Językowe, literackie i kulturowe ścieżki edukacji polonistycznej (tradycja i współczesność) : księga jubileuszowa dedykowana profesor Helenie Synowiec w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

Słowo wstępne 1

Językowe, literackie i kulturowe ścieżki edukacji polonistycznej

(tradycja i współczesność)

Księga jubileuszowa dedykowana

Profesor Helenie Synowiec

w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej

(6)

NR 3287

(7)

Słowo wstępne 3

Językowe, literackie i kulturowe ścieżki edukacji polonistycznej

(tradycja i współczesność)

Księga jubileuszowa dedykowana

Profesor Helenie Synowiec

w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej

Redakcja naukowa

Danuta Krzyżyk, Bernadeta Niesporek-Szamburska

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2014

(8)

Redaktor serii: Dydaktyka Języka i Literatury Polskiej Ewa Jaskółowa

Recenzenci Barbara Myrdzik

Kazimierz Ożóg

W monografii zamieszczono reprodukcje następujących obrazów:

Lot i jego córki autorstwa Petera Paula Rubensa — reprodukcja za uprzejmą zgodą Staatliches Museum w Schwerinie, Republika Federalna Niemiec;

Lot z rodziną opuszcza Sodomę Petera Paula Rubensa — reprodukcja za uprzejmą zgodą Bass Museum of Art w Miami Beach, Floryda, USA;

Lot i jego córki Marca Chagalla — reprodukcja za uprzejmą zgodą Musée National Marc Chagall w Nicei, Francja. Marc Chagall © ADAGP, Paris [2014].

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach składa serdeczne podzię- kowania właścicielom praw do wymienionych prac za udzielenie zgód na ich reprodukcje. Szczególne wyrazy wdzięczności pragniemy złożyć władzom Bass Museum of Art w Miami Beach za udzielenie zgody na nieodpłatną reprodukcję

obrazu Petera Paula Rubensa w niniejszym dziele.

(9)

Słowo wstępne 5

Pani Profesor Helenie Synowiec z okazji Jej jubileuszu

tom ten ofiarują

Przyjaciele, Współpracownicy i Uczniowie

(10)

(11)

Słowo wstępne 7

Słowo wstępne

Sztuka tkwi nie tylko w posiadaniu wiedzy o czymś, ale także w umiejętności przekazywania jej.

Cyceron

Dobrym zwyczajem akademickim stało się dedykowanie wybit- nym uczonym okolicznościowych ksiąg złożonych z prac ich przyja- ciół, kolegów i uczniów. Niniejszy tom jest taką księgą ofiarowywa- ną z okazji 40-lecia pracy naukowej Pani Profesor Helenie Synowiec, inspirującej autorce wielu publikacji, nauczycielce wyrozumiałej i cierpliwej, osobie o wielkim sercu i niezwykłej skromności.

By uhonorować zasługi badawcze, dydaktyczne i organizacyj- ne Jubilatki dla nauki, studentów, regionu i jego kultury, podjęto inicjatywę wydania księgi i zaproszono do grona autorów Przyja- ciół, najbliższych Współpracowników z Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego oraz Uczniów Pani Profesor — dziś już niejednokrotnie doktorów i profesorów.

Oddajemy do rąk Czytelników — wszystkich osób zaintereso- wanych językiem, literaturą i kulturą polską, a także problemami edukacji polonistycznej — tom dedykowany wybitnej specjalistce dydaktyki języka polskiego, językoznawczyni, badaczce problematyki śląskiej. Znalazły się w nim wypowiedzi różnorodne zarówno pod względem tematycznym, jak i gatunkowym. Publikacja obejmu- je studia, eseje i szkice, które stworzyły przestrzeń ważnych i fascy- nujących spotkań interdyscyplinarnych. Można je osadzić w trzech związanych z polonistyką dyscyplinach naukowych: w kulturo- znawstwie, literaturoznawstwie i językoznawstwie, wykorzystują- cych odmienne metodologie i narzędzia badawcze. Przedmiotem oglądu i interpretacji są różnego rodzaju teksty: dzieła literackie oraz medialne, także filmowe, teksty prasowe, edukacyjne (np. pod-

(12)

ręczniki, słowniki), teksty popkulturowe, a także wypowiedzi dzieci i młodzieży — współczesne i sięgające do przeszłości, teksty prze- znaczone dla dzieci i klasyczne, teksty szczególnie związane ze Ślą- skiem i te o szerszej tematyce. Towarzyszą im refleksje o charakterze teoretycznym: metodologicznym, filozoficznym i aksjologicznym, ogólnokulturowym, teoretycznoliterackim, teoretycznojęzykowym, historycznojęzykowym i dydaktycznym.

Zebrane w trzech rozdziałach: Ścieżki kulturowe…, W stronę li- teratury…, Ścieżki językowe… — ukazują bogactwo i różnorodność badań związanych z edukacją polonistyczną, a także jej integralny, jednoczący charakter — jest ona bowiem obszarem, do którego schodzą się rozmaite filologiczne drogi, gościńce i ścieżki, tak bliskie poszukiwaniom badawczym Pani Profesor Heleny Synowiec.

Danuta Krzyżyk i Bernadeta Niesporek-Szamburska

Szanownej Pani Profesor dziękujemy za Jej obecność w naszym życiu naukowym i prywatnym, za Jej ciepło i życzliwość. Dzięku- jemy za niezwykłą umiejętność przekazywania wiedzy, rzetelność badawczą, inspiracje naukowe i dydaktyczne.

Wyrażamy nasze uznanie dla dorobku naukowego Pani Profesor, ważnego zarówno dla językoznawstwa, jak i dla dydaktyki języka.

Z okazji jubileuszu życzmy Pani Profesor wszelkiego dobra, zdrowia, sił i energii do dalszej pracy, wielu jeszcze przynoszących radość i satysfakcję osiągnięć naukowo-badawczych, niesłabnącej pogody ducha i pomyślności w życiu osobistym.

Autorzy

(13)

Słowo wstępne 9

(14)

(15)

11

Krystyna Kleszczowa: Nauka w służbie oświaty...

Krystyna Kleszczowa

Nauka w służbie oświaty Swoistość dorobku naukowego

Profesor Heleny Synowiec

Związek między nauką i ludzką praktyką różnie się układa. Są tacy pracownicy nauki, którzy wyznaczają sobie zadania badawcze, nie troszcząc się o ich powiązanie z praktyką (nie znaczy to oczywi- ście, że takie związki się nie zdarzą); ale są też tacy, których działal- ność naukowa wynika z obserwacji życia społecznego i potrzebom społecznym służy w sposób bezpośredni. Profesor Helena Synowiec należy do drugiej grupy uczonych. W centrum Jej zainteresowań pozostaje stan polskiej oświaty, z potrzeb dydaktyki wynikają kręgi naukowych poczynań, to one inspirują zadania badawcze, one or- ganizują siatkę zagadnień wartych analizy językoznawczej. Różno- rodność i skomplikowany splot problemów badawczych nie dziwią, bo przecież stan oświaty uwarunkowany jest wieloma czynnikami.

W takiej sytuacji przy wskazywaniu kręgów zainteresowań chodzi raczej o ich hierarchizowanie, a nie o wydzielanie czystej posta- ci któregokolwiek z obszarów badawczych. Dodatkową trudność w próbie charakterystyki dokonań Jubilatki stanowi przenikanie się i krzyżowanie skrajności, o których wspominałam na początku

— w Jej dorobku „czysta” lingwistyka splata się z praktyką dydak- tyczną, ale i realizacja zadań z założenia nastawionych na praktykę naznaczona jest rysem osoby o dużej wiedzy lingwistycznej.

Specyfiką poczynań naukowych Profesor Heleny Synowiec jest wiązanie problematyki dydaktycznej ze studiami nad dialektem śląskim, ten rys przewija się przez całą Jej twórczość naukową, choć z różnym nasileniem i z różnym nachyleniem. Czasami bywa to tylko jeden z elementów Jej naukowej obserwacji, czasami — główny

(16)

problem badawczy. Zasadniczym obszarem obserwacji jest słownic- two gwarowe, ale sięga też Jubilatka do poziomu fonetycznego, pro- zodycznego, morfologicznego i składniowego, charakteryzuje cechy systemowe, nie stroniąc od problematyki komunikacyjnej, przede wszystkim tyczącej uczniów, a także nauczycieli, głównie poloni- stów, ale też nauczycieli innych przedmiotów. Ten profil badawczy w dużym stopniu wynika z własnych doświadczeń edukacyjnych.

Jest Profesor Helena Synowiec Ślązaczką „z krwi i kości”, zna gwarę śląską w sposób czynny, co więcej — Jej edukacja szkolna polegała na kształtowaniu umiejętności w posługiwaniu się dwoma kodami:

gwarą oraz językiem ogólnopolskim. Jak mało kto ma świadomość kłopotów dzieci „dwukodowych” i jak mało kto potrafi radzić, jak przełamywać te problemy, ale także — jak korzystać ze znajomości gwary.

Problematyka śląskoznawcza pojawiła się już na etapie magister- skim. W 1973 roku uzyskała Jubilatka pierwszy stopień naukowy na podstawie dysertacji pt. Cechy gwarowe w „Berach śmiesznych i uciesznych” Doroty Simonides, pisanej pod kierunkiem Profesor Ireny Bajerowej. Nazwisko promotorki podaję nie bez powodu.

Już na tym etapie miała Jubilatka sposobność poznania rzetelnego warsztatu naukowego. Umiejętności te przejawiają się w całej Jej twórczości. Należy Helena Synowiec do pracowników nauki, którzy podchodzą odpowiedzialnie do bazy materiałowej. Formułowane przez Nią hipotezy wymagają rzetelnych studiów statystycznych, a że te hipotezy są różnorakie, także materiał jest zbierany pod różnymi kątami, uwzględniającymi wiek i płeć ankietowanych, ich status społeczny, miejsce zamieszkania itd. Rzetelnie gromadzona baza materiałowa uwiarygodnia spostrzeżenia, a to sytuuje Helenę Synowiec w gronie lingwistów odpowiedzialnych, wiarygodnych, a także — oryginalnych. Oryginalnych, bo sposoby pozyskiwania materiału badawczego niejednokrotnie zaskakują nowatorstwem. Tu warto wspomnieć o publikacji Śląskie czasopisma szkolne (1922—1939) (1999), w której językową przeszłość regionu ilustruje autorka utrwalonym w czasopismach językiem dzieci i młodzieży, pokazu- jąc przenikanie dialektyzmów w ich polszczyźnie. W zdobywaniu informacji o śląszczyźnie sięga nawet do dawnych programów przygotowania zawodowego nauczycieli. O warsztacie naukowym Heleny Synowiec świadczy też doskonała orientacja w literaturze przedmiotu. Po tę sięga nieraz głęboko w przeszłość; wiadomo, że wartości zdobyczy naukowych nie można mierzyć czasem ich po- wstania — oryginalnej i wartościowej myśli naukowej upływ czasu nie szkodzi.

(17)

13

Stopień doktora nauk humanistycznych otrzymała Profesor He- lena Synowiec w 1982 roku na podstawie rozprawy pt. Rozwój u dzieci i młodzieży słownictwa nazywającego cechy osobowości, napisa- nej pod kierunkiem Profesora Edwarda Polańskiego, Jej drugiego mistrza (recenzowali pracę Profesorowie: Maria Zarębina i Henryk Wróbel). I w tym miejscu warto podkreślić następny rys osobowości naukowej Jubilatki. Profesor Helena Synowiec bardzo dobrze mieści się w modnej dziś interdyscyplinarności, choć czyni to w sposób ostrożny i odpowiedzialny, szukając świadectw lingwistycznych, które poświadczają zdobycze innych dyscyplin naukowych (nie pretenduje do miana specjalistki z tychże dziedzin). I tak, w pracy doktorskiej sięga do psychologii, gdy trzeba uzasadnić nasilony przyrost słownictwa z pola cech osobowości w zasobie leksykalnym dzieci w przedziale 11.—12. roku życia. Tę obserwację językoznaw- czą interpretuje psychologia rozwojowa, właśnie w tym czasie dzieci są szczególnie zainteresowane życiem psychicznym, w tym okresie wzmaga się rozwój procesów myślowych i emocjonalnych. Korzysta Profesor Helena Synowiec z obserwacji psychologów, ale też do- starcza im argumentów lingwistycznych. Taka wiedza pozwala Jej w odpowiedni sposób profilować wskazówki dydaktyczne; wszak nauczyciel winien w swej praktyce brać pod uwagę potrzeby i pre- dyspozycje ucznia.

Publikacją w najwyrazistszy sposób wiążącą profil dydaktyczny z wiedzą śląskoznawczą jest monografia habilitacyjna pt. Sprawność językowa uczniów w śląskim środowisku gwarowym. Problemy, badania, konsekwencje dydaktyczne (1992). Tytuł bardzo dobrze hierarchizuje podejmowane zadania. Aby dojść do „konsekwencji dydaktycznych”, należało najpierw rozpoznać stan sprawności językowej uczniów. Swoje obserwacje opiera Helena Synowiec na szerokim materiale badawczym, umożliwiającym ocenę sprawności języko- wej uczniów ze środowiska gwarowego na wszystkich poziomach języka — fonologicznym, fleksyjnym, słowotwórczym, składnio- wym. Dopiero rozpoznanie gruntu daje sposobność projektowania właściwych działań dydaktycznych, najbardziej odpowiednich dla ucznia środowiska śląskiego.

Jestem głęboko przekonana, że Profesor Helena Synowiec należy do czołowych znawców dialektu śląskiego, co więcej — należy do grona lingwistów wskazujących kulturotwórczą rolę śląszczyzny w kształtowaniu polskiej tożsamości narodowej. Tożsamość tę naj- dobitniej postrzegamy, gdy sięgamy w przeszłość, wszak to właśnie tradycja kształtuje odrębność regionalną. I nie dziwi, że w pierw- szej części swojej ostatniej monografii pt. Śląska ojczyzna polszczyzna

(18)

z perspektywy edukacyjnej (wybór zagadnień) (2013) sięga Jubilatka do czasów międzywojnia (do 1922 roku — wówczas Śląsk został po- łączony z Macierzą). Pokazuje, że już wtedy podejmowano próby kształtowania postawy ucznia wobec specyfiki regionu, zwracano uwagę na kulturowe wartości gwary śląskiej. Opisuje Helena Syno- wiec rolę szkolnictwa w kształtowaniu świadomości młodego pokolenia, pokazuje też zasługi pierwszej humanistycznej katowickiej uczelni — Wyższej Szkoły Pedagogicznej, to przecież na jej bazie powstał w 1968 roku Uniwersytet Śląski.

Twórczość publikacyjna Heleny Synowiec jest bogata i zróżni- cowana. Na 212 pozycji przypadają 4 wymienione wcześniej mo- nografie autorskie, 1 współautorska (Dziecko w świecie języka, 2004, przy współautorstwie Danuty Buli, Danuty Krzyżyk i Bernadety Niesporek-Szamburskiej); autorstwa Heleny Synowiec są 4 rozdziały w książkach zbiorowych. Wskazany dorobek dopełnia 159 artyku- łów, liczne recenzje, sprawozdania, podręczniki szkolne, prace po- pularnonaukowe, przewodniki dydaktyczne, także 2 współautorskie słowniki: pisany razem z Bożeną Cząstką-Szymon i Krystyną Urban Mały słownik terminów gramatycznych (1996) oraz Mały słownik gwary Górnego Śląska (1999), opracowany wspólnie z Bożeną Cząstką-Szy- mon oraz Jerzym Ludwigiem.

Oceniając wartość osiągnięć humanisty, dobrze jest przyjrzeć się przestrzeni, którą te dokonania obejmują. To prawda, że w swojej twórczości Profesor Helena Synowiec skupia się przede wszystkim na kwestiach dydaktycznych i komunikacyjnych dzieci i młodzieży Górnego Śląska. Rzadziej bierze też pod uwagę inne regiony śląskie, np. w monografii „profesorskiej” z 2013 roku omawia problemy edukacyjne w polskich szkołach zaolziańskich. Należy jednak mocno podkreślić, że Profesor Helena Synowiec profil śląskoznawczy mocno wpisuje w stan oświaty całego kraju, bierze udział w prze- mianach polskiej szkoły ostatniego ćwierćwiecza. Profesor Helena Synowiec należy do czołówki dydaktyków polonistów, o Jej pozycji dobitnie świadczy skład autorów, którzy biorą udział w niniejszym przedsięwzięciu dedykacyjnym, ale ponad wszystko — funkcje, jakie były i są Jej powierzane. Jest członkiem Rady Języka Polskie- go przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, w latach 2003—2011 przewodniczyła Helena Synowiec Komisji Dydaktycznej Rady Ję- zyka Polskiego, jest członkiem Koła Współpracowników Komisji Języka Religijnego (obecnie Zespołu Języka Religijnego) Rady Języka Polskiego; uczestniczy w pracach Komisji do Oceny Podręczników Szkolnych Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, jest rze- czoznawcą Ministerstwa Edukacji Narodowej do oceny językowej

(19)

15

podręczników szkolnych. O pozycji w polskiej nauce świadczy też członkostwo w radach naukowych czasopism polonistycznych:

„Nowa Polszczyzna” (1998—2007); „Studia Logopaedica” (Wydaw- nictwo Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, od roku 2011);

serii Język a Edukacja ukazującej się nakładem Wydawnictwa Uni- wersytetu Opolskiego (od roku 2012). Ona sama jest główną redak- torką ogólnopolskiego wydawnictwa ciągłego „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. To dzięki Jej autorytetowi w życiu naukowym tak mocną pozycję ma Katedra Dydaktyki Języka i Lite- ratury Polskiej, którą kierowała w latach 2004—2012.

Skutecznym kierownikiem jednostki naukowej powinna być oso- ba obdarzona umiejętnością pracy w zespole. Warunek ten spełnia Profesor Helena Synowiec całkowicie. Sporo w Jej dorobku współ- autorskiego udziału, sporo też świadectw współpracy w realizacji projektów badawczych. W latach 2004—2007 kierowała projektem badawczym pt. Badania nad komunikatywnością i funkcjami podręcz- ników kształcenia językowego w zreformowanej szkole, finansowanym przez Komitet Badań Naukowych; w latach 1997—2000 uczestni- czyła w realizacji projektu KBN 1 H01D 004 13 pt. Odstępstwa od normy językowej (błędy językowe) użytkowników języka a tendencje rozwo- jowe współczesnej polszczyzny; w latach 2009—2012 współpracowała w realizacji projektu MNiSW nr N N104 175636 pt. Wiedza o języku ojczystym we współczesnej szkole.

Zarysowany tu w wielkim skrócie obraz naukowej sylwetki Profesor Heleny Synowiec winien być dopełniony choćby krótką charakterystyką Jej osobowości. Sile oddziaływania na środowisko sprzyja Jej postawa wobec kolegów starszych i młodszych, również wobec adeptów nauki i studentów. Jest Helena Synowiec (dla Jej bliskich — Helenka) osobą skromną, ciepłą, życzliwą, zrówno- ważoną, wyrozumiałą, tolerancyjną, choć stanowczą, gdy chodzi o wartości, które w Jej mniemaniu wymagają ochrony, „walkę” o te wartości podpiera rzeczowymi argumentami, korzystając z wiedzy i własnego doświadczenia. Jest Helena Synowiec wychowanką Uniwersytetu Śląskiego, całe swoje życie zawodowe związała z tą jednostką naukową, należy do osób znanych i cenionych w polskim środowisku lingwistycznym, zwłaszcza w kręgu polonistów dydak- tyków. Powiedzieć wręcz można — Profesor Helena Synowiec jest chlubną wizytówką Uniwersytetu Śląskiego.

(20)

(21)

17

Bibliografia prac naukowych Profesor Heleny Synowiec...

Bibliografia prac naukowych Profesor Heleny Synowiec

za lata 1976—2013

1976

Próba analizy statystycznej słownictwa noweli „O żołnierzu tułaczu” na lekcjach języka polskiego w szkole średniej. W: „Prace Dydaktyczne X: Literatura i Językoznawstwo”. Katowice 1976, s. 149—177.

[Współautor: J. Kida].

1977

Kształtowanie słownictwa nazywającego cechy charakteru a założenia nowego programu. „Poradnik Dydaktyczno-Wychowawczy” 1977, s. 7—11.

Z badań nad błędami leksykalnymi uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 1. Red. J. Kram i E. Polański.

Katowice 1977, s. 77—102. [Współautor: E. Polański].

1979

Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu. W: Przewodnik metodyczny do naucza- nia języka polskiego w klasie V powszechnej szkoły średniej. Red.

E. Polański. Katowice 1979, s. 6—42.

1980

O profilaktyce błędów językowych. „Nurt” 1980, nr 8, s. 17—18.

O słownictwie dzieci przedszkolnych. W: Współczesna polszczyzna i jej odmiany. Red. H. Wróbel. Katowice 1980, s. 87—97.

(22)

Raport z badań nad programem języka polskiego w klasie IV dziesię- cioletniej szkoły średniej. Cz. 2. Red. A. Bogdańska-Zarembina.

Warszawa 1980, s. 3—52. [Współautorzy: J. Budzik, E. Ogłoza, E. Polański].

Swobodna rozmowa z mieszkańcami starego osiedla górniczego Amandy.

W: Teksty języka mówionego mieszkańców miast Górnego Śląska i Zagłębia. T. 2. Cz. 1. Red. W. Lubaś. Katowice 1980, s. 39—51.

[Współautorka: B. Cząstka].

Wskazówki metodyczne dotyczące realizacji programu słowotwórstwa.

W: Przewodnik metodyczny do nauczania języka polskiego w kl. VI powszechnej szkoły średniej. Red. E. Polański. Katowice 1980, s. 119—151. [Współautor: E. Polański].

Z badań nad słownictwem dzieci przedszkolnych. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 3. Red. J. Kram i E. Polański.

Katowice 1980, s. 147—164.

[Rec.] Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu w kształceniu sprawności ję- zykowej uczniów [Recenzja książki Marii Nagajowej: Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu w klasach V—VIII szkoły podstawowej]. W:

„Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 3. Red.

J. Kram i E. Polański. Katowice 1980, s. 271—273.

1981

Badania sprawności leksykalnej uczniów (stan i potrzeby). „Polonistyka”

1981, nr 6, s. 584—592. [Współautor: E. Polański].

1982

Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu w zreformowanym programie języka polskiego w klasie V. „Polonistyka” 1982, nr 2, s. 116—122.

Raport z badań nad programem języka polskiego w klasie VI. Red. A. Bog- dańska-Zarembina. Warszawa 1982, s. 1—17. [Współautorzy:

J. Budzik, B. Niesporek, E. Ogłoza, E. Polański, U. Żydek- -Bednarczuk].

Słownictwo gwarowe w wypowiedziach uczniów szkół śląskich. W:

E. Polański. Katowice 1982, s. 127—136.

Słownictwo nazywające cechy osobowości w wypowiedziach mówionych uczniów szkół śląskich. W: „Socjolingwistyka”. T. 4. Red. W. Lubaś.

Warszawa—Kraków—Katowice 1982, s. 89—101.

(23)

19

1983

Badania wdrożeniowe nad programem nauczania języka polskiego w klasie VI. „Polonistyka” 1983, nr 1, s. 65—71. [Współautorka: E. Ogło- O udział wszystkich nauczycieli w kształceniu sprawności językowej za].

uczniów. „Biuletyn Kuratorium Oświaty i Wychowania w Kato- wicach” 1983, s. 7—11.

Słowotwórstwo w programie nauczania klasy VI. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1983/1984, z. 1, s. 32—42.

1984

Charakterystyka jako nowa forma wypowiedzi w programie nauczania klasy VI. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1983/1984, z. 4, s. 90—97.

Wyrazy złożone w programie nauczania klasy VII. „Język Polski w Szko- le dla Klas IV—VIII” 1984/1985, z. 3, s. 19—26.

1985

Rozwój słownictwa nazywającego cechy osobowości w języku dzieci i mło- dzieży. Katowice 1985, ss. 166.

Fleksja i składnia. W: Nauczanie języka polskiego w klasie 5. Red.

B. Chrząstowska i E. Polański. Warszawa 1985, s. 75—100.

[Współautor: J. Budzik].

Neologizmy słowotwórcze w języku uczniów (na przykładzie słownictwa z zakresu nazw cech osobowości). „Poradnik Językowy” 1985, nr 4, s. 253—261.

1986

Ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne w klasach IV—VIII szkoły podstawo- wej. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1986/1987, z. 2, s. 171—183.

Indywidualizacja kształcenia sprawności językowej a zróżnicowanie regio- nalne. W: Schemat w kształceniu literackim i językowym. Red. H. Wiś- niewska. Lublin 1986, s. 173—186. [Współautorka: B. Cząstka].

Istota i zadania dyskusji na lekcjach języka polskiego w klasie I liceum i technikum. „Język Polski w Szkole Średniej” 1986/1987, z. 2, s. 82—90.

Propozycje ćwiczeń gramatyczno-stylistycznych w klasach IV—VIII szkoły podstawowej. „Poradnik Dydaktyczno-Wychowawczy Wojewódz- kiej Rady Postępu Pedagogicznego” 1986, s. 27—46.

(24)

1987

Cechy języka uczniów szkół śląskich w sytuacji lekcyjnej. W: „Socjo- lingwistyka”. T. 7. Red. W. Lubaś. Katowice 1987, s. 117—131.

[Współautorka: B. Cząstka].

O kształceniu sprawności językowej uczniów w środowisku gwarowym. W:

L. Gilowa i E. Polański. Katowice 1987, s. 159—182. [Współau- torka: B. Cząstka].

Skrótowce na lekcjach języka polskiego w klasie VII. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1986/1987, z. 5, s. 591—596.

1988

Liczebnik na lekcjach języka polskiego. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1988/1989, z. 3—4, s. 366—374.

Praca ze słownikiem na lekcjach języka polskiego w szkole zawodowej.

Cz. 1. „Język Polski w Szkole Średniej” 1988/1989, z. 2, s. 218—

Praca ze słownikiem na lekcjach języka polskiego w szkole zawodowej. 226.

Cz. 2. „Język Polski w Szkole Średniej” 1988/1989, z. 3, s. 370—376.

1989

Kształcenie sprawności językowej uczniów szkół zawodowych — ćwicze- nia z zakresu fleksji. „Język Polski w Szkole Średniej” 1989/1990, z. 3—4, s. 382—389.

O języku nauczycieli. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 9. Red. L. Gilowa i E. Polański. Katowice 1989, s. 122—139. [Współautorka: B. Cząstka].

Opis sytuacji w klasie VII. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII”

1988/1989, z. 6, s. 521—526. [Współautorka: E. Ogłoza].

Propozycje badań nad funkcjonowaniem języka dzieci śląskich w różnych uwarunkowaniach sytuacyjnych. W: „Z Teorii i Praktyki Dydak- tycznej Języka Polskiego”. T. 8. Red. L. Gilowa i E. Polański.

Katowice 1989, s. 103—110. [Współautorzy: F. Bizoń, D. Bula- -Muszyna, B. Cząstka, B. Niesporek].

Słowotwórstwo. W: Kształcenie językowe w szkole. Materiały pomocnicze dla studentów filologii polskiej. T. 3. Red. W. Homowa i E. Polański.

Szczecin 1989, s. 235—299. [Współautor: E. Polański].

Z badań nad efektywnością kształcenia w szkole podstawowej (opis procesu dydaktycznego w zakresie nauki o języku). „Przegląd Oświatowo- -Wychowawczy” 1989, nr 3—4, s. 28—36.

(25)

21

1990

Kształcenie sprawności językowej (ćwiczenia dla uczniów środowiska ślą- skiego). Kraków 1990, ss. 100. [Współautorka: B. Cząstka].

Kształcenie językowe. W: Badania nad jakością i zakresem treści kształcenia i wychowania zawartych w nowych programach wdrożonych do prak- tyki w szkołach podstawowych (klasy IV—VIII). Cz. 1. Kraków 1990, s. 7—43. [Współautorzy: B. Niesporek, F. Nowak, K. Orłowa, E. Polański, U. Żydek-Bednarczuk].

Kształcenie językowe. W: Badania nad jakością i zakresem treści kształcenia i wychowania zawartych w nowych programach, wdrożonych do prak- tyki w szkołach podstawowych (klasy IV—VIII). Cz. 2. Kraków 1990, s. 1—90. [Współautorzy: B. Niesporek, F. Nowak, K. Orłowa, E. Polański, U. Żydek-Bednarczuk].

Funkcjonalne nauczanie gramatyki w praktyce szkolnej. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1990/1991, z. 2, s. 29—36. [Współ- autorki: B. Niesporek, K. Orłowa].

Metody glottodydaktyczne a nauczanie polszczyzny ogólnej w środowi- sku gwarowym. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 10. Red. L. Gilowa i E. Polański. Katowice 1990, s. 97—107. [Współautorka: B. Cząstka].

Przygotowanie do samooceny lekcji z zakresu ćwiczeń w mówieniu i pisa- niu. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1989/1990, z. 6, s. 547—551. [Współautorzy: J. Bar, L. Gilowa].

Z badań nad „kształceniem językowym” w szkole podstawowej. „Poloni- styka” 1990, nr 5—6, s. 382—389.

Z problemów rozwijania świadomości językowej uczniów (na materiale onomastycznym). „Język Polski w Szkole Średniej” 1990/1991, z.

3, s. 95—105. [Współautorka: B. Cząstka-Szymon].

1991

Badania nad językiem uczniów śląskich. W: Zagadnienia komunikacji języ- kowej dzieci i młodzieży. Red. J. Porayski-Pomsta. Warszawa 1991, s. 101—106. [Współautorka: B. Cząstka-Szymon].

Determinanty środowiskowe sprawności językowej uczniów. W: „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Językoznaw- cze VII”. Red. M. Zarębina. Kraków 1992, z. 152, s. 107—121.

[Współautorzy: E. Polański, B. Cząstka-Szymon].

O funkcjonalne nauczanie gramatyki (z badań nad procesem dydaktycznym w zakresie nauki o języku). W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycz- nej Języka Polskiego”. T. 11. Red. E. Polański. Katowice 1991, s. 51—64. [Współautorki: B. Niesporek, K. Orłowa].

(26)

Umiejętności dydaktyczne studentów filologii polskiej (w świetle analiz protokołów hospitacyjnych lekcji języka polskiego). W: Dydaktyka li- teratury i języka polskiego w kształceniu nauczycieli. Red. Z. Uryga.

Kraków 1991, s. 429—451. [Współautorka: E. Ogłoza].

[Rec.] „Kształcenie Językowe w Szkole”. T. 5. Red. M. Dudzik. Wrocław 1988. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”.

T. 11. Red. E. Polański. Katowice 1991, s. 74—84.

1992

Sprawność językowa uczniów w śląskim środowisku gwarowym. Problemy, badania, konsekwencje dydaktyczne. Katowice 1992, ss. 157.

O niewspółmierności leksykalnej między gwarą a językiem ogólnopolskim (na przykładzie wypowiedzi uczniów śląskich). W: Opisać słowa. Red.

A. Markowski. Warszawa 1992, s. 177—187.

Wpływ gwary na język młodego pokolenia. W: Gwara śląska wczoraj i dziś.

Wszechnica Górnośląska V. Red. M. Lubina. Katowice—Opole—

Cieszyn 1992, s. 7—24. [Współautorka: B. Cząstka-Szymon].

1993

Kłopoty z gwarą w szkole (dydaktyczne konsekwencje badań nad sprawno- ścią językową uczniów w środowisku śląskim). „Polonistyka” 1993, nr 2, s. 80—84.

Morphological and Syntactis Interference of the Silesian Dialect System on the Language of Silesian Children. In: Crosslinguistic Workshop on the Acquisition of Slavic and Baltic Languages by Children. Abstracts.

Kraków 1993. [Współautorka: B. Cząstka-Szymon].

O potrzebie ćwiczeń ortofonicznych w szkołach śląskich. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 12. Red. E. Polań- ski i Z. Uryga. Katowice—Kraków 1993, s. 132—143. [Współau- torka: B. Cząstka-Szymon].

1994

Słownik terminów gramatycznych dla uczniów szkół podstawowych.

Bielsko-Biała 1994, ss. 663. [Współautorki: B. Cząstka-Szymon, K. Urban].

Sprawdziany językowe i ortograficzne dla klas I, II i III zasadniczej szkoły zawodowej. Red. J. Adamczak. Kielce 1994, ss. 88. [Współautorki:

D. Krzyżyk, B. Niesporek-Szamburska].

Interferencje gwarowych podsystemów morfologicznego i syntaktycznego w języku dzieci śląskich. W: Śląsk w badaniach językoznawczych: ba-

(27)

23

dania pogranicza językowo-kulturowego polsko-czeskiego. Red. I. No- wakowska-Kempna. Katowice 1993, s. 120—128. [Współautorka:

B. Cząstka-Szymon].

Kształcenie sprawności komunikacyjnej uczniów w środowisku gwarowym.

W: Kształcenie porozumiewania się. Red. S. Gajda i J. Nocoń. Opole 1994, s. 191—198.

Nauczanie gramatyki — motywacja i funkcjonalność. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1994/1995, nr 6, s. 84—91.

O języku śląskich czasopism redagowanych przez młodzież w latach 1929—

1939. W: Książka polska na Śląsku (1922—1945). Zarys problematyki.

Red. M. Pawłowiczowa. Katowice 1994, s. 171—189.

Podręcznik w pracy lekcyjnej. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—

VIII” 1993/1994, nr 6, s. 62—73.

Trudności językowe uczniów w młodszym wieku szkolnym (na przykła- dzie środowiska śląskiego). W: „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Pedagogiczne XV”: Ze studiów nad językiem dziecka i literaturą dziecięcą. Red. M. Kawka. Kraków 1994, s. 51—59.

Uwagi o wpływie słowotwórstwa gwarowego w leksyce uczniów śląskich.

W: „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Pra- ce Językoznawcze VIII”. Red. M. Schabowska. Kraków 1994, s. 255—260.

1995

Sprawdziany językowe i ortograficzne w szkole średniej. Kielce 1995, ss. 101. [Współautorki: D. Krzyżyk, B. Niesporek-Szamburska].

Badania nad językiem uczniów i jego zróżnicowaniem. W: Kultura — ję- zyk — edukacja. T. 1. Red. R. Mrózek. Katowice 1995, s. 167—175.

[Współautor: E. Polański].

Możliwości wykorzystania zagadnień onomastycznych w kształceniu języ- kowym uczniów szkół średnich. W: „Kształcenie Językowe w Szko- le”. T. 9. Red. M. Dudzik. Wrocław 1995, s. 149—159. [Współau- torka: B. Cząstka-Szymon].

Specyficzne problemy kultury języka uczniów w środowisku śląskim. W:

Kultura języka dziś. Red. W. Pisarek i H. Zgółkowa. Poznań 1995, s. 224—232. [Współautorka: B. Cząstka-Szymon].

Stan języka uczniów i nauczycieli. W: Zjazd Polonistów 1995 (zagadnie- nia edukacyjne). Red. B. Chrząstowska i Z. Uryga. Kraków 1995, s. 103—120. [Współautor: E. Polański].

(28)

[Rec.] Bliżej regionu i ucznia. Red. E. Mazurkiewicz. Gdańsk 1993. W:

E. Polański i Z. Uryga. Katowice—Kraków 1995, s. 150.

1996

Mały słownik terminów gramatycznych. Kraków 1996, ss. 230. [Współ- autorki: B. Cząstka-Szymon, K. Urban].

Polszczyzna w szkole śląskiej. Cz. 1: Ćwiczenia dla uczniów; Cz. 2: Prze- wodnik dla nauczycieli. Katowice 1996, ss. 205 + 81. [Współautorka:

Sprawdziany językowe i ortograficzne w szkole średniej dla klasy I. Kielce 1996, ss. 50. [Współautorki: D. Krzyżyk, B. Niesporek-Szambur- ska].

Sprawdziany językowe i ortograficzne w szkole średniej dla klasy II. Kielce 1996, ss. 36. [Współautorki: D. Krzyżyk, B. Niesporek-Szambur- ska].

Sprawdziany językowe i ortograficzne w szkole średniej dla klasy III.

Kielce 1996, ss. 48. [Współautorki: D. Krzyżyk, B. Niesporek- -Szamburska].

Charakterystyka dialektu śląskiego. W: Piękno gwary śląskiej. „Ślą- ska Ojczyzna Polszczyzna”. Konkursy recytacji w gwarze śląskiej 1992—1995. Materiały, wskazówki, propozycje. Red. H. Synowiec.

Chorzów 1996, s. 21—30.

Konstrukcje porównawcze w wypowiedziach dzieci i młodzieży. W: Świa- domość językowa — kompetencja — dydaktyka. Red. E. Sękowska.

Warszawa 1996, s. 199—206.

Kultura języka nauczycieli w sytuacji lekcyjnej. W: Dyskurs edukacyjny.

Red. T. Rittel. Kraków 1996, s. 203—209.

Miejsce gwary w szkole. W: Edukacja regionalna. Od tradycji ku nowo- czesności. Oprac. Ł. Staniczek. Katowice 1996, s. 21—25.

Wokół ucznia, środowiska i regionu. „Guliwer” 1996, nr 2, s. 7—10.

1997

Język ojczysty. Podręcznik do kształcenia językowego w klasie VIII. War- szawa 1997, ss. 192. (Wyd. 2. — 1998, wyd. 3. — 1999). [Współ- autorka: K. Orłowa].

Język ojczysty 8. Poradnik dla nauczyciela. Warszawa 1997, ss. 88.

[Współautorka: K. Orłowa].

Kształcenie językowe a region. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—

VIII” 1996/1997, z. 5, s. 96—100.

(29)

25

O regionalnych uwarunkowaniach sprawności językowej uczniów w młod- szym wieku szkolnym. W: Kształcenie języka dziecka w młodszym wieku szkolnym. Red. J. Kida. Rzeszów 1997, s. 157—164.

O sytuacji językowej dzieci z rodzin śląskich. W: Śląsk w badaniach językoznawczych: badanie pogranicza językowo-kulturowego polsko- -czeskiego. T. 3: Rodzina: język — tradycja — tożsamość. Red. I. No- wakowska-Kempna. Katowice 1997, s. 103—110. [Współautorka:

[Rec.] Janina Wójtowiczowa: O wychowaniu językowym (zbiór artyku- łów dla rodziców i nauczycieli). „Nowa Polszczyzna” 1997, nr 4, s. 69—70.

1998

Gwara w edukacji regionalnej. „Polonistyka” 1998, nr 5, s. 276—282.

Kształcenie polszczyzny ogólnej w środowiskach dialektalnych (propozycje ćwiczeń dla uczniów regionu bydgoskiego i toruńskiego). W: „Varia Linguistica”. Red. Ł.M. Szewczyk. Bydgoszcz 1998, s. 113—125.

[Współautorka: B. Cząstka-Szymon].

Odkrywać wartość gwary. „Nowa Polszczyzna” 1998, nr 1, s. 25—31.

O językowych zakłóceniach w porozumiewaniu się nauczyciela z uczniami na lekcji. W: Kultura — język — edukacja. T. 2. Red. R. Mrózek.

Katowice 1998, s. 249—258.

Opinia o „Podstawach programowych obowiązkowych przedmiotów ogól- nokształcących” (ze szczególnym uwzględnieniem „Edukacji polo- nistycznej”). „Polonistyka” 1998, nr 5, s. 16—19. [Współautor:

E. Polański].

O potrzebie badań diagnostycznych nad frazeologią uczniów. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII” 1998/1999, nr 1, s. 22—25.

[Współautorka: D. Krzyżyk].

Rola rodziny i szkoły w edukacji językowej dzieci i młodzieży. W: Dziecko w świecie szkoły. Szkice o wychowaniu. Red. B. Dymara. Kraków 1998, s. 35—46.

Test frazeologiczny. „Język Polski w Szkole dla Klas IV—VIII”

1998/1999, z. 1, s. 69—74. [Współautorka: D. Krzyżyk].

Z badań nad frazeologią uczniów. „Polonistyka” 1998, nr 2, s. 68—74.

Znajomość dialektologii w pracy polonistów regionu śląskiego. W: Teore- tyczne, badawcze i dydaktyczne założenia dialektologii. Red. S. Gala.

Łódź 1998, s. 289—298.

Z tradycji kształcenia regionalnego. (O „Ćwiczeniach językowych dla szkół śląskich” Janiny Żlabowej). W: „Prace Językoznawcze”. T. 25:

(30)

Studia historycznojęzykowe. Red. O. Wolińska. Katowice 1998, s. 202—209.

1999

Śląskie czasopisma szkolne (1922—1939). Katowice 1999, ss. 50.

Determinanty regionalne sprawności językowej uczniów. W: Problemy edukacji lingwistycznej. Red. M.T. Michalewska. Katowice 1999, s. 115—123.

Jak badać kompetencję językową uczniów w zakresie fleksji. „Edukacja Humanistyczna” 1999, nr 5, s. 81—86. [Współautorka: D. Krzy- żyk].

Językowy obraz domu rodzinnego w wypowiedziach dorastających chłop- ców. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”.

T. 15. Red. E. Polański i Z. Uryga. Katowice 1999, s. 94—107.

Językowy obraz regionu w „Czytankach śląskich”. W: Książka na Śląsku w latach 1956—1989. Red. M. Pawłowiczowa. Katowice 1999, s. 71—81.

Język polski w szkole. W: Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci. Red. W. Pisarek. Kraków 1999, s. 115—127.

Nieporozumienia językowe w komunikacji dydaktycznej w szkołach ślą- skich. W: Z uczniem pośrodku. Podmiotowa dydaktyka literatury, języka, kultury. Red. Z. Budrewicz i M. Jędrychowska. Kraków 1999, s. 328—333.

O potrzebie badań nad kompetencją językową uczniów i nauczycieli.

„Poradnik Językowy” 1999, z. 8—9, s. 82—87. [Współautorka:

D. Krzyżyk].

Zróżnicowanie języka uczniów a dydaktyka szkolna. W: Szkoła na pogra- niczu. Red. T. Lewowicki. Katowice 1999, s. 121—128.

2000

Jak uczyć języka polskiego w klasie drugiej gimnazjum? Poradnik dla nauczycieli. Warszawa 2000, ss. 120. [Współautorzy: W. Bobiński, K. Orłowa].

Język ojczysty. Podręcznik do kształcenia językowego w klasie drugiej gimnazjum. Warszawa 2000, ss. 230. [Współautorka: K. Orłowa].

Język i społeczeństwo. W: Encyklopedia katolicka. T. 8. Lublin 2000, s. 10.

[oprac. artykułu hasłowego].

Językowa projekcja domu rodzinnego w wypowiedziach młodzieży śląskiej.

W: Rodzina, wychowanie, wielokulturowość. Red. T. Lewowicki

(31)

27

i J. Suchodolska. Cieszyn 2000, s. 179—187. [Współautorka:

D. Krzyżyk].

O gwarach ziemi pszczyńskiej. W: W kręgu języka i kultury ziemi pszczyńskiej. Red. H. Synowiec i M. Siuciak. Katowice—Suszec 2000, s. 28—48.

Tradycje regionalne w śląskich czasopismach szkolnych. W: Polonisty- ka zintegrowana. Red. K. Ożóg i J. Pasterska. Rzeszów 2000, s. 95—100.

Uniwersytecka dydaktyka języka a podstawy programowe kształcenia języ- ka w szkole. W: Język polski jako przedmiot dydaktyki uniwersyteckiej.

Red. J. Bartmiński i M. Karwatowska. Lublin 2000, s. 17—30.

[Współautorki: J. Kowalikowa, U. Żydek-Bednarczuk].

Zróżnicowanie regionalne języka uczniów a dydaktyka szkolna. W: Szkoła na pograniczach. Red. T. Lewowicki przy współudziale A. Szczu- rek-Boruty. Katowice 2000, s. 119—126.

2001

Język ojczysty. Podręcznik do kształcenia językowego w klasie trzeciej gimnazjum. Warszawa 2001, ss. 230. [Współautorka: K. Orłowa].

Język ojczysty. Przewodnik do nauczania języka polskiego w klasie trzeciej gimnazjum. Warszawa 2001, ss. 162. [Współautorzy: W. Bobiński, K. Orłowa].

Język ojczysty. Sprawdziany dla gimnazjalistów. Warszawa 2001, s. 79—

143. [Współautorka: K. Orłowa].

Dialog i współdziałanie w rodzinach śląskich jako forma przekazu kultury regionalnej. W: Dziecko w świecie współdziałania. Cz. 2: W stronę praktyki edukacyjnej. Red. B. Dymara. Kraków 2001, s. 43—58.

Gwara Starej Wsi. Popularny słowniczek wyrazów gwarowych używanych w Starej Wsi. W: Wilamowice. Przyroda, historia, kultura, język oraz społeczeństwo miasta i gminy. Red. A. Barciak. Wilamowice 2001, s. 560—575; 702—708.

Gwara śląska w opowieściach ludowych Alojzego Lyski. W: Śląsk literacki.

Red. M. Kisiel, B. Morcinek-Cudak i T. Głogowski. Katowice 2001, s. 181—190.

O możliwościach wykorzystania wybranych metod językoznawczych w ba- daniach nad językiem młodzieży regionów pogranicznych. W: W po- szukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych. Red.

E. Ogrodzka-Mazur i T. Lewowicki. Cieszyn 2001, s. 107—115.

(32)

O przydatności badań glottodydaktycznych w nauczaniu języka ojczystego w środowiskach gwarowych. „Języki Obce w Szkole” 2001, nr 6, s. 22—26.

Zróżnicowanie gwarowe województwa śląskiego. W: Materiały edukacyj- ne „Dziedzictwo kulturowe w regionie”. Katowice 2001, s. 32—52.

2002

Jak uczyć języka polskiego w klasie pierwszej gimnazjum. Przewodnik dla nauczyciela. Warszawa 2002, ss. 144. [Współautorzy: W. Bobiński, K. Orłowa].

Język ojczysty. Podręcznik do kształcenia językowego dla klasy pierwszej gimnazjum. Warszawa 2002, ss. 190. [Współautorka: K. Orłowa].

Fleksja i nauka o częściach mowy. W: Nauka o języku w reformowanej szkole. Red. A. Mikołajczuk i J. Puzynina. Warszawa 2002, s. 91—107.

Gwara a ortografia uczniów. W: W kręgu zagadnień dydaktyki języka i li- teratury polskiej. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Edwar- dowi Polańskiemu. Red. H. Synowiec. Katowice 2002, s. 266—280.

Refleksje Gustawa Morcinka o języku na Śląsku. W: „Śląskie Miscel- lanea”. T. 15. Red. K. Heska-Kwaśniewicz. Katowice 2002, s. 68—75.

Rozumienie znaczenia związków frazeologicznych w szkole. W: Wybrane zagadnienia edukacji polonistycznej. Red. U. Kopeć, E. Kozłowska i H. Kurczab. Rzeszów 2002, s. 179—190.

Służyć nauce i szkole. Działalność naukowa i dydaktyczna prof. dr. hab.

Edwarda Polańskiego. W: W kręgu zagadnień dydaktyki języka i litera- tury polskiej. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Edwardowi Polańskiemu. Red. H. Synowiec. Katowice 2002, s. 10—13.

Tradycje regionalizmu w edukacji językowej na Śląsku. W: Dziś i wczo- raj edukacji polonistycznej. Ścieżki badawcze. Red. A. Książek- -Szczepanikowa i M. Wlazło. Szczecin 2002, s. 150—160.

2003

Badania nad kompetencją językową uczniów w zakresie frazeologii. W:

Edukacja humanistyczna w świetle programów i potrzeb oświatowych.

Red. J. Kida. Rzeszów 2003, s. 163—169.

Fleksja i nauka o częściach mowy. W: Wiedza o języku w zreformowa- nej szkole. Red. A. Mikołajczuk i J. Puzynina. Warszawa 2003, s. 91—107.

(33)

29

Kultura języka w świadomości uczniów — próba diagnozy i konkluzje dy- daktyczne. W: Horyzonty edukacji językowej, literackiej i kulturowej.

Red. R. Mrózek. Cieszyn 2003, s. 113—120.

O trudnościach w komunikacji językowej w szkołach w środowisku gwaro- wym. W: Śląskie studia lingwistyczne. Red. K. Kleszczowa i J. Sob- czykowa. Katowice 2003, s. 261—265.

Poglądy ks. Emila Szramka na gwarę śląską. W: Nowe oblicza bł. Emila Szramka. Red. K. Heska-Kwaśniewicz i J. Myszor. Katowice 2003, s. 72—81.

2004

Chorzowskie spotkania z „Śląską Ojczyzną Polszczyzną”. Edukacja regio- nalna — gwara — sztuka recytacji. Chorzów 2004, ss. 49. [Współ- autorzy: D. Krzyżyk, G. Zarzycki].

Dziecko w świecie języka. Kraków 2004, ss. 272. [Współautorki:

D. Bula, D. Krzyżyk, B. Niesporek-Szamburska].

Język. Folklor. W: Monografia gminy i parafii Chełm Śląski. Red.

J. Myszor. Chełm Śląski 2004, s. 207—226; 421—427.

2005

Gwara śląska w edukacji regionalnej — doświadczenia i postulaty. W:

Śląskość — siła tradycji i współczesne problemy. Red. K. Kossakow- ska-Jarosz. Opole 2005, s. 151—156.

Jak ułatwić dziecku kontakt z tekstem literackim w rodzinie (o „Czytaniach domowych” Joanny Papuzińskiej). „Guliwer” 2005, nr 3, s. 5—8.

Miejsce nauki o języku w kształceniu językowym uczniów. W: Kształcenie sprawności językowej i komunikacyjnej. Obraz badań i działań dydak- tycznych. Red. Z. Uryga i M. Sienko. Kraków 2005, s. 45—46.

[Współautorka: J. Kowalikowa].

O dydaktycznojęzykowych inspiracjach w tekście „Cudaczek-Wyśmiewa- czek” Julii Duszyńskiej (komunikat). W: Zapomniani pisarze, zapom- niane książki dla małego i młodego czytelnika. Red. K. Heska-Kwaś- niewicz. Katowice 2005, s. 185—193.

O porozumiewaniu się w szkole. W: Bariery i pomosty w komunikacji językowej Polaków. Red. J. Bartmiński i U. Majer-Baranowska.

Lublin 2005, s. 179—190.

Wspomnienie o śp. Profesor Uniwersytetu Wrocławskiego Marii Dudzik.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 18.

Red. H. Synowiec. Katowice 2005, s. 155—157. [Współautorka:

R. Pawłowska].

(34)

[Rec.] Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów. Red. Edyta Bańkow- ska i Agnieszka Mikołajczuk. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 18. Red. H. Synowiec. Katowice 2005, s.

149—151.

2006

O kulturze języka we współczesnej szkole. W: W kręgu polszczyzny dawnej a współczesnej. Red. E. Kołodziejek. Szczecin 2006, s. 233—241.

O sytuacji języka ojczystego w zreformowanej szkole. W: Kompetencje nauczyciela polonisty we współczesnej szkole. Red. E. Bańkowska i A. Mikołajczuk. Warszawa 2006, s. 125—135.

Uwagi dydaktyczne o podręczniku „Mów i pisz po polsku” Jadwigi Kowa- likowej i Urszuli Żydek-Bednarczuk. W: „Prace Komisji do Oceny Podręczników Szkolnych”. T. 4. Red. G. Chomicki. Kraków 2006, s. 161—166.

Uwagi o „Biblii Ślązoka” Marka Szołtyska. W: „Śląskie Miscellanea”.

T. 19. Red. K. Heska-Kwaśniewicz. Katowice 2006, s. 211—225.

2007

Spotkania z gwarą i kulturą regionu. Konkurs Recytatorski w Gwarze Śląskiej „Śląska Ojczyzna Polszczyzna”. Mysłowice 2007, ss. 75.

[Współautorki: D. Krzyżyk, W. Leś].

Gwary ziemi pszczyńskiej. W: „Śląskie Prace Etnograficzne”. T. 3:

Ziemia pszczyńska. Red. M. Lipok-Bierwiaczonek. Katowice 2007, s. 155—176.

Kultura języka w polskiej szkole. W: Polszczyzna publiczna początku XXI wieku. Red. E. Wolańska. Warszawa 2007, s. 28—48.

O kulturotwórczej roli gwary w edukacji regionalnej. W: Kultura, lite- ratura i sztuka w edukacji językowej. Red. J. Kida. Rzeszów 2007, s. 28—34.

Potoczność w wybranych podręcznikach kształcenia językowego. W: Potocz- ność a zachowania językowe Polaków. Red. B. Boniecka i S. Gra- bias. Lublin 2007, s. 49—59.

Spostrzeżenia o kulturze języka uczniów. W: Na językoznawczych ścież- kach. Red. A. Mikołajczuk i R. Pawelec. Warszawa 2007, s. 56—

Stan polszczyzny uczniów na tle przemian kulturowych i cywilizacyjnych. 61.

W: Język polski jako narzędzie komunikacji we współczesnym świecie.

Red. J. Mazur i M. Rzeszutko-Iwan. Lublin 2007, s. 105—114.

Wiązanie treści językowych z literacko-kulturowymi. Przesłanki i dyle- maty. W: Wiązanie kształcenia językowego z literacko-kulturowym

(35)

31

w gimnazjach i liceach. Red. Z. Uryga, R. Jedliński i M. Sienko.

Kraków 2007, s. 10—19. [Współautorka: J. Kowalikowa].

[Rec.] Aldona Skudrzykowa i Krystyna Urban: Mowa i życie. Kształcenie językowe. Język polski dla klas 1—3 liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum. W: „Prace Komisji do Oceny Podręcz- ników Szkolnych”. T. 5. Red. A. Kastory i G. Chomicki. Kraków 2007, s. 139—145.

2008

Językowo-kulturowe wartości pieśni myśliwskich. W: Kultura łowiecka źró- dłem tożsamości polskich myśliwych. Red. M.P. Krzemień. Kraków 2008, s. 127—141.

Nauczyciel wobec języka regionu (o możliwościach wykorzystania gwa- ry ludowej w edukacji regionalnej). W: Polonistyczne drogi. Red.

M. Wróblewski. Toruń 2008, s. 243—248.

Odzwierciedlenie funkcji dydaktycznych w koncepcji i języku podręczników do katechezy. W: Język katechezy. Red. R. Przybylska i W. Przy- czyna. Tarnów 2008, s. 260—278. [Współautorka: D. Krzyżyk].

Rola gwary w edukacji regionalnej (refleksje dydaktyczne, propozycje ćwi- czeń). „Język Polski w Gimnazjum” 2008/2009, nr 2, s. 27—41.

Wizerunek myśliwego w pieśniach ludowych. W: Wokół kultury myśliw- skiej. Szkice o tradycjach łowieckich ziemi pszczyńskiej. Red. J. Uchy- ła-Zroski i R. Solik. Pszczyna 2008, s. 85—95.

Wokół tekstów dyktand — refleksje dydaktyczne. W: „Studia Pragma- lingwistyczne 5”: Mowa i język w perspektywie dydaktycznej, logo- pedycznej i rozwojowej. Red. J. Porayski-Pomsta. Warszawa 2008, s. 57—67. [Współautorka: D. Krzyżyk].

Współpraca rodziny i szkoły w przekazywaniu tradycji regionalnej. „Język Polski w Gimnazjum” 2008/2009, nr 3, s. 43—54.

Zróżnicowanie języka mieszkańców miejscowości powiatu bieruńsko-lę- dzińskiego. W: Powiat bieruńsko-lędziński. Wspólnota samorządowa.

Środowisko przyrodnicze. Dziedzictwo językowo-kulturowe. Życie reli- gijne. Red. D. Walencik. Bieruń 2008, s. 150—181.

[Rec.] Ogród spraw śląskich. „Śląskie Miscellanea”. T. 20. Red. Krystyna Heska-Kwaśniewicz. „Śląsk” 2008, nr 9, s. 76.

[Rec.] „Śląskie Miscellanea”. T. 20. Red. Krystyna Heska-Kwaśniewicz.

„Kwartalnik Opolski” 2008, s. 221—224.

(36)

2009

Frazeologia w wybranych podręcznikach gimnazjalnych a potrzeby ję- zykowe uczniów. W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 20. Red. H. Synowiec. Katowice 2009, s. 130—140.

Jak pracować ze słownikami na lekcjach języka polskiego w gimnazjum?.

„Język Polski w Gimnazjum” 2009/2010, nr 3, s. 36—58. [Współ- autorka: D. Krzyżyk].

Młodzież wobec tekstów hip-hopu. W: Język żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie. Red. K. Ożóg. Rzeszów 2009, s. 274—291.

O niektórych błędach i trudnościach składniowych w pisemnych wypo- wiedziach licealistów. W: Kształtowanie się wzorów i wzorców języ- kowych. Red. A. Piotrowicz, K. Skibski i M. Szczyszek. Poznań 2009, s. 119—133. [Współautorka: D. Krzyżyk].

Wokół dziecka. Seria Nauczyciele — Nauczycielom w opinii studentów polonistyki. W: Sztuka bycia uczniem i nauczycielem. Z zagadnień pedagogiki współbycia. Studia, rozprawy i szkice — z okazji jubileuszu dziesięciolecia serii „Nauczyciele — Nauczycielom”. Red. W. Ko- rzeniowska, A. Murzyn, U. Szuścik. Kraków 2009, s. 80—84.

[Współautorka: B. Niesporek-Szamburska].

Z badań nad związkami frazeologicznymi z komponentami nazw barw w języku uczniów (wynik badań i propozycje dydaktyczne). W: W tro- sce o dobrą edukację. Prace dedykowane profesor Jadwidze Kowalikowej z okazji 40-lecia pacy naukowej. Red. A. Janus-Sitarz. Kraków 2009, s. 133—145. [Współautorka: D. Krzyżyk].

[Rec.] Anna Kołodziej, Bernadeta Niesporek-Szamburska: O pracach do- mowych z języka polskiego prawie wszystko. Część 1: Tworzyć teksty.

W: „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. T. 20.

Red. H. Synowiec. Katowice 2009, s. 194—198.

[Rec.] D. Krzyżyk: Gimnazjalista pisze dyktando. O dyktandach dla gimnazjalistów. „Język Polski w Gimnazjum” 2008/2009, nr 4, s. 99—100.

[Rec.] Śląskie perspektywy badawcze. „Śląsk” 2009, nr 7, s. 73. [Recen- zja tomu: Perspektywy literackich badań śląskoznawczych. Red.

K. Heska-Kwaśniewicz i J. Lyszczyna. Katowice 2007].

2010

Funkcje i struktura oraz język podręczników do kształcenia zawodowe- go. Przewodnik dla autorów i wydawców. Warszawa 2010, ss. 72.

[Współautorki: K. Gąsiorek, D. Krzyżyk].

Parafia Chełm Śląski (1660—2010). Wydanie jubileuszowe. Katowice 2010, ss. 65. [Współautorzy: J. Myszor, R. Kubiciel, P. Guzy].

(37)

33

Dzieci przedszkolne wobec tekstów reklamy. W: Horyzonty polonisty- ki. W kręgu edukacji, języka i kultury. Księga dedykowana profesor Barbarze Myrdzik. Red. M. Karwatowska, M. Latoch-Zielińska i I. Morawska. Lublin 2010, s. 207—215.

Język regionu w kształceniu polonistycznym. W: Istnieć w kulturze. Mię- dzy teorią a praktyką edukacyjną. Red. M. Święcicka, D. Jastrzęb- ska-Golonka i A. Rypel. Bydgoszcz 2010, s. 140—152.

Kształcenie językowe wobec zmian kulturowo-cywilizacyjnych. W: Prze- obrażenia w kulturze i edukacji na przełomie XX i XXI wieku. Red.

M. Karwatowska i A. Siwiec. Chełm 2010, s. 311—319.

„Po naszymu, czyli po śląsku” — pokonkursowe spostrzeżenia i refleksje. W:

M. Pańczyk-Pozdziej: Godomy, rządzymy, rozprawiomy. W 20. edycję konkursu „Po naszymu, czyli po śląsku”. Katowice 2010, s. 164—167.

Problemy języka i tekstu wypowiedzi uczniowskich na łamach „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego”. W: Dziecko — język — tekst. Red. B. Niesporek-Szamburska i M. Wójcik-Dudek. Kato- wice 2010, s. 13—25.

Sposoby konkretyzowania wzorca gatunkowego opinii na podstawie pi- semnych wypowiedzi nauczycieli o studentach polonistyki. W: Uczeń w świecie języka i tekstów. Red. J. Nocoń i E. Łucka-Zając. Opole 2010, s. 115—132. [Współautorka: D. Krzyżyk].

Teksty folkloru w edukacji regionalnej i polonistycznej. W: Kształcenie językowe w dobie kultury masowej i polisensorycznej. Red. U. Kopeć i Z. Sibiga. Rzeszów 2010, s. 51—60.

Wokół problemów kształcenia językowego w szkole — badawcze i dydak- tyczne dokonania pracowników krakowskiej Akademii Pedagogicznej.

W: „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis 79: Stu- dia ad Didacticum Litterarum Polonarum et Linguae Polonae Pertinentia II”. Red. M. Jędrychowska, D. Łazarska i E. Mikoś.

Kraków 2010, s. 183—189.

[Rec.] Testamenty źródłem wiedzy o przeszłości regionu. B. Sopot-Zembok

„Obraz wsi pszczyńskiej w świetle testamentów chłopskich z połowy XIX w.” Pszczyna 2009. „Śląsk” 2010, nr 6, s. 76.

2011

Charakterystyka gwar śląskich na tle zróżnicowania dialektalnego woje- wództwa śląskiego. W: Ex pago Silensi. Zbiór jubileuszowy dla Aloj- zego Lyski. Red. M. Kisiel i T. Sierny. Katowice 2011, s. 25—40.

Miejsce dialektu śląskiego w edukacji (tradycja i współczesność). W: „Ślą- skie Miscellanea”. T. 24. Red. K. Heska-Kwaśniewicz. Katowice 2011, s. 12—20.

(38)

O błędach językowych w pisemnych wypowiedziach polonistów (na pod- stawie analizy opinii o studentach). W: Norma językowa w aspekcie teoretycznym i pragmatycznym. Red. A. Piotrowicz, M. Witaszek- -Samborska i K. Skibski. Poznań 2011, s. 173—190. [Współautor- ka: D. Krzyżyk].

O programach komputerowych do nauczania ortografii. W: „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Logopedica IV”.

Red. L. Bednarczuk, S. Koziara, H. Pawłowska-Jaroń i E. Sta- churski. Kraków 2011, s. 485—491.

2012

Jak wykorzystać znajomość przez uczniów odmiany dialektalnej w edukacji językowej. W: Dziedzictwo kulturowo-historyczne regionu. Pedagogika międzykulturowa i etnopedagogika w refleksji metodologicznej. Red.

I. Nowakowska-Kempna. Kraków 2012, s. 167—180.

Język mieszkańców Katowic — zróżnicowanie i funkcjonowanie dawniej i dziś. W: Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo.

Red. A. Barciak, E. Chojecka i S. Fertacz. T. 2. Cz. 6. Katowice 2012, s. 309—390. [Współautorki: U. Burzywoda, B. Cząstka- -Szymon, D. Dylus].

Kryteria oceny podręcznika szkolnego w aspekcie językowym. Przewodnik dla rzeczoznawców wraz ze wzorami opinii. Warszawa 2012, ss. 17.

[Współautorki: K. Gąsiorek, A. Hącia, K. Kłosińska, D. Krzy- żyk, J. Nocoń]. [Dostęp: http://www.men.gov.pl].

Onomastyka w szkole — refleksje dydaktyczne. W: W komunikacyjnej przestrzeni nazw własnych i pospolitych. Księga jubileuszowa dedyko- wana Profesorowi Robertowi Mrózkowi. Red. I. Łuc i M. Pogłódek.

Katowice 2012, s. 119—129. [Współautorka: B. Cząstka-Szymon].

O wychowaniu regionalnym w szkołach śląskich (stan i potrzeby). W:

Przestrzenie kultury i literatury. Red. E. Gondek, I. Socha przy współudziale B. Pytlos. Katowice 2012, s. 394—401. [Współau- torka: B. Cząstka-Szymon].

Podręcznik szkolny — pomoc czy przeszkoda w opanowaniu przez uczniów wiedzy i umiejętności (komunikatywność i funkcjonalność)?. W: Obli- cza polszczyzny. Red. A. Markowski i R. Pawelec. Warszawa 2012, s. 91—104. [Współautorka: D. Krzyżyk].

Problemy frazeologii w kształceniu językowym uczniów. W: Wiedza o języ- ku i kompetencje językowe uczniów. Red. B. Niesporek-Szamburska.

Katowice 2012, s. 285—297.

Realia kulturowe dawnych Katowic w świetle wypowiedzi mieszkańców.

W: Katowice w kulturze pogranicza. Rola Katowic w kulturze i na-

(39)

35

uce. Red. A. Barciak. Katowice 2012, s. 17—30. [Współautorka:

Sposoby popularyzowania polszczyzny pięknej i poprawnej w poradnikach językowych dla dzieci i młodzieży. W: Lektury pokoleniowe i ponadpo- koleniowe. Z zagadnień recepcji. Red. I. Socha przy współudziale A. Łakomy. Katowice 2012, s. 17—29.

Zagadnienia poprawnościowe z zakresu frazeologii w wybranych podręcz- nikach języka polskiego dla gimnazjum. W: Mundus verbi: in honorem Sophiae Cygal-Krupa. Red. M. Pachowicz i K. Choińska. Tarnów 2012, s. 654—660.

2013

Śląska ojczyzna polszczyzna z perspektywy edukacyjnej (wybór zagadnień).

Katowice 2013, ss. 252.

„Młody Krajoznawca Śląski” źródłem wiedzy o kulturze regionu. W: „Sta- re” i „nowe” — czasopisma dla dzieci i młodzieży. Red. B. Olszew- ska i E. Łucka-Zając. Opole 2013, s. 221—246. [Współautorka:

D. Krzyżyk].

O sprawności językowej uczniów w zakresie frazeologii. W: Cum reveren- tia, gratia, anicitia… Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogdanowi Walczakowi. T. 2. Red. J. Migdał i A. Piotrowska- -Wojczyk. Poznań 2013, s. 137—146. [Współautorka: D. Krzyżyk].

Zróżnicowanie terytorialne polszczyzny a edukacja językowa. W: Odmia- ny polszczyzny w szkole. Teoria i praktyka. Red. H. Synowiec przy współudziale M. Kubarek. Katowice 2013, s. 50—65.

Zestawiła Danuta Krzyżyk

(40)

(41)

37

Bogusław Skowronek: Egzystencjalny wymiar polonistyki…

(42)

(43)

39

Bogusław Skowronek: Egzystencjalny wymiar polonistyki…

Bogusław Skowronek

Egzystencjalny wymiar polonistyki Refleksje dydaktyczno-kulturoznawcze

O wielkości greckich tragików nie stanowi estetyczna doskonałość ich dzieła, lecz wgląd w kondycję człowieka.

Tadeusz Sławek

Weźmy literaturę za przewodnika, a nie tylko za przed- miot naszych badań.

Ryszard Nycz

Literatura podsuwa nam język, za pomocą którego możemy zawiązywać przymierza przeciwko bezsensowi.

Michał Paweł Markowski

Wskazywanie egzystencjalnego wymiaru polonistyki wydawać by się mogło akcentowaniem „oczywistej prawdy” o literaturze i języku. Jest to jednak wrażenie tylko pozorne, są dziś bowiem — moim zdaniem — ważne powody, by ponownie zwrócić uwagę na ten podstawowy aspekt literaturoznawczej i lingwistycznej refleksji.

Szkic niniejszy potraktuję więc jako próbę oceny usytuowania polonistyki we współczesnym pejzażu kultury oraz opis jej funkcjono- wania w obecnie obowiązującym systemie edukacji.

Swój wywód rozpocznę, paradoksalnie, od skrótowego omówie- nia wyników raportu socjologiczno-kulturoznawczego pt. Młodzi i media¹. Dlaczego tak czynię, uzasadnię w dalszej części artykułu.

Raport ów powstał w wyniku szeroko zakrojonych empirycznych

1 Raport powstał w 2010 roku w Centrum Badań nad Kulturą Popularną Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie w ramach grantu Nowe media a uczestnictwo młodych Polaków w kulturze. Por. M. Filiciak, M. Daniele- wicz, M. Halawa, P. Mazurek, A. Nowotny: Młodzi i media. Etnografia cyfrowego świata. „Kultura Popularna” 2010, nr 1 (27), s. 4—66.

(44)

badań etnograficznych, które miały pokazać, jak wyglądają codzien- ne praktyki licealistów, w które anagżowane są różnorodne media.

Poczynione obserwacje są bardzo interesujące, bo — według mnie

— symptomatyczne, dlatego też powinny zainteresować nie tylko kulturoznawców czy medioznawców, lecz wszystkich humanistów.

Okazało się, że media bardzo intensywnie wykorzystywane są w rozlicznych, wieloaspektowych i rozmaicie prowadzonych działa- niach społecznych, których uczestnikami i beneficjentami są młodzi ludzie. Służą im przede wszystkim do redefinicji egzystencjalnego posadowienia, przebudowują ich doświadczenia, umożliwiają wyra- żanie siebie i swych potrzeb (a więc nie realizują wyłącznie potrzeb ludycznych czy poznawczych). Co więcej, młodzi ludzie okazują się bardzo aktywni semiotycznie, twórczy, refleksyjni i prospołeczni (a zatem, wbrew licznym opiniom, media nie generują też postawy biernego, zmanipulowanego odbiorcy). Potwierdziła się również teza, że nie można oddzielić trybu, form i sposobów obiegu wszel- kich treści kultury od procesów tożsamościowych — procesów formowania sensu własnej egzystencji. Logika współczes nej cyrkulacji tekstów kultury to logika tworzenia indywidualnej tożsamości

— „bycia sobą”. Z pewnością też media (szczególnie Internet) nie alienują swoich użytkowników (jak jeszcze nie tak dawno sądzo- no), wręcz przeciwnie: budują rozliczne więzi i relacje społeczne.

W efekcie podejmowanych działań powstają bowiem nowe rodzaje zbiorowości jednoczonych wspólnymi praktykami, doświadczenia- mi i oczekiwaniami. Dzięki możliwościom mediów młodzież re- alizuje również potrzebę dzielenia się posiadanymi zasobami (to dowód cyrkulacji i „uwspólniania” treści kultury). Techniki cyfrowe dają licealistom sposobność tworzenia tekstów w rozmaitych syste- mach reprezentacji, tekstów, które bardzo często dodawane są do już istniejących produkcji (ich własnych oraz tych w sieci). Świat trakto- wany jako baza danych umożliwia im szeroko zakrojoną aktywność semiotyczną, głównie w odniesieniu do własnego życia, na miarę nabytych kompetencji i odczuwanych potrzeb. Raport wykazał również, że za sprawą mediów dzisiejsza młodzież stała się bardziej samowystarczalna kulturowo niż jakakolwiek wcześniejsza genera- cja. Raport wyraźnie pokazał słabość oddziaływania instytucji edukacyjnych w procesie konstytuowania indywidualnej tożsamości — podstawowym dla ludzkiej egzystencji. To bardzo ważne ustalenie, potwierdzające, że główną cechą współczesnej kultury jest przede wszystkim partycypacja, czyli aktywne i samodzielne uczestnictwo, w jej przestrzeni. Przypomnę, iż przeniesienie akcentów z pozycji dzieła na wymiar podmiotowego istnienia, na wymiar tożsamo-