Polacy i język polski na Śląsku pod panowaniem pruskiem

215160

X

Polacy i język polski

na Śląsku

p o d

panowaniem pruskiem.

Skreśli}

Dr. Stanisław Karwow ski.

P O Z N A Ń .

Czcionkami Drukarni „Pracy" Sp. z o. p.

1910.

G L i < k A

Już od roku 1163, w którym to s y ­ now ie w ygnanego z Polski W ład y sła­

w a, najstarszego syna B olesław a K rzyw oustego, otrzym ali Śląsk za po­

m ocą cesarza niemieckiego, rozpoczę­

ła się germ anizacya tego kraju, a w XIII w. wielkie przybrała rozm iary. P o ­ pierali ją w ynarodow ieni książęta pia­

stow scy, biskupi w rocław scy, zakony i panowie, popierali ją też H absburgo­

wie, gdy Śląsk przeszedł pod ich pa­

nowanie. a energicznie podjęli ją kró­

lowie pruscy od r. 1741

S koro F ry d ery k W . zagarnął Śląsk, zaprow adził w szędzie język niemiecki, zakładał niemieckie osady, w y sy łał żołnierzy — Ślązaków w nie­

mieckie okolice.

Tenże król w y raża 1744 r. zarz ą ­ dowi królew szczyzn w W rocław iu niezadowolenie, że polska młodzież

i*

górnośląska nie uczy się po niemiecku religii, pisania, czytania i rachunków .1)

W r. 1764 w ychodzi nakaz, aby m agistraty oddalałj^ polskich nauczy­

cieli, nie znających języka niemieckie­

go, a w ich miejsce ustanaw iały tylko takich, coby znali obadw a języki — aby dzieci chłopskich i wogóle dzieci z niższych stanów nie dopuszczano do w yższych nauk ani do stanu duchow­

nego.2)

Założono naw et rodzaj serninary- ów w Raciborzu i w klasztorze cy ster­

skim w Rudzie, w których nauczyciele ćw iczyć się mieli w sztuce uczenia młodzieży po niemiecku,3) a reskrypt z r. 1767 nakazyw ał, aby żadnego chłopca nie przyjm ow ano w naukę, któryby nie okazał świadectwa inspe­

kto ra szkolnego, że dostatecznie w ła ­ da językiem niemieckim.4)

*) Die polnische Sprachfrage.. Eine Zusam- mensteilung von dahin einschlagenden Aklen- stiicken und Journalartikeln. Leipzig 1845, str. 136.

’) Tam że.

s) Tam że 137.

*) Tamże.

Nie zaszkodziły jednak w ielce te F ry d e ry k o w i zakusy narodow ości polskiej na Śląsku, gdyż oto, jak opisu­

je Juliifri U rsyn Niemcewicz mad- odrżańśką krainę na początku XIX w iek u :

„W szystko na drugiej stronie (Pol­

ski) takie jak u nas: taż sam a mowa, strój, obyczaje, położenie kraju, w szystko świadczy, że Polska i Śląsk jednym narodem , jedną b y ły krainą.

Mimo przez tyle w ieków niekorzyst­

nych okoliczności, została m ow a pol­

ska szczególnie w pospólstwie taką, jaką by'a za Piastów . I któż ją u trz y ­ m ał? Nie szlachta zapewne, tak łat­

w o przekształcająca się gwoli ro zka­

zów dw orów tych, od których łaski spływ ają; nie niższa nlawet płeć m ę­

ska, w ędrująca, służąca w wojsku, li­

czącą się rzemiosł u obcych: u trz y ­ m ała ją płeć,żeńska, przeznaczona żyć w tych zagrodach domowych, w któ­

rych pradziadow ie ich żyli, chw aląca Boga w tych modlitwach, w tych pie- niach, w których go oni od tylu w ie­

ków chwalili, w ty m języku kołysząca

— 6 —

niemowlęta swoje, w tej mowie u- dzielająca im pieszczot i tkliw ych se r­

ca macierzyńskiego uczuć."1)

Do tych słów Niemcewicza dodać należy, że, jak to opisuje Maks W aldau (von Haunschild), były radca zie­

miański powiatu kozielskiego, w trzechtom ow em dziele swojem o Ślą­

sku,2) szlachta po praw ym brzegu O- dry mówiła jeszcze do połowy XIX wieku w domu po polsku.

W epoce wojen napoleońskich nie miano czasu na germanizowanie Ślą­

ska, szkoły też były tylko po miastach i w większych wsiach. Dopiero po kon­

gresie wiedeńskim zabrała się utw orzo­

na w r. 1816 w Opolu rejencya do dzieła. W samym środku polskiego Śląska, w G liwicachs) założono gim- nazyum, z którego rozchodzić się miała niemczyzna, a w nowo utworzonych

') Chociszewski Józef, Podręcznik geografii ojczystej. Poznań 1892, str. 58.

f) „Nacli der Natur".

*) Gimnazyum gliwickie byto spadkobiercą szkoły klasztornej w Rudach. Potthast, Q e- schichte der Cistercienser-Abtei Rauden.

— 7 —

szkołach elementarnych, które także stać się m iały rozsadnikami niemczy­

zny, nie uczono, wcale języka polskiego.

W niektórych szkołach — pisał pe­

wien duchowny k ato lick ix) — zanie­

chano nauki czytania polskiego, religią naw et np. w B aborow ie2) w ykładano PO niemiecku, a niemiecki inspektor szkólny w Głubczycach Stanjek radził

\kkaryuszow i, aby p rzy nauce religii co najwięcej raz po raz używ ał polskie­

go języka. Niektóre szkoły w ręcz p ra ­ cowały nad wytępieniem polskiego ję­

zyka i to nie tylko w większych m ia­

stach, jak Raciborzu i Gliwicach, ale i w mniejszych jak Baborowie i in­

nych. W wielu szkołach wiej­

skich nie miano żadnych szkolnych książek polskich, nie pisano i nie uczo­

no się niczego na pamięć po polsku, nawet zabraniano mówić po polsku.

Nauczycielami i inspektorami szkolny­

mi mianowano rodowitych Niemców

') Die polnische Sprachfrage itd. 381.

’) P o niemiecku Bauerwitz. Mapa Górnego Śląska przez ks. J. Gregora. Miiosfaw 1904.

bez względu na to, czy umieli po pol­

sku lub nie.

Nawet służby Bożej 'nadużywano ku wyrugowaniu języka polskiego. Bez ko­

niecznej potrzeby zaprowadzano w gminach polskich niemieckie kazania, a dzieci szkolne m usiały często śpie­

w ać i modlić się po niemiecku, chociaż nie rozumiały tęgo języka.1)

R adca ziemiański powiatu głubczy- ckiego Sedlnitzki oświadczył pewne­

mu proboszczowi, że ma do niego zau­

fanie, iż niemiecki język zaprowadzi w swej parafii, a naczelny prezes Śląska M erkel zapowiedział dziekanowi a zara­

zem inspektorowi szkolnemu M. w K., że nie ma przed nim wspominać, iż w okolicy jego jeszcze mówią po polsku, bo o tern wiedzieć nie chce,2)

W r. 1841 potrzebowano w superin- tendenturach pszczyńskiej, opolskiej i kluczborskiej 38 ewangelickich ducho­

w nych i 130 nauczycieli, w ładających językiem polskim, do gmin zupełnie

ł) Tam że 362.

2) Tam że 383.

po lskich’) Także w superintendenturze niskiej i w okolicach Namysłowa, S y­

cowa, Oleśnicy i Oławy były całkiem polskie gminy ewangelickie. Ale nawet o tych ewangelików nie dbał rząd.

„W ogóle — p is a ł2) pastor Fiedler z M iędzyborza w r. 1850 — ewangelików Polaków w pruskim Śląsku jest około 120,000. Są gorliwymi wyznawcami ewangelickiego kościoła, kochają swych księży i ojczystą mowę. Ich stan inoral- n}r byłby daleko pomyślniejszy, gdyoy nie nałóg pijaństwa. Co do w ykształ­

cenia stoją niżej od Niemców, lecz nie z braku w rodzonych zdolności, tylko jedynie dla tego, że im odjęta jest spo­

sobność kształcenia się w ojczystym języku. Cały ich skarb książkow y skła­

da się z kilku nabożnych i kościelnych książek, jako też biblii i polskiego kan­

cjo n ału (zbioru pieśni nabożnych) i k a ­ zań Dąbrowskiego. W szystkie te książ­

ki drukowane głoskami gotyckiemi po większej części w Brzegu, z wielką

’■) Tam że 87.

2) SzkoJa Estkowskiego 1851 str. 168.

— 10 —

przeszkodą w oświacie, bo wszelkie książki i pisma sąsiedniej- Polski dla nich nieprzystępnemu Księża ich, któ­

rych w pruskim Śląsku było około 35, muszą po y ięk szej części nabożeństwo w dwóch językach odprawiać. Uczą się zwykle języka polskiego dopiero póź­

niej, co dla niejednego ciężarem, od którego chcieliby się uwolnić. Dla tego starają się nabożeństwo o ile możności ograniczyć, czemu się rząd nie opiera."

„Przed 30—40 laty (więc około 1811 r.) byli nauczyciele w tutejszych szkołach, którzy w ojczystym języku uczyli dzieci czytania i najpotrzebniej­

szych wiadomości w rełigii. Uczyli ze­

psutym dyalektem swych okolic, po­

nieważ lepszej polszczyzny nie znali.

Polska książka do czytania, której do nauki używali, składała się z kilku kart, miała na tytule piejącego koguta, po­

tem następowało kilka stronnic sylabi­

zowania, Ojcze nasz, dziesięcioro p rzy ­ kazań, apostolskie wyznanie w iary i kilka modlitw. Później na początku te­

go (XIX) wieku, w ydał w Brzegu ks.

Jan Kutsch, inspektor kościelnego po­

— l i —

wiatu byczyńskiego „Książeczkę do sylabizowania i czytania dla szkól ele­

m entarnych po polsku i niemiecku.

Książka ta, lubo nierównie lepsza, nie odpowiada obecnie (1851) potrzebom.

T a książka, jako też tłomaczenie pol­

skie powszechnie w Niemczech daw ­ niej znanej „Hubnera historyi biblijnej"

były tak długo używane, aż nie przy­

szedł rozkaz uważania szkół polskich za niemieckie, wyrugowania z nich n a­

tychm iast wszelkich książek polskich, a w ykładania nauk tylko po niemiecku.

Postępow ano tak dłużej niż cały wiek ludzki i przekonano się, że przez to Polaków nie da się przemienić na Niem­

ców, a zam iast rozwijać, przytłumiano w nich oświatę, w ykształcenie i religij­

ność.“

Największą ewangelicko-polską gmi­

ną z całego Śląska była międzyborska, licząca 9000 ludności polskiej. W niej było 19 szkółek, pomiędzy temi tylko jedna zupełnie niemiecka, trz y wiejskie mieszane, a reszta w yłącznie polskie.

Pod dozorem pastora Fiedlera, jako kaznodziei gminy polskiej, pozostawa-

— 12 —

Jo 11 szkól. Zaraz po objęciu urzędu w r. 1836 przekonał się Fiedler o bez­

skuteczności i szkodliwości gwałtowne­

go zaprow adzania języka niemieckiego.

Protestow ał więc przeciw temu przy każdej sposobności ustnie i piśmiennie u w yższych i niższych władz, w ga­

zetach i pismach czasowych. W piśmie z dnia 9 września 1842 r. oświadczył, że państwo wcale się nie troszczy o w ykształcenie polskich duchownych e- wangehekich i zdaje się tylko tolero­

wać polsko-ewangelicką służbę Bożą.1) Ponieważ zaś ewangeliccy duchowni zmuszeni byli uczyć się pryw atnie po polsku i za pomocą słownika i gram a­

tyki tłomaczyć niemieckie kazania na polskie, które, czytane co niedzielę w\

kościele, przy złej wymowie pozosta­

w ały dla ludu niezrozumiałemi i religij­

nych jego potrzeb nie zaspokajały, przeto żądał zaprowadzenia języka polskiego jako przedmiotu naukowego w seminaryum ewangelickiem w W rocła­

wiu przynajmniej dla tych, coby w pol­

skich okolicach urzędować chcieli.2)

' i Szkofa E stkow skiego 1851 str.

2) Tamże 24.

i 13 —

Niezmordowany w swych zabiegach, odczytał na synodzie prowincyonainym w W rocławiu 1844 r. rozpraw ę w in­

teresie ewangelickich Polaków Śląska, dom agając się większego uwzględnienia ojczystego ich języka w szkole i ko­

ściele. Wniosek jego przyjęto z po- wszechnem zadowoleniem.

P rzez swe podania, przedstawienia i prośby dopiął nareszcie, że w ówcze- snem ewangelickiern seminaryum w W rocławiu jednę godzinę nauki języka polskiego udzielać zaczęto i że mu re- jencya wrocławska poleciła napisanie książeczki, któraby zaw ierała spis naj­

potrzebniejszych w yrazów polskich i niemieckich z pytaniami, utworzonemi z poprzednich wyrazów. Książeczka ta (Ein Buchlein fur den Sprachunter- richt) była na to przeznaczona, ażeby nauczycielowi podać sposób przynaj­

mniej jakiegokolwiek porozumienia się z dziećmi po niemiecku.

Sam Fiedler starał się o nauczycieli, znających język polski, i na w łasną od­

powiedzialność — co było naówczas bardzo śmiałym czynem — zalecił

— 14 —

wszystkim nauczycielom swego nadzo­

ru, aby dzieci w wyższej klasie uczyli przynajmniej w jednej godzinie ty g o ­ dniowo czytania polskiego.1)

Jak o potrzeby duchowe ewangelic­

kich, tak też i katolickich poddanych polskiej narodowości rząd wcale się nie troszczył. „Przypuściw szy — pisała

„G azeta Śląska" w r. 1842 — że cala ludność polsko-katolicka wynosi 700,000 dusz — wedle urzędowej statystyki było w r. 1864 w rejencyi wrocławskiej 53,474, w rejencyi opolskiej 665,865 Polaków wedle Czyńskiego 1887 r.

923,800 2) — to, licząc na każdą parafią, składającą się z 2000 dusz, tylko je­

dnego duchownego i 3 nauczycieli, po- trzebaby do 350 parafii tyluż duch®- wnych i 1050 nauczycieli, znających gruntownie język polski."

Tym czasem język ten nie był wów­

czas przedmiotem nauki ani na jednem górnośląskiem gim nazyum ani w kato- lickiem seminaryum nauczyciełskiem

J) Szko/a 1850, str. 367—370.

2) Dziennik Poznański VII. 145.

— 15 —

w Głogówku, gdzie nawet nie wolno było mówić po polsku,1) a w całej pro- wincyi tylko w królewskiem gimnazyum Fryderykow skiem i miejskiej wyższej szkole obywatelskiej w W rocław iu b y ­ li nauczyciele języka polskiego.2)

Dążności germ anizatorskie rejencyi opolskiej popierali ochotnicy. Tak gło­

sił bez ogródki konieczność zniemczenia Górnoślązaków w yższy nauczyciel w Gliwicach Józef Heimbrod w piśmie

„Beitraege zur Kenntniss des Elemen- tarschulwesens Oberschlesiens vom J. 1764 bis 1838.“

Uciekano się nawet do haniebnych fabrykacyj celem zohydzenia języka polskiego. Tak w ydal niejakiś dr. Haa- se w Katowicach w strętny pod każdym względem przekład najsłynniejszych poezyi Schillera i Uhlanda nibyio w górnośląskiem narzeczu, jakiem nawet i w najwięcej zniemczonych okolicach dawnej Polski mówić nikomu się nie śniło. Oto kilka przykładów tego po­

tw ornego tłom aczenia:3)

') Die polnische SpracMrage 381.

*) Tam że 87.

8) Dziennik Poznański XXXVI nr. 90.

— 16 —

,4 ty ż zuchwalnie joru raubował Zielonej Łąki entfuhrował.

Ten Ritter Toggenburg strasznie sm utnoł boika od Schillera, tak na spas ubersetzowoł przez dr. H.

Ten Ślepy k r ó ls ta r o t ale pieknol boika od niejakiegoś Uhlanda, freśnie Ubersetzowoł przez dr. H.

Nawet w kołach duchownych pano­

wała tak zawziętość przeciwko języ­

kowi polskiemu, że kanonik Krueger, dyrektor seminaryum nauczycielskiego w W rocławiu, gniewał się, gdy uczeń tego seminaryum Lompa, późniejszy szerm ierz narodowości polskiej, polskie dzieła w wolnych chwilach czytyw ał.1)

Napróżno Karol Koszycki (Ko- schiitzky), właściciel Wielkich W ilko­

wic, zażądał 1841 r. w sejmie śląskim, gdzie między 92 deputowanymi nie by­

ło ani jednego przedstawiciela narodo­

wości polskiej, zaniesienia próśb:/ dc władz, aby polski język jako przed­

miot naukowy zaprowadzono w gimna- zyach górnośląskich, a w szkołach lu-

Szkoła 1850 str, 199—203.

— 17 —

dowych głównie w nim ćwiczono mło­

dzież — aby „Am tśblatt“ rejencyi opol­

skiej także po polsku wychodził, a żia- den sędzia ani urzędnik adm inistracyj­

ny nie był ustanowiony na. Górnym.

Śląsku, któryby nie znał języka pol­

skiego. Nikt Koszyckiego nie poparł1).

Łagodniej i sprawiedliwiej postępo­

wano sobie w owym czasie co do języ ­ ka polskiego w Berlinie. Zbiór praw dla całej monarchii drukowano dla polskiej ludności Śląska po polsku. Natom iast rejencya opolska zamieniła od r. 183!^

Tygodnik urzędow y, który przedtem przynajmniej w znacznej części w poł- skiem w ydaw ano tłomaczeniu, na cał­

kiem niemieckie pismo.

N ajw yższa w ładza sądow a w ydala do wszystkich, sądów w polskich okoli­

cach ogólne rozporządzenie, aby w spraw ach Polaków spisywano pobo­

czne polskie protokóły, ale w r. 1841 nie było w całej prowincyi śląskiej ani je ­ dnego sędziego, któryby był z doi en spisać lub podyktować polski protokół,

‘) Die polnische Sprachfrage 79.

- 18 —

dla tego też spowodowywano strony polskie do zrzekania się polskiego pro­

tokółu1).

Jak z sądowymi, tak też było i z innymi urzędnikami. Najw yższa wła­

dza żądała w zasadzie od urzędników znajomości obydwóch języków krajo­

wych, w praktyce jednak działo się inaczej.

I tak się stało, że około 1000 urzę­

dników z w yższych stanów nie potrze­

bowało uczyć się po polsku, natomiast 100,000 ludzi prostego stanu musiało uczyć się po niemiecku, ale i to ucze­

nie się na niewiele się przydało, bo serce i głowa pozostaw ały puste, a po w yj­

ściu ze szkoły i z w ojska Ślązak pow ra­

cał pod rodzinną strzechę i w zupełnie polskiem otoczeniu zapominał, czego się nauczył. W praw dzie pewien pro­

cent polskich Ślązaków w ynaradaw iał

ł) Tam że 79. P. dr. Rostek z Raciborza posiada dokument, gdzie na początku napisano po polsku: „Zrzekamy się prowadzenia polskiego protokółu." Strony, jak mu wiadomo, nie rozo- m iafy ani sJowa po niemiecku.

— 19 —

się w szkołach, ale główna w arstw a po­

zostaw ała polską, nie postępowała je­

dnak w oświacie, bo główny przycisk w szkole kładziono na język niemiecki, a o rzeczyw iste wykształcenie rozumu i serca nie dbano.

Aby uzasadnić usuwanie języka pol­

skiego ze szkół śląskich, twierdzono ze strony niemieckiej, że język górnoślą­

ski jest zepsutą gwarą, że nie m a ża­

dnej wartości, a stąd i praw a bytu, że jest przyczyną ogłupienia ludu, jak wogóle w szystkiego złego na Górnym Śląsku i dla tego nie tylko ze szkoły, ale i z codziennego życia jak najspie­

szniej w ygnany być powinien.

Przeciwko takiemu pojmowaniu rze­

czy już w r. 1792 wystąpił wrocławski profesor Schummel, który umyślnie po­

djął wędrówkę po Śląsku, by zbadać zarzuty, jakie czyniono tam tejszem u ludowi polskiemu i jego językowi.

W ręcz on wypowiedział zdanie, że nie ma się praw a wydaw ać sądów uje­

mnych o języku, którego się nie zna, i żądał, aby nie pozbawiano Ślązaków7 pol-

2*

y

— 20 —

skich sposobności kształcenia się i w y­

doskonalania w języku ojczystym .1) Za językiem polskim ujął się 1S27 r.

w „Oberschlesischer Anzeiger" uczci­

wy Niemiec, radca szkolny Ben da, twierdząc, że język ludu górnośląskie­

go ma swoje uprawnienie, a zdanie je­

go potwierdził pewien sumienny sędzia, posiadający gruntow ną znajomość ję­

zyka ludu, wśród którego urzędował.

„Rodowity Górnoślązak — pisał w

„Schlesische Provinzialblatter“ 1827 r, T. I. str. 560 — mówi prawdziwym językiem polskim, niektóre zaś prowin- cyonalizmy, archaizm y, niejaka różni­

ca i tw ardość w wymowie, co i w Polsce zachodzi, a od czego żaden ję­

zyk nie jest wolny w szystko to je­

szcze nie jest mięszaniną rozm aitych na­

rzeczy, tak jak nie jest język W iedeń­

czyków lub Berlińczyków mięszaniną języków holenderskiego, duńskiego i tak zwanego „Plattdeutsch/*

Z równą trafnością pisał o tym

Ł) Schummel je st autorem broszury p. t.

„Der Oberschlesier verteidigt gegen seine W i- dersacher“ .

— 21 -

przedmiocie w „Schlesische Provinzial- b la tte r" ' (r. 1827) protestancki radca k onsystoryalny Richter, który, przez lat 30 pracując na Śląsku, mógł sobie w yrobić sąd bezstronny. Jego zdaniem zachodzą w języku polskim tej części górnośląskiej ziemi, która do pograni­

cza morawskiego przytyka, niektóre morawskie i niemieckie naleciałości, ale mimo to brzmi język ten naw et w .ustach prostego robotnika dziesięćkroć lepiej niż mowa Niemców-wieśniaków około Oleśnicy, W rocław ia i w górno­

śląskich powiatach. — Zwykle — doda­

je Richter — mówią katoliccy księża i nauczyciele lepiej po polsku od ewan­

gelickich, a dzieci polskie uczą się ła­

twiej niż niemieckie, w tych sam ych stosunkach żyjące. Uważanie języka polskiego za przeszkodę oświaty jest wielkim błędem; nie język polski, lecz brak dobrych nauczycieli, lekceważenie ludu górnośląskiego, stosunki, wśród których nieszczęśliwi G órnoślązacy bez w łasności^ pod ciężarem poddaństwa żyć musieli — to były główne p rzyczy­

ny niskiego stopnia oświaty.“

- 22 —

Aby przekonać się, jakim jest język ludu górnośląskiego, przedsięwziął A- nielewski z W rocław ia 1842 r. podróż pieszą z Opola do W ielkich Strzelec, Toszka, Pyskowic, Gliwic, Królewskiej Huty, Bytomia, Tarnowie, Lublińca, Dobregodnila, M ałapiany i napow rót przez Opole do Brzegu.

„Nieraz — pisze -— zboczyłem z gościńca i wstępowałem do wsi okoli­

cznych, a radość moja była nie mała, gdym się przekonał, że rzeczy całkiem inaczej się miały, niż dotąd ogólnie są­

dzono. W ym owa ludu po wsiach jest dobitna, ale cokolwiek schłopiała, zupeł­

nie J a k w P oznańskiem ; w niektórych miejscach jednak samogłoskę a daleko czyściej wymawiają, a nosowe ą jak francuskie en. Miękkie spółgłoski cz, rz, sz zamieniają na tw arde i to tem wyraźniej, im więcej zbliża się granica krakowska, gdzie, jak wiadomo, owe spółgłoski także tw ardo wymawiają."

„Język jest wogóle, o ile mogłem zbadać z ust ludu, dość płynny i dźwię­

czny, germ anizm y jeszcze tak rzadkie, że w istocie dziwić się należy, iż za­

— 23 —

biegi germ anizacyjne tak spełzły na niczem.“

„Do obcych przem aw iają w trzeciej

©sobie liczby mnogiej, co także rozpo- wszechnionem jest w Czechach i S ty - ryi, zapewne od czasu zajęcia tych k ra ­ jów przez Austryaków, odpow iadają

»aś „ja“ zam iast „tak“. To są dwa naj­

zw yczajniejsze germanizmy. P rz y li­

czeniu G órnoślązacy kładą zwykle licz­

bę mniejszą naprzód, ale znają też zw y­

kły sposób. Tak od jednego i tego sa­

mego człowieka w jednem i tem samem zdaniu słyszałem : „Miałem tedy lat ośm dwadzieścia, teraz mam już trz y ­ dzieści pięć“. W yrażenie: ,,Pięknie dziękuję", widocznie niemieckie „Dan- ke schoen“, często pow tarzają. Za to w yrażeń, w prost z niemieckiego języ­

ka wziętych, słyszy się nadspodziewa­

nie mało. Niektóre są przyjęte z cze­

skiego np. składek zam iast piwowar, d ycki zam iast zawsze. Obok nich wiele staropolskich w yrażeń, jak siła w zn a' czeniu dużo, wiadro zam iast węborek."'

Pieniądze liczą na piętaki albo trzy fenygi i to czeskie, reńskie, tw arde pię­

— 24 —

taki. Oczywistym dowodem, jak wolno i jak mało rozpowszechnia się tam ję­

zy k niemiecki, jest to, że lud po wsiach po większej części nie wie, jak nawet najbliższe' m iasta zowią się po niemie­

cku, tak, że dowiedzieć się o drogę tru ­ dno, jeśli się nie zna polskiej ich na­

zw y."

„W miastach język już jest bardzo m ięszany, niższa w arstw a mówi z w yjątkiem obcych przybyszów w yłą­

cznie po polsku i zaledwie rozumie po niemiecku; bogatsi w ładają obydwoma językam i, ale i wśród nich poznać od razu Polaka. Urzędnicy prawie w szy’

sc y mówią tylko po niemiecku. Żydzi, w których rękach po większej części szynki po wsiach i handel w mniej­

szych miastach, rozumieją swój interes ta k dobrze, że język ludu dobrze sobie przyswoili. Po lewym brzegu O dry ję­

zy k jest już bardziej zepsuty.111) Niedorzeczność twierdzenia, jakoby mowa Górnoślązaków była zepsutym dyalektem języka polskiego, w ykazy-

l) Tamże.

— 25 —

w al dr. Roger, lekarz przyboczny księ­

cia na Raciborzu, w przedm owie do zebranych i w ydanych przez siebie z melodyami „Pieśni ludu polskiego na Górnym Śląsku.“

Cennem było także świadectwo pa­

stora Fiedlera, który podczas siedmio­

letniego pobytu w okolicy Sycow a i Nam ysłow a zapoznał się gruntownie z językiem polsko-ewangelickich Dolno- ślązaków.1)

„Największą różnicą — pisał — po­

m iędzy w ykształconym językiem a tu ­ tejszym stanowi wymowa, po większej części albowiem całą gębą wymawiają, przez co wiele głosów syczących w ła­

ściwe brzmienie traci.

Następujące uw agi szczególnie są w a ż n e :

Samogłoska a brzmi zwykle jak o np. Pon, Pan, czasem nawet jak aa np.

zbauw zam iast zbaw, paulić zam. palić, w ans zam. was. Cz w ym aw iają jak i w Polsce, jak c np. cekaj, cego. wies za.ii.

czekaj, czego, wiesz, sceście zamiast

Tygodnik Literacki. B. 1343 nr. 27.

— 26 —

szczęście, ę i ą zwykle jak e i o np.

m iedzy zam. między, panio zam. panią, w ym awiają zaś dobrze w w yrazach dąb, będę, smętek. Są brzmi jak som

np. sąsiek jak somsiek, sąsiad jak som- , siad.

Między ż i z często różnicy nie ro­

bią i mówią zaba, z y d zam. żaba, żyd.

Bardzo zepsuta jest wymowa ł, któ­

re najlepiej jeszcze w ym awiają w ro­

dzaju męskim czasu przeszłego, w był, mówił. Na początku brzmi jak u np.

nawa zam. ława, uaskaw y, ząm. łaska- wy. W środku w yrazów wymawia się jak niemieckie ł np. cale, ciało, mówiła.

Często się zupełnie w ypuszcza np. ba- rog zam. barłóg, zozuje zam. zołzuje.

Zupełnie zaś źle mówią pausc, kauja zam. płaszcz, kałuża.

Co się \y<zzy form gram atycznych,

znajduje się tu wiele archaizmów i dla- * tego też starożytny język polski jest

ludowi naszemu najzrozum ialszy. F o r­

m y: rękoma, siestrze, desek itd. u nas przedewszystkiem w używaniu, równie;

i liczba podwójna rzeczowników i słów np. dwie oce, dwie nodze, dwie lecie,

— 27 —

dwie słowie, pojdźma, dajma, pośłijma.

B rat odmieniają regularnie: bratowit, bratem. B ez i przez, równie jak i w P o l­

sce, nie rozróżniają wcale.

Germanizmem oczyw istym jest bez­

ustanne używanie zaimków przed sło­

wami np. ja widział, ty ś widział, on wi­

dział, m y widzieli. Zam iast: jesteśm y, m ów ią: m y są. Dzieci mówią o rodzi­

cach i starszych w trzeciej osobie licz­

by mnogiej np. ojciec śpią, m atka nie byli doma.

P rz y imionach liczbowych kładzie się zwykle mniejsza przed większą np.

dwa dwadzieścia. Lud m iędzy sobą za­

gaduje się przez ty, w y, wyższych zaś przez trzecią osobę liczby mnogiej np.

co oni chcą zam. co pan chce, w jego ogrodzie zam. w pana ogrodzie.

B yłoby to rzeczą zbyteczną i za obszerną, gdybym tu w szystkie archai­

zm y i germ anizm y przytoczyć chciał.

Przepomniee jednak nie mogę w yra­

żenia, którego nam pobratym cy zape­

wne zazdroszczą tj. onaczyć ze złożo- nemi za, na, prze, po ifd. Znaczenie je ­ go jest nieograniczone, skoro bowiem

— 28

tutejszem u Polakowi zabraknie jakiego słowa, używ a natychm iast onaczyć.

Z przytoczonych uw ag pokazuje się, że zepsucie tutejszego dyalektu tak wielkiem nie jest. Mogę o tem z do­

świadczenia zapewnić, że każdego P o ­ laka, byleby tylko łatwej używał kon- strukcyi, zrozumiemy.

Dla tego też nie chwalę bynajmniej postępowania niektórych księży, kt-ó' rzy na am boni^ używ ają tutejszego gminnego sposobu w yrażania się, aby, jak mniemają, stać się zrozumialszymi.

Ambona jest dziś jedynem miejscem, gdzie wieśniak język ojczysty słyszeć może w zastosowaniu do w yższych po­

jęć. To jest więc miejsce, gdzie z naj­

większą pilnością trzeba mu tę piękną mowę ukazać w całej zachwycającej postaci, aby go tym sposobem p rzy ­ zwyczaić do szlachetniejszego w y raża­

nia się, bo gdzież ma się uczyć po pol­

sku? W szkole uczą go po niemiecku, nauczyciele są Niemcy, których um yśl­

nie w ysyła się w czysto polskie okoli­

ce, by polski język jaknajprędzej stąd w yrugować i niemiecki zaprowadzić."

— 29 —

W iększego jeszcze znaczenia są zdania uczonych, którzy, szczegóło­

wemu badaniu języka polskiego, a po­

niekąd zgłębieniu narzecza górnoślą­

skiego poświęciwszy się, ścisłe graina- tyczno-badaw cze podejmowali w tym kierunku prace.

Znany profesor dr. Bandtke, rodem Ślązak, sw ego czasu rektor szkół w ro ­ cławskich, później profesor i bibliote­

karz w szechnicy Jagiellońskiej w K ra­

kowie, następującą o mowie G órno­

ślązaków umieścił w swej „Polnische G ram m atik11 (str. 360) uw agę:

„Prow incyonalny język polskich ślązaków m a w ysoką w artość, a w szy scy ci, co nim pogardzają, postę­

pują sobie niesłusznie. Z języka tego nauczyć się może jak najlepszy Polak wielu w ybornych p rastary ch w y rażeń i nagrom adzić niemało cennych uwag o przejściach w językach polskim i czeskim .11

Także daw ny czeski językoznaw ­ ca S zajarzy k zaprotestow ał w swej

„Geschichte der Menschen S prąehen11 (str. 405) przeciw ko podawaniu po­

— 30 —

gardę narzecza górnośląskiego przez dziennikarstwo niemieckie. Zalicza on mow ę G órnoślązaków do sześciu dya- lektów języka polskiego, które się przecież „tak bardzo pomiędzy sobą nie różnią, jak poszczególne narzecza niemieckie."

„Jak w szy scy inni P olacy — mówi Szafarzyk — tak też i Ślązacy mają jeden i ten sam język książkow y.

W szystko w ięc jedno, czy książka w W arszaw ie, Poznaniu, K rakowie albo na Górnym Śląsku napisana. Tylko protestancka gmina w M iędzyborzu posiada śpiewnik z r. 1682 w osobnem napisany narzeczu. T rzeba też w ie­

dzieć, że tak zw any śląski dyalekt daw nym i czasy nie tylko na Śląsku, ale także i w Polsce był w używaniu.

W Śląsku przecież zaniedbano mowę polską w szkole i w urzędzie, w skutek czego pozostała na dawnym stopniu rozwoju swego, gdy w literaturze, jak każdy inny język, niejednym uległa zmianom."

Szczególniejszą wiagę położyć na­

leży na zdanie dr. L. Malinowskiego,

— 31 —

profesora słowiańskiej filologii na uni­

w ersytecie krakow skim , k tó ry w ynik badań swoich nad językiem górno­

śląskim ogłosił w pracy : „Ueber die oppelnsche M undart in Oberschlesien"

(Lipsk 1873) i w rozpraw ach w w ar- szawskiem „Ateneum" (1877) i w VIII.

tom ie „Rozpraw Akademii Umiejętno­

ści, w Krakowie" (1880). Udowodnił on uderzającego podobieństwa niektórych polskich druków z XV. i XVI. w ieku z dzisiejszym , językiem ludu górnoślą­

skiego w okolicy Koźla, oraz stw ier­

dził, że polski język na Śląsku nie jest bynajmniej czesko-m oraw sko-pol- sko- niemiecką mieszaniną i że nie różni się w takim stopniu od języka piśmiennego, żeby tenże miał być dla Ślązaka niezrozumiałym.

Najnowsza, bardzo gruntow na pu­

b lik a c ja o języku górnośląskim w y ­ szła świeżo staraniem Akademii Umie­

jętności w K rakow ie pióra dr. Nitscha, k tó ry cały Śląsk zwiedzili

Przez rząd zaniedbany i germani- zowany, przez ówczesnych hakaty- stów w yszydzany, nie postępował lud

— 32 —

polski na Śląsku w oświacie ani nie miał świadomości narodwej. Urzę­

dnikami i nauczycielami byli po wię­

kszej części rodowici Niemcy albo zniemczeni Ś lązacy; księża z m ałym i w yjątkam i dla ośw iaty naro lowej z bojaźni nic nie czynili. W edle zape­

wnienia Józefa Lom py było pomiędzy nimi zaledwie 20, którzy rozumieć mo­

gli w ydaw aną przez E w ary sta Est- kowskiego Szkolę, n. p. Lascy w Li­

gocie pod Białą (Ziilz), Stabik w Mi­

chałowicach pod Bytomiem, Press- freund w Gliwicach, kanonik Ficek w Niemieckich Piekarach, fundator tam ­ tejszego kościoła, redaktor „Tygodni­

ka katolickiego" i w y d aw ca Żyw otów Św iętych Skargi.

Było jednak kilku zacnych mężów, którym dobro ludu polskiego leżało na sercu. Tak zachęcał do czytania pol­

skich książek Schemrneł, niegdyś e- wangelicki nauczyciel, później bur­

m istrz w Pszczew ie, w reszcie radca ziemiański w Oleśnie, Gruchel, naj­

przód nauczyciel, potem burm istrz w Rybniku, Kietłiński, p o c z m i s t r z w

— 33 —

Rybniku, Lis, sztyg ar z Bytom ia, któ­

ry w łasnym nakłjadem w y daw ał ksią­

żki polskie pobożnej treści, ks. Pol, au­

tor gram atyki polskiej, Piekoszew ski, m łynarz w B rzozow icach , pod B y to ­ miem, Gajda, m alarz pokojow y w Lu- beczku w powiecie lublinieckim, któ ry naw et utrzym y w ał czytelnią i zamie­

rzał przyw ieść do skutku w ydaw anie

„Tygodnika polskiego11 i zaprowjadzić te atr am atorski polski, M acander, nau­

czyciel w W ęzinie w powiecie lubli­

nieckim, Schubert, nauczyciel w Luh

beczku. L iteraturą polską zajmowali się ks. H alam a w Dobrodzieniu, H ala­

m a w Kluczborku, pastor Plaskuda w Szym onkow ie w powiecie kluczbor- skim, kandydat ewangelicki P russe w W ołczynie, dziekan Ekw art w Siatko- wicach w powiecie o polskim J), Ko- czołd i Peżych, a pierwszym krzew icie­

lem ducha narodow ego na Śląsku był Józef Lompa, nauczyciel wiejski w Lubczy pod W oźnikami (ur. 1797 + 1863), k tó ry kształcił się w szkole P i-

') Szkofa 1850 str. 199 -2 0 3 .

3

— 34 —

jarów w Wieluniu. Ruch narodow y nia Śląsku wzm ógł się dzięki działalności P a w ła Stalm acha i Karola Miarki, ur.

1824 w Pielgrzym ow icach pod P szczy ­ ną, zm arłego 1882 r. w Cieszynie, w ła­

ściciela i redaktora „K atolika/1 naby­

tego od Józefa Chociszewskiego, któ­

ry go założył w Chełmnie i przez trzy lata w ydaw ał. Do przyjaciół i opieku­

nów ludu polskiego na Śląsku należeli m iędzy innymi biskup Latuszek, bi­

skup A dryan W łodarski, ks. Szafra- nek, ks, Lubecki, ks. B ączyk (Bontzek) i ks. C zesław Lubiński (D/amroth), naj­

lepszy poeta śląski.

Za staraniem Karola Koszyckiego, Lompy, Smolki i Józefa Łepkow skie- go, który przez niejakiś czas redago­

w ał „Tygodnik górnośląski," zaw iąza­

ło się 1848 r. w Bytomiu T o w arzy ­ stw o pracujących dla ośw iaty ludu polskiego i zlałożyło czytelnie polskie w Bytomiu, Lublińcu, W oźnikach, Rybniku i M ysłowicach.1)

Dopiero za panow ania F ry d ery ka

Ł) Tam że 1850 str. 137.

— 35 —

W ilhelma IV. zwolnią! zapęd germ ani- zatorski na Śląsku, do czego p rzyczy ­ ni! się znacznie kardynał książę-biskup w rocław ski Diepenbrock (ur. 1798 + 1853), k tó ry w yrzek ł w P iekarach te pam iętne słow a:

„Dałbym uciąć sobie palec z mej ręki, gdybym umiał po polsku, abym się mógł z ludem polskim rozmówić.*1 On to w ziął w szczególną opiekę lud polski na Śląsku, zaprow adził 1849 roku w sem inaryum duohownem w W rocław iu regularną naukę języka polskiego, którą pow ierzył em igranto­

wi polskiemu ks. Kraińskiemu. K lery­

cy na jego rozkaz musieli uczyć się odtąd po polsku.

K orzystając z ogłoszenia konstytu- cyi, która szkołę więcej zależną od w ładzy duchownej uczyniła, zalecił Diepenbrock inspektorom, którym i zw ykle byli dziekani, pilne czuwanie nad tem, aby dzieciom polskim tylko w ojczystym języku nauki udzielano.

Zachęcał też księży po pfarafiach, aby kształcili się w języku polskim i w tym języku głosili słowo Boże.

3*

— 36 —

A ponieważ dyecezya w rocław ska daw no już zaniechała święcić św iąt patronów polskich, przeto kazał umie­

ścić je napow rót w rubryce, a św. Bro­

nisław ę ogłosił patronką całego Śląska i dzień 7-go w rześnia nakazał święcić solennie jako jej uroczystość.1)

Tak samo k orzystał z większej swobody pastor Fiedler.2) Zawisłym od siebie nauczycielom polecił połow ę nauk udzielać dzieciom po polsku, a zw łaszcza religii, historyi biblijnej i zdań z Pism a św. W najniższej klasie kazał zaczynać naukę od polskiego głosow ania, a potem dopiero, gdyby dziecko zdań w ojczystej mowie czy­

tać się -nauczyło, rozpoczynać niemie­

ckie czytanie. W tym celu kazał Fie­

dler drukow ać w B rzegu polską „Nau­

kę czytania" niemieckiemi głoska­

mi, opracow aną na zasadzie Kiszew­

skiego „Nauki czytania pod względem polskim, a na zasadzie H arnyscha (Sprechbuch) pod względem niemie-

‘) Szkofa 1851 str. 372—1852 str. 86 a) SzkoJa 185'\ 3 6 7-370.

— 37 —

ckim.“ Dla starszych uczniów zapro­

wadzi} polskie tłom aczenie „P rzy jacie­

la d z ie d “ P reussa i V ettera, która to książka w y szła w Królewcu.

Na jego przedstaw ienia ukazał się dnia 14-go grudnia 1850 r. re sk ry p t re­

jencyi wrocławskiej, ty c zący się szkół, uczęszczanych przez polsko-e;- w angelickie dzieci.

„ Je st zadlaniem szkół piolskich — tak brzmiał reskrypt r) — młodzież o- bok języka niemieckiego tak k ształ­

cić,- aby i po polsku dobrze mówić i pi­

sać potrafiła. Szczegółow o nadto sta ­ nowi się, ab y w w yższej klasie dosta­

teczna liczba godzin do ćwiczenia w czytaniu i stylu w języku niemieckim i polskim w yznaczoną była. W ra ­ chunkach i realiach niechaj p rzew aża język niemiecki, ale w religii uczynić należy język polski wykłaldowym, o- sobliwie tam, gdzie jest językiem Ko­

ścioła." W edle rozporządzenia tylko takie książki w szkołach m iały być za­

prow adzone, któreby były w obu ję­

zykach napisane.

>) Szkofa 1851 str. 168-169.

— 38 —

Na przedstawienie Purkyniego, pro­

fesora fizyologii p rzy uniwersytecie w W rocławiu i założyciela Tow arzystw a Jiteracko-słowiańskiego tamże, utwo­

rzy ł rząd 1842 r. k ated ry języków sło­

wiańskich w Berlinie i W rocławiu. W Berlinie został docentem języka pol­

skiego pod koniec 1842 r. W ojciech C y­

bulski, którego 1860 r. powołano na profesora literatury polskiej do W ro ­ cławia.

Za staraniem Karola Koszyckiego i za przyczynieniem się kardynała Diepen- brocka zaprowadził rząd w r. 1842 na­

ukę języka polskiego jako fakultaty­

w ną w gim nazyaeh opolskiem i gliwi- ckiem, 1843 r. także w gimnazyum w Nisie, do którego niegdyś uczęszczali późniejsi królowie polscy Michał Kory- but Wiśniowiecki i Jan Sobieski, 1856 r. w gim nazyaeh głubczyckiem i raci- borskiem, a 1858 r. w gimnazyum gło­

gowski em.1)

W Opolu przez dłuższy czas był nauczycielem języka polskiego ks Cy-

*) W iese, 1. 187. 200. 206.

trynowski. W Raciborzu używano g ra­

matyki polskiej i W zorów polskich, w ydanych przez Kampmanna, nauczy­

ciela przy gimnazyum Elżbiety w W ro­

cławiu, później gram atyki Fritza, nau­

czyciela przy realnej szkole św. Du­

cha w W rocławiu, który w przedmowie niemiebkiej napisał, że książkę jego przejrzał łaskawie „H err K. Libelt"1)

Nauczycielem języka polskiego w Raciborzu był do r. 1875 ks. Jan Krahl,

„curatus Polonorum" (urn. 1910), po­

tem „rodow ity Morawianin" ks. Man- derla, w ikary raciborski, później ks Ro- gula, kapelan więzienny. Obecnie udzie­

la go p. Nowak, nauczyciel głuchonie­

mych.

Zaprowadzono także naukę języka polskiego w seminaryum nauczyciel- skiem w W rocławiu, a p rzy egzaminie wymagano dokładnej jego znajomości.

Egzam inator Rendschmidt popadł w gniew, gdy egzaminand, Niemiec Jan Besta, nie umiał w ytłom aczyć kilku pol-

— 39 —

*) W iadomości te pochodzą od p. dr. Józefa R ostka z Raciborza.

— 40 —

skich słówek i form gram atycznych, chociaż język polski — jak mniemał Rendschmidt, sądząc z nazwiska — był jego ojczystym językiem .1)

W tym też czasie zreformowano katolickie seminaryum nauczycielskie w Głogówku, przeniesione dotąd w r.

1803 z Opola. W tem seminaryum był od r. 1814 językiem wykładowym ję­

zyk niemiecki, a języka polskiego w ca­

le nawet nie uczono. Na praktyczne tylko ćwiczenia posyłani bywali semi­

narzyści do polskiej przedmiejskiej szkoły, gdzie się polskim posługiwali językiem, co jednak 1818 r. ustało.

Seminaryum w Głogówku, jak się dyrektor jego, ks. dr. Schermuly, z du­

mą w yraża,2) przyczyniło się walnie od r. 1814— 1845 do germanizacyi Gór­

nego Śląska (Schermuly, ksiądz katoli­

cki, nazyw a ten okres „die grosse Zeit der Germanisierung Oberschlesiens“ !), w ysyłając niemieckich nauczycieli, któ-

*) Schermuly, Das Lehrer-Sertiinar in Ober- glogau. Breslau 1902. str. 91. 92.

2) Tamże.

— 41 —

rzy ani słowa po polsku nie umieli, do miast i wsi górnośląskich.

Atoli zmieniło się to — jak ubolewa Schermuly — w r. 1844.

Na rozkaz ministra Eichhorna .zapro­

wadzono w tym roku w seminaryum we w szystkich klasach język polski ja ­ ko przedm iot nauki w 2 godzinach ty ­ godniowo. W krótce potem powiększono liczbę godzin o 2, a naukę języka nie­

mieckiego skrócono o 4 godziny. Odtąd także niemieccy uczniowie mieli co ty ­ dzień 2 lekcye języka polskiego, n aj­

przód osobno, potem razem z polskimi uczniami.

Następca Eichhorna Ladenberg (1848— 1850) jeszcze dalej posunął się w względności dla żywiołu polskiego.

Z polecenia jego nakazało wrocławskie kolegium szkolne w końcu r. 1849, co następuje:

„P rzy przyjmowaniu do semina­

ryum uczniowie po polsku mówiący mieć powinni pierwszeństwo przed Niemcami, którzy stoją na ty m samym stopniu w ykształcenia, a zasobu wiado­

- 42 —

mości niemieckich uczniów w polskim języku nie wolno oceniać łagodniej niż słowiańskich uczniów. Aby sem inarzy­

ści lepiej wydoskonalili się w polskim języku, należy dać sposobność uczniom wyższego kursu tak niemieckim jak polskim odbywania prób nauczania dzie­

ci polskiego pochodzenia. T aką sposo­

bność,; z której dotąd nie korzystano, daje w Głogówku dwuklasowa szkoła przedmiejska."

N ajprzychylniejszym okazał się P o ­ lakom minister Raum er (1850— 1858).

W ysłał on w czerwcu 1851 r. tajne­

go radcę Stiehla, bardzo sprawiedliwe­

go męża, do Głogówka na rewizyą, a owocem jej było najprzód, że z powodu nieznajomości języka polskiego wielu preparandów w tym że roku nie p rzy ­ jęto do seminaryum, powtóre, że d y ­ rektor Hócker i dwaj nauczyciele, Jó­

zef Dorn i W ilhelm Kothe, nie rozumie­

jący po polsku, oddaleni zostali, a dy­

rektorem m ianowany za przyczynieniem się kardynała Diepenbrocka dnia 17-go kwietnia 1852 r. ks. Juliusz Jiittner

— 43 —

Ten ks. Jiittner, urodzony w Lubliń­

cu 1821 r., był księdzem w W . Księ­

stwie Poznańskiem od r. 1845 i to naj­

przód w ikaryuszem w Szubinie, potem kaznodzieją niemieckiej gminy i nau­

czycielem szkoły obywatelskiej w Gnie­

źnie. Na tem stanowisku poznał go ks.

Bogedain, naówczas poznański radca rejencyjny i szkolny, na którego polece­

nie został ks. Jiittner mianowany 25-go m aja 1847 nauczycielem sem inaryum w P aradyżu.

Zostawszy dyrektorem seminaryum w Głogówku, starał się ks. Jiittner o to, aby język polski był w niem należycie uwzględniany, w czem mu się jednak nauczyciele nieraz sprzeciwiali. Za je­

go czasów nie instalowano żadnego Niemca, chyba, że dowiódł znajomości języka polskiego.

Ks. Jiittner zniósł niemiecką szkołę ćwiczeń, a w jej miejsce zaprowadził polską. Kolegium szkolne wrocławskie zażądało wprawdzie, aby niemieccy se­

minarzyści mieli sposobność w ykształ­

cenia się w niemieckiej szkole miejskiej

— 44 —

w Głogówku, ale odstąpiło od żądania na przedstawienie ks. Jiittnera, że w yż­

sza klasa polska szkoły seminaryjnej celowi odpowiada. W pływ ks. Jiittnera i jego przekonania stały się miarodaw- czemi dla katolickich seminaryów Ślą­

ską, gdy w r. 1861 został członkiem w rocławskiego kolegium szkolnego.

Zadaniem nowej polskiej szkoły ćwiczeń, w której nauczycielem został 1853 r. Polak, Antonii Cygan (um. 1893), miało być doprowadzenie uczniów do dokładnego zrozumienia języka polskie­

go i biegłości w ysław iania się w nim.

Tłomaczono w ięc z polskiego na nie­

mieckie i odwrotnie, czytano ustępy polskie i niemieckie z podręcznika, w y­

danego przez nauczycieli Bestę i C y­

gana, porównywano ciągle wyrażenia niemieckie z polskiemi, religii uczono się tylko po polsku, a w w yższym od­

dziale uczniowie w rachunkach i geo­

grafii obok niemieckiego używali także polskiego języka.

Życzeniem ministra Paum era, który pięć polskich książek w seminaryum

— 45 —

zaprowadził, było, aby historya, geo­

grafia, historya naturalna i rachunki w polskim języku wykładane były, a ję­

zyk niemiecki był tylko przedmiotem nauki, słowem chciał seminaryum spol­

szczyć, atoli kolegium szkolne w ro ­ cław skie dokonało tego, ż/e sem inaryum pozostało zakładem niemieckim z pol­

skim językiem jako przedm iotem nau­

kowym, z polską szkołą ćwiczeń i w y­

kładem polskim dla uczniów polskich w katechizm ie i historyi ś., oraz pie­

śnią polską dlja uczniów polskich.

W podobny sposób urządzono za ­ łożone 1849 r. drugie górnośląskie ka­

tolickie seminaryum nauczycielskie w Pyskowicach, w którem każdy bez w y ­ jątku sem inarzysta w polskim języku miał się kształcić. D yrektorem tego za­

kładu został Smolka.1)

Za R aum era w yszła też dnia 5 w rze­

śnia 1851 r. instrukcya dla preparan- dów, w edle której tylko tacy m łodzień­

cy mieli być przyjm owani do szkół preparandtów, któ rzy by posiadali pe­

l) Szkofa 1851 str. 327.

— 46 —

wną znajomość języka polskiego. Je­

dnym z głównych obowiązków szkoły preparandów miało być dalsze kształ­

cenie w języku polskim, a wynikiem na­

uki zdolność napisania wypracowania w tym że języku. Jako podręczniki za­

prow adzono do tych szkół „Zadania arytm etyczne" Bocka, „W ypisy pol­

skie" i „Nowe w ypisy polskie."1) Aby przepis był wykonany, urządzo­

no' na Górnym Śląsku 28 stacyi prepa­

randów, których kierownictwo powie­

rzono pierw szym nauczycielom Pola­

kom z w yjątkiem nauczyciela w Cere- kwicy (Deutseh-Neukirch). W szystkie stacye prócz w Cerekwicy i Grobni- kach były w polskich lub morawskich wsiach. Chłopcy z tych stacyi mieli przedewszystkiem prawo do wstąpienia do seminaryum. Dozór ogólny miał dy­

rektor seminaryum głogowskiego.

Gdy pewnego razu ks. Jiittner od­

byw ał rewizyą, przekonał się, że nau­

czyciele, wyszli z niemieckiego semi­

naryum , udzielali w kilku stacyach ka-

x) Schermuly.

I

techizm ui historyi biblijnej w niemie­

ckim języku, że w Kriapowicach chłopcy umieli tylko niemieckie pieśni, że w kil­

ku stacyach polskie w ypracow ania by­

ły gorsze od niemieckich, że w innych polscy uczniowie nie znali polskich w y­

rażeń na „Divisor, D m dendus, Sum­

mę," że w C erekw icy był chłopiec pol­

ski, k tóry hie pobierał nauki w polskim języku, że polscy uczniowie więcej pra­

cowali w niemieckim niż polskim języ­

ku, że nauczyciele mało okazywali zdol­

ności w uczeniu po polsku i że prawie nigdzie nie zadawalniało polskie czyta­

nie i pisanie, że wreszcie nie uczono się polskiej gram atyki.

O tern wszystkiem doniósł ks. Jiit- tner rejencyi opolskiej, prosząc, aby nakazała surowo uczyć preparandów historyi ś. i katechizmu w polskim ję­

zyku. Skutkiem tego w yszedł w czerw­

cu 1856 r. dodatek do instrukcyi, który w yliczał 30 pieśni polskich, jakich uczniowie mieli uczyć się na pamięć, i n akazyw ał ustępów z katechizmu uczyć się na pamięć w tym języku, w

— 47 —

— 48 —

którym preparand jako przyszły nau­

czyciel miał w y kładać religią.

Dla polsko-ewangelickiej ludności założył rząd 1851 r. w W ołczynie (Kon- stadt) polsko-ewangelickie prosemina- ryum nauczycielskie pod dyrekcyą tam ­ tejszego pastora Prussego, którego u- czniowie po dwuletnim kursie przecho­

dzić mieli celem wyższego w ykształce­

nia do niemiecko-ewangelickiego semi- naryum w Ziębicach (Miinsterberg).

Wielkie zasługi około utrzym ania polskiego języka na Górnym Śląsku położył ks. Bogedain, pochodzący z śląskiej rodziny niemieckiej, któ ry w r.

1839 był nauczycielem religii katoli­

ckiej w Poznaniu, potem tamże radcą rejencyjnym i szkolnym, w reszcie w tym że samym charakterze przeniesio­

ny został do Opola.

On to, rewidując szkoły, jego inspe- kcyi podległe, od 25-go sierpnia do 7-go września 1850 r., stwierdził, że lu­

dzie niechętni byli szkole niemieckiej, że z 6497 dzieci odw iedzało regularnie szkolę tylko 1673, nieregularnie 3652, a

— 49 —

w cale nie 1172, że w reszcie nauczycie- le byli obojętni i niepilni.

Na jego przedstaw ienie w y d a la re- jencya opolska dnia 20-go stycznia 185,1 roku okólnik do inspektorów szkol i nauczycieli elem entarnych, w którym pomiędzy innemi tak się od zyw ała:

„Także i to złe jako dość powsze­

chne wymienić musimy, że wielu nau­

czycieli nie przysw oiło sobie takiej bie­

głości w polskim języku, jakiej od nich w m iarę polskich książek, do nauki po szkołach używ anych, żądać należy. Ję-, zyk nauczyciela powinien się zgadzać co do zapasu i w yrażenia z językiem , w jakim książka jest napisana."

N akazyw ał w ięc okólnik inspekto­

rom, aby pobudzali nauczycieli do na­

bycia dokładnej znajomości języka pol­

skiego, polecał nauczycielom szkól pol­

skich książkę Kiszewskiego „Nauka o świecie", i „Zadania i rozw iązania a- rytm etyczne" Bocka, w ydane w P o ­ znaniu u M ittlera, d aw ał przepisy, jąk ćw iczyć dzieci w niemieckim języku, ale zarazem przestrzegał, a b y się to nie działo z uszczerbkiem dla innych

4

przedmiotów, dozwala! wedle okoli­

czności używ ać języka niemieckiego do w ykładu z w yjątkiem religii, która m iała być udzielana tylko w polskim lęi-yku, na śpiew w reszcie polski ko­

ścielny kładł przycisk, żądając, aby polskie dzieci polskie śpiew ały pieśni i ich treść dokładnie rozumiały.

„W tych m iastach —- brzm iał dalej okólnik — gdzie dzieci z językiem pol­

skim jako ojczystym do szkoły p rzy ­ chodzą, a jednak po niemiecku uczyć się mogą i mają, powinien nauczyciel podług tego, czy nabożeństw o tylko w polskim czy też częścią w polskim, częścią w niemieckim języku się od­

praw ia, dzieci także w polskiem c zy ta ­ niu i polskim śpiewie ćwiczyć, aby w czci Boga m iały udział. O ile w udzie­

laniu nauki religii m a się polskiego ję­

zy k a używ ać,pozostaw ia się do rozpo­

znania kapłanom, k tórzy niechaj w tym w zględzie na życzenie sam ychże ro­

dziców zw ażają." *)

Ks. Bogedain, starając się usilnie o

— 50 —

») Szkofa 1851, str, 2 4 0-254.

zaprow adzenie języka polskiego i lep­

szych książek polskich do szkól ele­

m entarnych, w ziął też w opiekę polski śpiew kościelny, k tó ry uległ skażeniu, bo nauczyciele do jego czasów w se- m inaryach zaznajamiali się- tylko z nie­

m ieckim śpiewem kościelnym, a śpiew polski jedynie przez podanie w ustach ludu, a osobliwie tak zw anych śpiew a­

ków utrzym ał się.

Zbiór pieśni polskiego rolnika P ie- koszew skigo, także śpiewniki Kotzolta, Rongego i Muthwilla nie w ystarczały, w idząc w ięc potrzebę dobrego i do­

kładnego śpiew nika dla szkół i semi- naryów , napisał ks. Bogedain odezw ę do duchownych, organistów i nauczy­

cieli, aby mu nadsyłali sw e zbiory i sam w y d ał 1852 roku w popraw nej e- d ycyi sw e „Śpiew y nabożne" (druko­

w ane po raz pierw szy 1841 roku), do których nauczyciel sem inaryjny T. Klo­

now ski dorobił melodye. 2)

O dy radca rejencyjny ks. Barthel chciał, aby sem inarzyści w P y sk o w i­

*) Szkoła 1852, str. 291.

— 51 —

4*

— 52 —

cach uczyli się nie czysto polskiego, lecz „górnośląskiego" języka i aby w tym języku b yły książki szkolne dru­

kowane, a nauczyciele uczyli dzieci, oparł się temu energicznie ks. Boge- d ain .s)

W roku 1853 ujął się także za G ór­

noślązakami Erazm Stablew ski na po­

siedzeniu Izby poselskiej z dnia 21-go kw ietnia, w ykazując, że na Górnym Śląsku brakow ało 470 szkół i 580 nau­

czycieli, co sam rząd pruski przyznał, i skarżąc się, że od roku 1848 rząd nie obsadzał w akującej katedry słow iań­

skich języków i literatu ry przy uniw er­

sytecie wrocławskim i że zabraniał u- czącej się tam polskiej m łodzieży na­

w et w pryw atnem naukow em stow a­

rzyszeniu nabierać w yższej znajomo­

ści polskiego języka i lite ra tu ry .4) Jednym z najgorliw szych obroń­

ców narodow ości polskiej na Śląsku był Karol Koszycki (Koschiitzky) z Wielkich Wilkowic, jakkolwiek sam mało umiał po polsku.

3) Tamże, str. 528.

*) Tam że 1853, str. 173.

— 58 —

P o przejściu Śląska pod rząd pru­

ski miano wzgląd na ludność polską o tyle, że potrzebne do w iadom ości jej rozporządzenia i praw a krajow e, tu ­ dzież przepisy urzędów policyjnych ziemskich ogłaszano równocześnie w języku polskim. Osobliwie, gdy u sta­

nowiono rejencyą opolską, zaczęła ona w ydaw ać raz na tydzień „Dziennik u- rzędowy,** w którym zaw sze w sz y st­

kie postanow ienia jej i rozporządzenia, o ile ty czy ły się ludności polskiej, o- głaszane by w ały w polskiem tłom a- czeniu. R edakcyą tego tłom aczenia zajmował się do r. 1838 radca szkolny w yznania ewangelickiego, a były rad ­ ca konsystoryalny Richter. P o jego odejściu z Opola zaprzestano dawać re­

gularnie tfomaczeń polskich i kiedy niekiedy tylko umieszczano je w

„Dzienniku urzędowym.*4 W począt­

ku b yw ało to częściej, później coraz rzadziej, aż w reszcie od roku 1841 za­

niechano prawie zupełnie, tak, iż w y­

jątkow o tylko ogłaszano po polsku o- strzeżenie, że popisowi, żeniąc się, nie uwalniają się od służby wojskowej.

— 54 —

Koszycki ’) tedy, czując praw dzi­

w ą potrzebę w tym w zględzie Ś ląza­

ków, udał się najprzód do naczelnego prezesa Śląska Mer kia w W rocławiu,, pytając o powód zaniechania ogłoszeń polskich w rejencyi opolskiej. W od­

powiedzi kazano mu się zw rócić w prost do rejencyi opolskiej. Uczynił to i odebrał odpowiedź, że, ponieważ ludność śląska, po polsku tylko umie­

jąca, nie m a dostatecznych w iadom o­

ści realnych i językow ych, zachodzi­

łaby obawa złego zrozumienia obwie­

szczeń rządow ych, gdyby po polsku:

w ychodziły, dla uniknienia przeto te­

go, tudzież niepotrzebnych zachodów i kosztów , zaprzestano zupełnie tłom a- czeń polskich.

Tym czasem w stąpił na tron F ry d e­

ryk Wilhelm IV. Do niego zaniósł w prost Koszycki 1841 r. prośbę, w której przedstawiał, jakie stąd złe w y­

nika, jeśli lud nie jest obeznany z obo:

>) Koschiitzky, Verhandlungen u. authentische Aktenstucke, betreffend die Sprachen-Frage in O berschlesien aus den Jahren 1839-1859. T ar- nowitz 1859.

— 55 -

w iązującem i praw am i. Skutkiem tego w y w iązała się pomiędzy petentem , a różnemi w ładzam i krajow em i obszer­

na korespondencya.

W r. 1849 naczelny prezes Schlei- nitz dal Koszyckiemu stanowcze z a ­ pewnienie, że nadal w ychodzić będzie osobny polski dodatek do „Dziennika urzędowego" rejencyi opolskiej i że będzie rozsyłany gminom rejencyi.

Jakoż w y szły 1850 roku d w a num ery takiego dodatku, poazem jednak dal­

szego w ydaw ania go zaniechano.

Na nieustanne zażalenia i przed­

staw ienia z tego powodu odpowiedział w reszcie 1S54 r. Koszyckiemu mini­

ster spraw wewnętrznych, że uwzglę­

dnienie języka polskiego w rejencyi o- polskiej jest niepotrzebne ra z dla tego,' że lud polski wogóle „Dzienników u- rzędow ych" nie czytuje, potem dla te-' go, że nie le ży w interesie rządu u- trwalać różnicy ję zyk a polskiego.

Z tą sam ą sp raw ą zw rócił się Ko­

szycki 1855 r. do sejmu w formie pe- tycyi. G dy rzecz w ytoczono w ple­

num Izby, minister podał za powód,

— 56 —

dla którego przejść należy do porzą­

dku dziennego, tę okoliczność, że w yda­

w anie żądanego polskiego dodatku kosztow ałoby 3000 talarów rocznie, w ielkie w ięc koszta nie odpow iadały­

b y w cale małemu pożytkowi.

Dla obalenia tych argumentów Ko­

szycki ofiarował się urządzić w yda­

wnictwo takiego dodatku za dziesiątą część kosztorysowej sumy, to jest 300 talarów .

W obec takiej ofiary polecił mini­

ster po upływ ie całego roku rejencyi opolskiej, ażeby porozumiała się z Ko­

szyckim w zględem w y daw nictw a pol­

skiego dodatku i zlała je nań po z a ­ tw ierdzeniu w arunków umowy. Po niejakimś czasie rozm yślił się minister i upoważnił rejencyą opolską, ażeby od początku 1857 r. z w łasnej poręki i w edle w łasnego uznjania polski doda­

tek w ydaw ała. Jakoż w yszło przez ciąg roku 1857 pięć ćw iartek takiego dodatku, w r. 1858 jednak tylkc je­

dna ćwiartka.

Kiedy skutkiem tego Koszycki zro- bif podanie do rejencyi, prosząc o

częstsze w ydaw anie dodatku, o zamie­

szczanie w nim w szystkich rozporzą­

dzeń i obwieszczeń, które polskiemu lu­

dowi mogą być potrzebne i pożyteczne, jak niemniej o istotne przesyłanie w yda­

nego1 dodatku gminom właściwym, od­

powiedziano mu, że kontrola nad w y­

dawnictwem polskiego dodatku do niego nie należy i że dalsze jego pada­

nia w tej m ateryi po prostu do kosza będą w rzucone.

Koszycki zgłosił się znowu do mi­

nistra, prosząc o napraw ę złego, ale o- trzym ał odpowiedź, w której minister rejencyi zupełną słuszność przyzna­

w ał.

Gdy sprawę znowu poruszono w sejmie, zaprzeczył minister rolnictwa hr. Pueckler, który był poprzednio pre- źeśem rejencyi opolskiej, na posiedze- -nha Izby poselskiej 26 m arca 1859 r., jakoby istniała potrzeba w Górnym SlĄsku wydaw ania polskich Dzienników Urzędowych, twierdząc zarazem , że G órnoślązacy nie są Polakami, lecz tylko po polsku mówiącymi Prusakam i, ani Polakam i być pragną, a poparli