a .
17
D o fo to g ra fo w a n ia m ia ły n a m s łu ż y ć d w a a p a r a ty , z k tó r y c h je d e n (lo n d y ń sk i) b a rd z o d ro g i, b y ł p rz e z n a c z o n y d la m n ie, g d y H r a b ia z a c h o w a ł d la sieb ie a p a r a t ty p u „ p h o to - ju m e lle s ‘\ N a n ie s z c z ę ś c ie w sz y stk ie z d ję c ia , ja k ie z ro b iłe m p r z y p o m o c y m eg o a p a r a tu , z a p e w n e w sk u te k w a d liw e g o n a s ta w ie n ia m igaw k i, b y ły p rz e tr z y m a n e i ja k o je d y n a p a m ią tk a z n a sz e j w y p ra w y p o z o s ta ły fo to g r a fje , ro b io n e p rz e z h r. P o to c k ie g o .
Z n a l a z ła się te ż w n a s z y m b a g a ż u d o s k o n a ła a p te c z k a p o d r ó ż n a od S ilv e r a z L o n d y n u , z a w i e r a ją c a w s z y s tk ie n a j- - p o trz e b n ie js z e le k a r s tw a , a ta k ż e p la s tr y , ig ły d o z a s z y w a n ia , b a n d a ż e i ty m p o d o b n e . D o p e łn iłe m ją d o k u p ien iem w W ie d n iu k ilk u fla s z e k so d o w e g o p h en o lu B o b o e u f a , k tó r y n a m o d d a w a ł z n a k im ite u słu g i p o d c z a s n a sz e j w y p ra w y . U ż y w a łe m go z ja k n a jle p s z y m sk u tk ie m n a w sz e lk ie s k a le c z e n ia , z a k łu c ia , o p u c h liz n y i t. p . i m o g ę go ś m ia ło re k o m e n d o w a ć z a ró w n o p o d r ó ż n i
k om , ja k i do d o m o w eg o u ż y tk u .
J e d n o c z e ś n ie z k o m p le to w a n ie m n a s z e g o m a t e r ja łu , H r a b ia c z y n ił w ła ś c iw e k ro k i u w ła d z m ie js c o w y c h d la z a p e w n ie n ia w y p ra w ie w sz e lk ich m o ż liw y ch u ła tw ie ń .
W K a ir z e d o w ie d z ie liśm y się, że lir, H o y o s w y j e c h a ł ju ż b y ł d o C h a rtu m u z e sw y m i to w a rz y s z a m i, u d a j ą c się n ad b rzeg i N ilu B ia łe g o . V olens nolens n a le ż a ło w ię c p ro je k to w a n ą m a r s z ru tę z m ie n ić i w ty m w y p a d k u H ra b ia p o s z e d ł z a r a d ą eg ip sk ieg o m in is tra w o jn y , o ra z k s. H e n ry k a , k tó r z y p o le cili m u Nil N ie b iesk i, ja k o k ra in ę o b fitu ją c ą w g ru b e g o z w ie rz a .
S k o ro p rz y g o to w a n ia n a sz e z o s ta ł y u k o ń cz o n e , h r. P o to c k i w y s ła ł d ra g o m a n a S z a ję w ra z z c a ł ą b ry g a d ą s łu ż b y p rz o d e m do C h a rtu m u . W y je c h a li oni z K a ir u d , 16 s ty c z n ia , z a b ie r a ją c w ię k sz ą c z ę ś ć b a g a ż u . M y d w aj i S te fa n z o s ta liś m y w K a ir z e d o s o b o ty 1 9-g o , w k tó ry m to dniu w y je ż d ż a ł do A s s u a n u p o c ią g z b y tk o w n y . Z a trz y m a liś m y ty lk o z so b ą b a g a ż p o d r ę c z n y . W ie c z o r e m w sp o m n ian eg o d n ia o god zin ie 6 i p ó ł w y ru s z y liś m y d o s k o n a ły m p o cią g ie m k u rje rs k im (train d e lu x e), k tó r y n a s d o w ió zł d o L u x o r u n a d ru g i d zień o 1 0 -e j ra n o . T u się k o ń c z y lin ja s z e ro k o to ro w a , a tern sa m e m i p o c ią g z b y tk o w n y . N iem n iej je d n a k , d zięk i sto su n k o m k s, H e n ry k a , d o s ta liś m y s tą d o so b n y p rz e d z ia ł z salo n ik iem i sta n ę liś m y w A s s u a n ie , n a p ie rw sz e j k a ta r a k c ie n ilo w e j, te g o sa m e g o d n ia o god zin ie ? -e j w ie cz o re m , a b y n o c w h o te lu p rz e p ę d z ić .
W A ssu a n ie m ia łe m sp o so b n o ść p o z n a ć h r. T e l e k y e g o sły n n e g o a fry k a ń s k ie g o e k s p lo ra to r a , o d k ry w c ę je z io r R u d o lfa
N a d Nilem Niebieskim 2
NAD N ILEM N IEBIESK IM .
i S te fa n ii, k tó ry tu o cz e k iw a ł n a p rz y b y c ie k s. C o lo re d o , ab y z nim r a z e m u d a ć się do S u d a n u n a w y p ra w ę m y ś liw s k ą , T le k y n a p ie rw sz y rz u t o k a rob i w ra ż e n ie sp o k o jn e g o b u rg e ra ,
nie cz ło w ie k a k tó ry p rz e s z e d ł ty s ią c e w io rs t p o k r a ja c h L o 8 £ n Ł y c h w ś ró d d zik ich i w ro g ich p lem io n m u rz y n - M h tłu s ty , z o k r ą g łą i c z e rw o n ą tw a rz ą , p r z y p om in a r a c z e j sp o k o jn e g o f a b r y k a n ta lu o k u p c a . i r z e c a g ie d n a k p o s łu c h a ć , ja k o p o w ia d a o sw y ch p o d r o z a c h lub p
;l“chp“S J ć 4 » w
sz e d ł n a r a ż a j ą c n a k a ż d y m k ro k u ż y c ie , a b y z ro z u m ie ć , z e to i e d e n z ty c h c ich y ch b o h a te ró w , k tó rz y d la p o s tę p u w n -d zy lu d zk iej r z u c a ją k r a j, ro d z in ę , w y g o d y ż y c ia co d z ie n n e g o , ab y w śró d n ie z n a n y ch p lem io n sp ę d z ić l a t a c a ł e w ^ j 0 w a ć i g o d zin y . C z o łe m b ić n a le ż y p rz e d ta k im i lu d ź m i i ż a ło w a ć ,
glu-d po N ilu, b a rd z o p ły tk i, z d w o m a p ię tr a m i k a ju t n a d p ok d em T ru d n o o w ię k sz y k o m fo rt, n iż n a p o ro w c a c h C o o k a k to e k r ą ż ą m ię d z y K a ir e m a A s s u a n e m , a n a s tę p nf
A ssu a n e m a W a d i-H a lf ą . K a j u t y w y g o d n e , k u ch n ia ^ o n a ł a , c a ły s ta te k o św ie tlo n y e le k tr y c z n o ś c ią , ^ ” ^ 1 1 d o w y - w sz y stk o , cz e g o m o g ą w y m a g a ć lu d zie b o g i ^ p r z y ^ T
gód i zb y tk u . Z a z n a c z a m to d la te g o , a b y « m ; t ' ° ' z e c 0 . p ow oli E u r o p e jc z y k z a p u s z c z a ją c y się w
dzi od w sz e lk ich w y g ó d w y r a f m o w a n e c y w iliz a c j
p rz e d m io tó w n a jp o trz e b n ie js z y c h w z y c m , ja k j ^
in n em i w o d a — nie m ów ię do p ic ia , oo t b
b r a ć z so b ą - a le t a w o d a , k tó r ą n a sz e g rz e sz n e c ia io T T ^ f d o b y , ja k ie sp ę d z iliś m y n a ą ta tk ,
ko, W śród ro zm o w y , c z y ta n ia , P » 8® 4 ' św ią ty ń e g ip sk ich , c z a s u z a tr z y m u je się p rz y r u m a c h d a w n y c h ś w ią ty ń ^. p a w te d y c z e r e d a tu ry s tó w p o d w o d z ą d r a ^ o c Ua _w ej a b y z o b a c z y ć z a b y tk i te j s ta r e j cy w i b rz e g u c z e k a p a m ię ci z a p o m o c ą z d ję ć f o t o g r a i t c z n y A .
z w y k le tłu m fe lla h ó w - m ę z c z y z n k o b ie t i dzie ^
p o c z ą w s z y od s ta r c ó w siw o w ło sy ch , a sk y m L e ja łm u ż n y .
L a c h , w y c ią g a ją * z ^
N a w s z y s tk ie s tr o n y s ły s z y s z ty ł .< y n ra w o o<>łąda-
■idyby o b o w iązk iem p o d ró ż n ik a b y ło p ła c e n ie p n ia ty c h n aw p ó ł n a g ich m u rz y n ó w .
NAD N ILEM N IEBIESK IM . 19
P o tr z e c h d n iach ta k ie j p o d r ó ż y s ta n ę liś m y w W a d i-H a lf a o g o d zin ie 2 -e j p o p o łu d n iu . F l a g i w p ó ł m a s z tu n a b u d y n k a ch r z ą d o w y c h i k o n s u la ta c h z w ia s to w a ły n am sm u tn ą d la p ra w d z i
w eg o A n g lik a , le c z p rz e w id z ia n ą w ia d o m o ś ć o śm ie rc i k ró lo w ej W ik to r ji, c e s a rz o w e j I n d y js k ie j. O fice ro w ie m ieli k re p ę na rę k u , p ra w o w ie rn e miss p r z y w d z ia ły g ru b ą ż a ło b ę . I m im o w o li p rz y c h o d z iła n a m n a m y śl p o tę g a te g o n a ro d u . O d z a c h o d u n a w sch ó d , od p ó łn o c y n a p o łu d n ie , ja k w ie lk ą je s t k u la zie m sk a , w n a jb a rd z ie j z a p a d ły c h k ą ta c h ś w ia ta , p o w ie w a te r a z t a fla g a ż a ło b n a , w y r a z w ie rn o p o d d a ricz y ch u c z u ć lu d u d la n ie o d ż a ło w a n e j m o n a rch in i.
Z W a d i-H a lf a p ro w a d z i w o je n n a k o le j ż e la z n a (S udan Military Railw ay) d o C h a rtu m u . L in ja ta , u k o ń cz o n a d o p ie ro p rz e d ro k ie m , p r z y jm u je ty lk o 16 p a s a ż e r ó w n a p o cią g , a k a ż d y p o d r ó ż n y w in ien b y ć z a o p a tr z o n y w s p e c ja ln e p o z w o le n ie m in i- s te r ju m w o jn y w L o n d y n ie , B y w a ło te ż , że m in is te rju m n ie
k tó ry m p o d e jr z a n y m o so b o m p o z w o le n ia teg o o d m a w ia ło .
gonów z c y s te r n a m i d o w ó d y , z je d n e g o w ag o n u s y p ia ln e g o , je d n e g o r e s t a u r a c y jn e g o i je d n e go b a g a ż o w e g o , g d y ż p ak u n k i p a s a ż e r ó w s ą b a rd z o o g ra n ic z o n e . D zięk i j e d n a * sto su n k o m k s. L ie c h le n s te in a d o d a n o je s z c z e je d e n w ag o n b a g a ż o w y , g d y ż in a cz e j n a s z ła d u n e k n ig d y b y się tu n ie p o m ie ścił.
N il p o m ię d z y A b u -H a m e d i W a d i-H a lf ą rob i o lb rz y m i z a k r ę t; k o lej w ię c z a k r ę t te n o m ija p o c ię ciw ie łu k u , b ie g n ą c m ię d z y tem i d w o m a p u n k ta m i w śró d s z c z e re j p u sty n i N u b ijsk ie j.
Z W a d i-H a lf a ru s z y liś m y o O-ej w ie cz o re m , w ię c ju ż po cie m k u . N ie m o g łe m te ż z d a ć sob ie s p ra w y , ja k t a p u sty n ia
w y g lą d a . D o p ie ro n a d ru g i d zień ra n o , g d y m w y j r z a ł oknem w ag o n u , sp o s trz e g łe m o lb rz y m ie p rz e s tr z e n ie , ja k s to ł ró w n e i p o k r y te s z c z e ry m p ia sk ie m lub żw irem . T u i o w d z ie , niby w y sp y n a m o rzu , w z n o siły się w o d d a li p o je d y n c z e w z g ó rz a , ' lub c a łe p a s m a n ag ich , s k a lis ty c h ła ń c u c h ó w P o n a d tem
c z y s te , la z u ro w e niebo i w e so łe s ło ń c e , k tó re n a w e t te m e 0 o s c m - ne i d zik ie o k o lice s tro i w b la sk i z ło c is te , e , , , , . W A b u -H a m e d sta n ę liś m y w p ią te k ra n o . S tą d k olej s ta le się u trz y m u je w k ieru n k u N ilu , o d d a l a j ą c się ty lk o m ie j
s ca m i, a b y u n ik n ą ć w ię k sz y ch z a k rę tó w rz e k i. O k o lic a te z n osi tu o d m ien n y c h a r a k te r , g d y ż w p o b liżu rz e k i ja k a ta k a ro ś lin
n o ść o z d a b ia g ru n t ja ło w y , . . , T W W z e
T e g o ż s a m e g o d n ia p o p o łu d n iu p o c ią g s ta n ą ł w; B e rb e rz e , gd zie p rz y b y ło n am k ilk u n o w y ch p a s a ż e ró w , a m ię d z y m m i
jak iś s z c z u p ły je g o m o ść, z d r a d z a j ą c y sw y m ty p e m p o łu d n io w ca , a w y r a z e m tw a rz y , sz cz e g ó ln ie j z a ś o cz u — c z ło w ie k a , k tó re m u
nie b a rd z o u ia ć m o ż n a . S ie d z ia łe m w ła śn ie , c z y t a j ą c k sią ż k ę , g d v p rz y b y s z z a ją ł m ie js c e n a w p ro s t m e g o sie d z e n ia i bez ce re m o n ii ro z p o c z ą ł z e m n ą g a w ę d ę . D o w ie d z iw a sz y s i ę , ze je s te m P o la k ie m , o ś w ia d c z y ł m i, że to on to w a r z y s z y ł p . K - sta n te m u R em b ie liń sk ie m u w je g o w y p ra w ie n a d B a h r ei a e t u i że ty lk o jem u zio m ek n a s z ż y c ie zaw d zięcza,^ g d y go aw o o k ru tn ie p o tu rb o w a ł. D z iw n y zb ieg lo s u : c z ło w ie k a te g o P r z ®a d w u d z ie stu l a t y w id z ia łe m w P a r y ż u , g d y ś. p. K o n s ta n ty _ńr B ra n ic k i o rg a n iz o w a ł s w ą w y p ra w ę d o H a m ra m u , w k tó re j i ja
NAD N ILEM N IE B IE SK IM . 21
u d z ia ł w z ią ć m ia łe m * ). I n te r lo k u to r m ój m ia ł b y ć d ra g o m a n e m tej e k s p e d y c ji. T r z e b a r z e c z y w iś c ie d ziw n eg o zb iegu o k o licz n o ści, a b y w d w a d z ie ś c ia l a t p o te m s p o tk a ć go w g łęb i A f ry k i.
N a s tę p n ie o p o w ie d z ia ł m i, ż e p rz e z w ie le l a t h a n d lo w a ł w A b is y n ji k o ś c ią sło n io w ą , s a m u r z ą d z a j ą c p o lo w a n ia n a sło n ie p r z y p o m o cy k ra jo w c ó w ; że z n a c a ł y N il N ieb iesk i i B ia ły , że w y p ra w y sw e p o su w a ł a ż do W ie lk ic h J e z i o r , że z n a n y je s t w sz ę d z ie p od n a z w ą „ n ie u s tra s z o n e g o m y ś liw c a n a s ło n ie “ (l'intrépide chasseur d' élép h a n ts); że w re s z c ie je s t o b ecn ie n a słu żb ie rz ą d o w e j, by s to s o w a ć m o n o p o l s o ln y w c a ły m S u d a n ie . Z w ró c iło te ż m o ją u w a g ę o ś w ia d cz e n ie te g o „ n ie u stra sz o n e g o m y ś liw c a “, że b y ł o b e cn y w H a m ra m ie , g d y le w r z u c ił się n a h r. E s te r h a z e g o i p o s z a r p a ł m u rz y n a , k tó ry m u n a p o m o c p o - s k o c z y ł. W ie d z ą c , ż e k s. L ie c h te n s te in b y ł w te d y w p o b liżu n ie sz cz ę śliw e g o w y p a d k u , o p o w ie d z ia łe m m u z a r a z te s z c z e g ó ły . K s ią ż ę o ś w ia d c z y ł w te d y z n a jz im n ie js z ą k rw ią p rz y b y sz o w i, że, to w s z y s tk o n ie p ra w d a , co on m ów i, g d y ż sa m był w te d y o b e cn y , je śli n ie p r z y s a m y m w y p a d k u , to n a stę p n ie p rz y k u r a c j i h r. E s te r h a z e g o i że w ó w c z a s o p ró c z n ich ż a d n e g o E u r o p e j c z y k a w c a łe j o k o licy nie b y ło . N a s z je g o m o ś ć n a ta k k a te g o ry c z n e o św ia d cz e n ie z a m ilk ł, z a c z ą ł się p l ą t a ć i w k o ń cu o k a z a ło się, że n ic n ie w ie an i o N ieb iesk im , an i o B ia ły m N ilu . N a s tę p n ie w C h a rtu m ie h r. P o to c k i z a p y ty w a ł się S ir d a r a W in g a te 'a , c z y n ie w ie co o nim . S ir d a r o ś w ia d c z y ł, że je s t to je g o m o ść, k tó r y się im a ró ż n y c h p o d e jr z a n y c h cz y n o ści, że s łu ż y ł c z a s jak iś w ta jn e j p o lic ji eg ip sk iej i że w o g ó le tr z e b a go się w y s tr z e g a ć . N a p a m ią tk ę sc h o w a łe m sob ie je g o k a r tę w iz y to w ą , k tó r ą m n ie w w a g o n ie o b d a r z y ł.
Z tern w sz y stk ie m w n o c y z p ią tk u n a so b o tę sta n ę liś m y n a p rz e c iw k o C h a rtu m u , k tó ry le ż y w k lin ie p rz y p o łą cz e n iu N ilu B ia łe g o z N ieb iesk im . P r z e s p a liś m y je d n a k do r a n a w w a gon ie i d o p ie ro o g o d zin ie 8 -e j w sie d liśm y n a rz ą d o w y p a ro w ie c
„ E lf in “ i p r z e je c h a liś m y n a le w y b rz e g rz e k i, g d z ie p a se m c ią g nie się m ia s to , a r a c z e j jeg o ru in y .
*) W y p ra w a ta z p rzy czy n y ch o ro b y hr, B ra n ic k ie g o do sku tku n ie p rz y sz ła .
R O Z D Z IA Ł II.
C h artu m . — O m du rm an. ■— O ch ro n n e praw o ło w ie ck ie d la Su d an u . — P la n . n a sz e j w yp raw y. — W y ja z d z C h artu m u . — Ż egluga po N ilu N ieb iesk im .—
W o d -M ed a n i. — W y ja z d k a ra w a n ą . — S e n a a r. — N asi ło w cy (S h ik a r i).
h a rtu m , d z is ie js z a s to lic a S u d a n u , po u p a d k u G o rd o n a z o s ta ł p rz e z M a h d ie - go z z ie m ią z ró w n a n y , a g d y p o ś m ie r
ci „ p r o r o k a “ r z ą d y o b ją ł je g o sio str z e n ie c sro g i k a lif a A b d u lla h i, s to licę sw ą u fu n d o w a ł w le ż ą c y m n a p rz e ciw k o O m d u rm a n ie , k tó ry w k ró tc e z n ic n ie z n a c z ą c e j o s a d y w z r ó s ł do 3 0 0 ty s ię c z n e g o m ia s ta , d zięk i p r z y m u so w ej im ig ra c ji p lem io n a ra b s k ic h z c a łe g o S u d a n u . P o w zięciu O m d u rm a - nu p rz e z K itc h e n e r a w e w rz e śn iu 1 8 9 8 ro k u , A n g lic y zn ó w p rz e n ie ś li s to lic ę do C h a rtu m u , a O m d u rm a n , o b ró co n y w p e rz y n ę p rz e z an g ie lsk ie b om b y ly d ito w e , s łu ż y d ziś je d y n ie z a sied zib ę w ła d z p ro w in c jo n a ln y c h .
D ziś C h a rtu m p rz e d s ta w ia n a g ro m a d z e n ie ru in d a w n y ch d o m ó w z n ie p a lo n e j c e g ły lub g lin y , w śró d k tó ry c h w z n o sz ą się w s p a n ia łe g m a c h y ju ż u k o ń cz o n e lub św ieżo b u d o w an e, A n g lic y , k tó rz y m im o firm o w e g o w ła d c y , ja k im je s t k h e d y w , s ą fa k ty c z n y m i p a n a m i z a ró w n o S u d a n u , ja k i c a łe g o E g ip tu , ro z sie d li się tu n a d o b re i ze z w y k łą sob ie e n e r g ją w zięli się do u cy w iliz o w a n ia k r a ju . W s z ę d z ie , g d z ie ty lk o p o trz e b a teg o
z a ch o d z i, p rz e p ro w a d z ili lin je te le g r a fic z n e , w s z y s tk ie w y b itn e p o s a d y a d m in is tra c y jn e , a s z cz e g ó ln ie j w o je n n e o b sa d z ili s w y m i zio m k am i, a z sa m e g o C h a rtu m u w k ró tk im c z a s ie z ro b ią p ięk n e, cy w iliz o w a n e m ia sto .
N a d s a m y m b rzeg iem N ilu N ieb iesk ieg o w z n ie śli w s p a n ia ły p a ł a c rz ą d o w y , k tó ry ich k o s z to w a ł o k o ło 1 2 0 .0 0 0 fu n tó w sz te rlin g ó w , a w śró d m ia s ta b u d u ją , lub p o b u d o w a li s z e re g i p o k a ź n y ch g m a ch ó w z c e g ły p a lo n e j, p rz e z n a c z o n y c h n a p o m ie sz cz e n ie w ła d z w o je n n y c h i a d m in is tra c y jn y c h , n a in s ty tu c je fin an so w e lub n a m ie sz k a n ia d la w y ż s z y c h fu n k c jo n a r ju s z ó w . N a u c z c z e n ie z a ś p a m ię c i b o h a te r a C h a rtu m u , ze s k ła d e k p u b licz n y ch p rz e d s ię w z ię li b u d o w ę w s p a n ia łe g o ,,K o lle g iu m G o r d o n a “ , w k tó re m k s z ta łc ić się b ę d z ie m ło d z ie ż b ez r ó ż n ic y w y zn ań i ra s y , p o c z y n a j ą c od sy n ó w n a jw y ż s z y c h d o sto jn ik ó w , a k o ń c z ą c n a h e b a n o w y m p o to m k u m ie js c o w y c h p a r ja s ó w .
P r z y b y w s z y do C h a rtu m u , s ta n ę liś m y w je d y n y m m ie js c o w y m h o te lu (K hartoum H otel), n a le ż ą c y m do ja k ie jś k o m p a n ji s z w a jc a r s k ie j. P o n ie w a ż se z o n L m y stow sk i b y ł je s z c z e w p e łn i, w ię c i d w a d z ie ś c ia k ilk a n u m eró w b y ło z a ję t y c h d o sz cz ę tn ie
p r z e z p o d r ó ż n y c h . N a s z c z ę ś c i e w s z y s t
k o p r z e w id u ją c y h r.
P o t o c k i z a t e l e g r a f o w a ł z K a ir u i d z ię k i te m u z n a le ź liś m y p r z y g o to w a n e d la n a s d w a o b s z e r n e i c z y s t e p o k o je . O lb rz y m i n a s z ła d u n e k z ło ż o n o n a w e r e n d z ie h o te lu .
K s ią ż ę H e n ry k n a d ru g i d z ie ń p o p rz y b y c iu , p r z e je c h a ł do O m d u rm a n u , g d zie w ś r ó d ru in d a w n e g o w ię z ie n ia , c z y f o r t e c y r o z b ił sw ój o b ó z . M y ś m y ty m c z a s e m k o ń c z y li p r z y g o to w a n ia d o n a sz e j w y p r a w y ,a ja w w o l
n y ch ch w ila c h z ro -
H o tel w C h a rtu m ie , b iłem k ilk a w y c ie
NAD N ILEM N IE B IE SK IM . 25
c z e k o rito lo g icz n y ch , k tó re m i d o s ta r c z y ł y n o w y ch d la M u z e u m n a b y tk ó w .
W e w to r e k 2 9 -g o s ty c z n ia o b aj p o je c h a liś m y d o O m d u r- m a n u , z a p r o s z e n i n a o b o z o w e ś n ia d a n ie p r z e z k s. H e n r y k a . Z C h a rtu m u w y ru s z y liś m y n a o sio łk a ch i p o p ó łg o d z in n e j je ź - d zie p r z y je c h a liś m y n a d b rz e g N ilu B ia łe g o , sk ą d g a y a s s ą (r o d z a j je d n o m a s z tc w e j b a rk i) p r z e je c h a liś m y do O m d u rm a n u . Z w ie d z a ją c m ia sto w ru in a ch , m im o w o li p rz y p o m n ia łe m sob ie te s tr a s z n e w o jn y m a h d y sto w sk ie , z ta k ą p ra w d ą o p isa n e p rz e z S la tin a . R z e c z d z iw n a . C z y t a j ą c p am iętn ik i te g o w o jo w n ik a , m a się r a c z e j w r a ż e nie, że się c z y t a o p isy w o je n z p rz e d 3 0 0 la ty , ccś w r o d z a ju sro g ich i b a rb a rz y ń s k ic h w o je n k r e s o w y ch , ta k po m istrz o w sk u p rz e z S ie n k ie w icz a o d tw o rz o n y c h . I n ie w iem , c z y w y p a d k ie m , c z y u m y śln ie , S la tin z a ty tu ło w a ł sw e p o m iętn ik i .,F e r e.Ł f©u a u S c u d a n “ , ja k b y m ia ł n a m y śli n a js ła w
n ie jsz e d z ie ło n a sz e g o m is trz a .
^ W O m d u rm a n ie k a ż d a p ię d ź ziem i je s t k rw ią lu d z k ą z ro s z o n a . K ilk a n a ś c ie l a t p a n o w a n ia K a lify b y ły je d n y m cią g ie m w o je n i e g z e k u c ji. S tr a s z n y ten ty r a n , k tó ry n a c z e le s fa n a ty z o w a n y c h h u fcó w bił r a z p o r a z r e g u la rn e w o jsk a , k tó r y z n ie b y w a łą c z e ln o ś c ią ro z k a z y w a ł w sw y m liście d o k ró lo w e j W ik to r ji, a b y p rz y b y ł d o je
go s to lic y d la z ło ż e n ia h o łd u , w sto su n k a ch ze sw y m w ła s n y m lu d e m b y ł k ra ń c o w o p o d e jr z li
w y m i sro g im . N a jle p s z y m sw y m p r z y ja c i o ło m g ło w y ś c in a ł, lub ich g ło d e m z a m a r z a ł, g d y ty lk o cie ń p o d e jrz e n ia n a n ich rz u c o n o . J e d n eg o z nich p rz e z 2 4 dni tr z y m a ł w w ięzien iu , d a j ą c m u ty lk o w o d ę do p icia , a b y w nim d łu żej d u c h a u tr z y m a ć ; a ż w k o ń cu z m a r ł n ie s z c z ę ś liw y s tr a s z n ą ś m ie rc ią g ło d o w ą . J e d n ą z n a jm n ie js z y c h k a r b y ło u c ię c ie p ra w e j ręk i i le w e j n ogi. W S u d a n ie p e łn o ta k ic h k a le k ó w s p o tk a ć m o ż n a .
I p o m y ś le ć sob ie, że te n sro g i s a tr a p a u p ad ł led w ie n a d w a l a t a p rz e d n a sz y m p r z y ja z d e m . D ziś je s z c z e n a b o c z n y c h u lic a c h O m
d u rm a n u b ie le ją n ie u p r z ą tn ię te s z c z ą tk i lu d z k ie , ja k o s tr a s z n e j b itw y O m d u rm a ń sk ie j, p o d c z a s k tó re j z g in ę ło
śla d y 22000 d e rw isz ó w , K itc h e n e ro w i p r z y p a d ło w u d z ia le p o sk ro m ie n ie
te g o s tr a s z n e g o w ro g a , k tó ry p rz e z 15 l a t tr z y m a ł w s z a c h u p o ło w ę E u r o p y . A m b ic je jeg o s ię g a ły ta k w y so k o , ze m a r z y n - ty lk o o p o d b o ju c a łe g o E g ip tu , le c z n a w e t i A r a b j i w r a z z M ek k ą N o g a m u się p o d w in ęła, ja k w ielu in n y m o lb rz y m o m , a ci - ło je g o p o rz u co n e m z o s ta ło n a p o ż a rc ie p so m , sę p o m i h ie n o m .
Z w ie d z iliśm y dom jeg o w O m d u rm a m e . ..e s t to m e w .e .u i b u d y n ek je d n o -p ię tro w y z n ie p a lo n e j c e g ły i o to c z o n y w y so k i m u re m O b ok w t e m L n e m p o d w ó rz u z n a jd u je się p a w ilo n ik , k tó ry m ie ścił w a n n ę do co d z ie n n y c h a b lu c y j ..n a s tę p c y p ro ro k a ^ . W n iew ielk iej o d le g ło ś c i r o z c i ą g a j ą się z a b u d o w a n ia , w k tó r y c h m ie s z k a ł b ra t K a lify , Y a c o u b ( J a k ó b ) . D zis s łu ż ą one z a r e y
d e n c ję J a k s o n a -P a s z y , p o m o cn ik a b ir d a r a . , P o d sp ra w ie d liw y m r z ą d e m A n g lik ó w k ra ] szyb do d o b ro b y tu , ta k silnie .z a ch w ia n e g o p rz e z la lk u n a a to le c ie k w ej w o jn y . L u d je d n a k , p rz y w y k ły z d a w ie p d a w n a d o s r ^ e p p tra k to w a n ia , u tr z y m a ć ty lk o m o ż n a z e la z n ą * ę k ą . T o t ^ _ N n g c v m im o sw ej c y w iliz a c y jn e ] m ?sn , z n ie z w y k łą s u ro w o ś c ią ą 3 2 S w y k ro c z e n ia . K a r a t a t o w y m ,
„O ty. k a jd a n y 3 , tu
c h w ila s p o tk a ć m o ż n a p a r t j e s k a z a ń c ó w , p o n u ro b r z ę c z ą c y c h k a jd a n a m i p o d e s k o rtą u z b ro jo n y c h ż o łn ie r z y . _ l>ą to z b ro d n ia rz e , k t ó r y c h r z ą d m ie js c o w y u ż y w a do ro b ó t o k o ło u p ię k s z e - n ia lub o d re s ta u ro w a n ia m ia s ta .
NAD N ILEM N IEB IE SK IM . 27
Ja k k o lw ie k tr y b u n a ły s u d a ń - sk ie s k ła d a ją się z sę d z ió w — k r a
jo w có w (k a d ij, to je d n a k p rz e w o d n icz y im z a w sz e m ie js c o w y g u b e r n a to r (m u d ir), k tó ry m a g ło s d e c y d u j ą c y , g d y r e s z ta sę d z ió w to — z a p r a w d ę fig u ra n - ci. K a ż d y w y ro k ś m ie rci id zie do z a tw ie rd z e n ia do S ir d a r a , o b d a rz o n e g o p ra w e m ła sk i. E g z e k u c j a n a s tę p u je w n e t p o ra ty fik o w a n iu w y ro k u .
W s z y s tk ie p o s a d y g u b e rn a to ró w p ro w in cy j s ą z a ję t e p rz e z o fice ró w a n g ie lsk ich ; n a to m ia s t u rz ę d y ta k z w a n y ch mamurów (n a cz e ln ik ó w p o w ia tu ) b y w a ją c z ę s to sp ra w o w a n e p rz e z E g ip c ja n , D zięk i tem u A n g lic y t r z y m a ją w sz y stk ie n ici rz ą d u w s w y c h rę k a c h , co im d a je g w a r a n c ję u trz y m a n ia S u d a n u n a w e t, g d y b y z b iegiem c z a s u E g ip t w y p a d ł z p o d ich p ro te k to r a tu . L e c z o d b ieg łem n ie co od p rz e d m io tu . Z w ie d z iw sz y O m - d u rm a n , u d a liś m y się do ob ozu k się cia H e n ry k a , g d zie n a n as c z k a ło ju ż śn ia d a n ie , z a s ta w io n e n a p o lo w y m sto lik u . P o d c z a s ś n ia d a n ia k sią ż ę z w ró c ił n a s z ą u w a g ę n a n ie n a ru s z o n y k a r ta c z , le ż ą c y w z a g łę b ie n iu m u ru . W e d łu g z d a n ia o fic e ró w a n g ie l
sk ich b y ł to je d e n z n ie u ż y w a n y ch p o cisk ó w d e rw isz o w sk ich . Z ja d łs z y śn ia d a n ie , p o z d ro w iliśm y k s ię c ia tr a d y c jo n a ln e m
„ W a id m a n s h e il“ i w ró c iliś m y do C h a rtu m u rz ą d o w ą ło d z ią , k o r z y s t a j ą c z u p r z e jm o ś c i m ie js c o w e g o mudira, m a j o r a S ta n to n a .
H r. P o to c k i z a n a s z e j b y tn o ś c i w O m d u rm a n ie w y k u p ił d la n a s obu p o z w o le n ia (licen ces) n a p ra w o p o lo w a n ia . T rz e b a b ow iem w ie d z ie ć, że od ro k u z e s z łe g o , w sk u te k z n a n e j k o n w e n cji lo n d y ń sk ie j, w w ielu k o lo n ja c h a fry k a ń s k ic h z a p ro w a d z o n o o ch ro n ę z w ie rz y n y . N ie od r z e c z y te ż b ęd zie z a z n a jo m ić w a s z n ie k tó re m i p ra w a m i m y śliw sk iem i, o b o w ią z u ją c e m i w S u d a n ie od z e s z łe g o ro k u .
K a ż d y k to c h c e p o lo w a ć w S u d a n ie n a g ru b eg o z w ie rz a , m u si w y k u p ić p o z w o le n ie A , k tó re k o s z tu je 2 5 fu n tó w s z te r lin - gów (o k o ło 2 5 0 ru b li).
Z a b ra n ia się b e z w a ru n k o w o s tr z e la ć s tr u s ie i z e b ry .
Ż y ra fy w oln o je s t ty lk o s t r z e l a ć w n ie k tó ry c h o z n a c z o n y ch d y s try k ta c h .
S ło n ie, b a w o ły , ż y r a f y , h y p o p o ta m y i n o s o ro ż c e w oln o z a b ija ć ty lk o w p ew n ej o g ra n icz o n e j ilo ści.
O p ró c z lic e n c ji, z a k a ż d e g o z a b ite g o b a w o łu p ła c i się 6 fu n tów , z a sło n ia 8 fu n tów , z a ż y r a f ę 6 fu n tó w , z a h y p o p o ta - m a 1 fu n t i z a n o s o ro ż c a 5 fu n tó w sz te rlin g ó w .
N iew ól no je s t s tr z e la ć s a m ic lub m ło d y c h w s z y s tk ic h p o w y ż e j w y m ie n io n y ch z w ie r z ą t; k to b y z a ś w y p a d k o w o z a b ił, p ła c i
10 fu n tó w sz te rlin g ó w k a r y .
K ły sło n ia, o ile w a ż ą m n iej, niż 10 fu n tó w , p o d le g a ją
k o n fisk a cie . ,
O p ró c z o p ła ty z a lic e n c ję , r z ą d p o b ie ra 10 p ro c e n t od w a r to ś c i z d o b y ty c h k łó w sło n io w y ch .
W C h a rtu m ie d o p iero s k ry s ta liz o w a ł się o s ta te c z n ie p la n n a sz e j p o d ró ż y , w e d łu g k tó re g o m ie liśm y się u d a ć w z d łu ż le w e go b rz e g u N ilu N ieb iesk ieg o a ż do K a r k o c z , a ew en tu aln ie^ do R o s e ire s (n a sa m e j g ra n ic y a b is y ń s k ie j), a s ta m tą d alb o w ió c ic t ą s a m ą d ro g ą , alb o się p r z e r ż n ą ć d o N ilu B ia łe g o i nim w r ó c ic
do C h a rtu m u . , . ,
Z a r a d ą m ie js c o w y c h fu n k c jo n a r ju s z ó w h r. P o to c k i z d e c y d o w a ł się w y k o n a ć p ie rw s z ą c z ę ś ć p o d ró ż y , a m ia n o w icie do W o d -M e d a n i, n a g a y a s s a c h , g d y ż t a c z ę ś ć k r a ju , ja k o b a rd z o z a lu d n io n a, nie p rz e d s ta w ia ż a d n y c h w id o k ó w d la m y ś liw c a . D o p ie ro z W o d -M e d a n i n a w y n a ję ty c h d ro g ą te l e g r a f ic z n ą w ie l
b łą d a c h m ie liśm y w y r u s z y ć d a le j ku p o łu d n io w i. H r a b ia z a k u p ił n a d to w O m d u rm a n ie d w a k oniki m ie js c o w e j r a s y d la n as d w ó ch i c z t e r y o sio łk i — d la słu ż b y . S tw o r z e n ia te w y s ła liś m y n a p r z ó d d ro g ą lą d o w ą p o d o p ie k ą d w ó ch salsó w , c z y li p a c h o ł
k ów , M o b a m e d a i Y o u s s o u fa , z k tó r y c h p ie rw s z y m ia ł b y ć n a u s łu g a c h H ra b ie g o , a d ru g i m n ie b y ł p rz y d a n y .
M u sz e tu z a z n a c z y ć m im o ch o d e m , że w y p r a w a h r. rPo
to c k ie g o b y ła p ie rw s z ą e k s p e d y c ją s p o rto w ą n a d b rz e g i N ilu N ieb iesk ieg o . W d a w n ie js z y c h c z a s a c h tego^ r o d z a ju w y p ra w y nie b v ły w” m o d z ie , a n ieliczn i s p o rts m e n i a n g ie ls c y k ie ro w a li się r a c z e j' d o k r a ju P rz y lą d k o w e g o lub n a w sch o d n ie p o b rz e ż a . N a s tę p n ie p r z y s z ły w o in y d e rw isz o w sk ie , k tó r e S u d a n z a m k n ę ły n a p rz e c ią g l a t k ilk u n a stu . P ie rw s z y m d o p ie ro s p o rts m e - n em , k tó r y o d w ie d z ił b rz e g i N ilu B ia łe g o w 1 9 0 0 ro k u , b y ł k s.
H e n ry k L ie c h te n s te in : w ła ś n ie d zięk i je g o n am o w o m h r. P o to c k i z d e c y d o w a ł się ie c h a ć d o S u d a n u .
J a k m a ło b y ł z n a n y N il N ieb iesk i p rz e d n a s z y m ^ p r z y jazd em - d o w o d zi i ta o k o licz n o ść, że n a w e t w C h a rtu m ie n ik t
