R E C E N Z J E
479
Herbert. Bach, Sigrid Dušek, SLAWEN IN THÜRINGEN. GESCHICH- TE, KULTUR UND ANTHROPOLOGIE IN 10. BIS 12. JAHRHUNDERT. NACH DEN AUSGRABUNGEN BEI ESPENFELD, Weimar 1971, 265 ss., XLVII tabl.
Autorzy postawili sobie za cel opracowanie interesującego problemu jakim jest osadnictwo słowiańskie w Turyngii w okresie od X do XII w. Całość pracy składa się z czterech części, z których I, opracowana przez S. Duškową, zawiera analizę archeologiczną materiału; II, pióra H. i A. Bachów, przy współpracy U. Ehmera, H. Lieberta i W. Reinhardta, poświęcona jest analizie antropologicznej materiału;
III obejmuje katalog grobów na cmentarzysku w Espenfeld, Kr. Arnstadt; IV sta- nowią tablice. Praca zaopatrzona jest dodatkowo w luźną wkładkę zawierającą tabelaryczne zestawienie przedmiotów znalezionych na cmentarzysku w Espenfeld.
Część I składa się z 9 zasadniczych rozdziałów, które dzielą się na podrozdziały, a te z kolei dzielą się na jeszcze drobniejsze partie. W efekcie na 72 stronach otrzy- mujemy 44 tytuły uwzględnione w spisie, przy czym tytuły niejednokrotnie po- wtarzają się. Trzeba dodać, że podział na tym nie kończy się, lecz autorka już go nie uwzględnia w spisie treści.
We wstępie Duškowa daje krótką historię badań nad osadnictwem słowiańskim
w Turyngii, podkreślając zasadniczy zwrot, jaki dokonał się w badaniach nad tym
problemem po II wojnie światowej. Następnie analizuje położenie cmentarzyska
i rozmieszczenie grobów. C m e n t a r z y s k o u s y t u o w a n e zostało na wzniesieniu i o b e j - m u j e obszar ok. 1000 m2; m a ono 70 m długości na linii wschód-zachód i 10-20 m szerokości na linii północ-południe. Szkielety ułożone są w zasadzie wzdłuż osi wschód-zachód z głową skierowaną na zachód. Z d a r z a j ą się j e d n a k odchylenia w k i e r u n k u południowym lub północnym sięgające 34°. Na cmentarzysku odsło- nięto 438 pochówki szkieletowe, przy czym stwierdzono zasięg cmentarzyska w k i e r u n k u południowym, północnym i zachodnim. Co do k i e r u n k u wschodniego a u t o r k a pozostawia sprawę otwartą. Szkielety zalegały na głębokości od 80 do 120 cm pod powierzchnią ziemi. Liczne pochówki otoczone były płaskimi k a m i e n i a m i u s t a w i o n y m i pionowo. W w y p a d k u b r a k u obstawy, groby znaczone były p o j e d y n - czymi lub kilkoma k a m i e n i a m i ułożonymi nad głową lub w nogach. Ślady t r u m i e n d r e w n i a n y c h były bardzo nikłe i udało się je stwierdzić tylko w nielicznych w y - padkach.
W następnych rozdziałach a u t o r k a analizuje wyposażenie grobów na cmentarzys- ku w Espenfeld. Do studiów porównawczych Duškowa w y k o r z y s t u j e m a t e r i a ł y z szerokiego obszaru o b e j m u j ą c e g o Europę północną, południową i wschodnią, a n a w e t Azję, co jest niewątpliwie dużą zaletą t e j pracy.
Kabłączki skroniowe w y s t ę p u j ą c e na t y m c m e n t a r z y s k u a u t o r k a podzieliła na 4 typy. Typ A o średnicy do 1,5 cm, typ B — od 1,5 do 2 cm, typ C — ponad 2 cm i typ D — duże o t w a r t e o średnicy między 5,4-7,6 cm. C h a r a k t e r y s t y c z n y jest cał- kowity b r a k kabłączków pustych w środku. A u t o r k a przytacza w t y m miejscu róż- ne hipotezy co do obszaru i chronologii powstania kabłączków skroniowych. W efekcie, z w y j ą t k i e m przytoczonej typologii, nie o t r z y m u j e m y żadnych dodatkowych u w a g o kabłączkach z Espenfeld. D o w i a d u j e m y się, ile jest w każdym typie oka- zów ze srebra, brązu i cyny, lecz stwierdzenie, jakie k o n k r e t n e zabytki zostały w y - k o n a n e z tych metali nie zawsze jest rzeczą możliwą. K r y t e r i u m typologiczne jakie a u t o r k a p r z y j ę ł a również w y d a j e się być dużym uproszczeniem, bo w obrębie jednego typu proponowanego przez a u t o r k ę mieszczą się kabłączki skroniowe po- s i a d a j ą c e uszka różnego kształtu. Duškowa nie p r z y j ę ł a ż a d n e j z istniejących t y - pologii kabłączków skroniowych.
Paciorki należą do g r u p y zabytków najliczniej w y s t ę p u j ą c y c h na tym stano- wisku. W szczególnie dużej ilości p o j a w i a j ą się paciorki ze szkła. Wśród pacior- k ó w ze srebra a u t o r k a wyróżnia trzy g r u p y p r z y j m u j ą c jako k r y t e r i u m podziału kształt (winogronowate, d w u p i r a m i d a l n e i dwustożkowe). Tę samą p o d s t a w ę po- działu na grupy Duškowa stosuje również dla paciorków z kamienia półszlachet- nego, oddzielnie r o z p a t r u j ą c paciorki z k r w a w n i k a i z kryształu górskiego. Wśród paciorków z k r w a w n i k a a u t o r k a wydzieliła 7 grup, zaś wśród paciorków z k r y s z - t a ł u górskiego 6. Żałować tylko należy, że podział ten nie znalazł odbicia w k o ń - cowym tabelarycznym zestawieniu zabytków z tego stanowiska. Nie była również a u t o r k a k o n s e k w e n t n a w sposobie podania m a t e r i a ł u , bo już w p r z y p a d k u pacior- k ó w z a m e t y s t u ograniczyła się tylko do opisu kształtu paciorków, podczas gdy przy paciorkach z k r w a w n i k a i kryształu górskiego posłużyła się schematycznym r y s u n k i e m . Podobnie w w y p a d k u paciorków szklanych Duškowa w tekście w p r o - wadziła, stosując metodę opisową, podział na grupy, k t ó r y nie odpowiada podzia- łowi przeprowadzonemu w zestawieniu tabelarycznym.
Pierścionki wystąpiły w 89 grobach w ilości 114. W y k o n a n e one były głów- nie z brązu, ale spotykane są również nieliczne pierścionki w y k o n a n e ze s r e b r a i szkła. Na szczególną uwagę zasługują dwa pierścionki z grobu 60/62, k t ó r y c h kształt, niespotykany u Słowian Zachodnich, w s k a z u j e na powiązania z k r ę g i e m k u l t u r y bielobrdowskiej.
Nielicznie r e p r e z e n t o w a n e są militaria i poza pięcioma ostrogami, których chro- nologia z a m y k a się w granicach X - X I w., żadnego innego uzbrojenia nie stwier- dzono. Noży znaleziono 50. C h a r a k t e r y s t y c z n e jest, że długość noży w pochówkach dzieci w a h a ł a się od 7 do 9,5 cm, zaś w grobach męskich od 19 do 22 cm. Poza tym znaleziono również dwie podkowy, igły, przęśliki i monety. Monet znaleziono 6;
są to denary a r c y b i s k u p a Adalbero I (1111-1137) pochodzące z mennicy w E r f u r - cie.
W n a s t ę p n y m rozdziale a u t o r k a na podstawie inwentarza ustala chronologię cmentarzyska na okres od X do X I I w. Przy ustalaniu czasu t r w a n i a c m e n t a r z y s - ka głównymi wyznacznikami są monety, ostrogi i kabłączki skroniowe. Jednocześ- nie a u t o r k a stwierdza, że na tym stanowisku groby starsze w y s t ę p u j ą obok g r o - b ó w młodszych i że nie można wyróżnić jednolitej chronologicznie części c m e n - tarzyska.
Do niezmiernie i n t e r e s u j ą c y c h wniosków a u t o r k a dochodzi w rozdziale 5, gdzie z a j m u j e się podziałem p r z e s t r z e n n y m cmentarzyska. Duškowa dopatrzyła się, że cmentarzysko to składa się z 4 części jednolitych chronologicznie, oddzielonych od siebie m n i e j i n t e n s y w n y m w y s t ę p o w a n i e m pochówków i wobec tego uważa, że na k a ż d e j z tych części chowała swoich zmarłych jedna rodzina. W efekcie, w cza- sie 150 lat użytkowania cmentarzyska i p r z y j ę c i u 25 lat na jedną generację otrzy- m u j e , że każda rodzina składała się z 13-25 osób (od 3 do 6 osób dorosłych i od 6 do 15 dzieci i młodzieży).
Niewiele można powiedzieć o s t r u k t u r z e socjalnej osób pochowanych na tym cmentarzysku. Nie widać zależności między typem obudowy k a m i e n n e j a z a w a r - tością jamy grobowej. C e n n y m stwierdzeniem jest, że w ozdoby wyposażano już dzieci od 3 r o k u życia, n i e m n i e j j e d n a k liczba ozdób jest niewielka. Najbogatszymi grobami są pochówki osób starszych.
Zdaniem autorki, gospodarka rolna nie miała większego w p ł y w u na życie l u d - ności c h o w a n e j na c m e n t a r z y s k u w Espenfeld. Duškowa widzi w dużej ilości ozdób, j a k a w y s t ę p u j e na cmentarzysku, odbicie ekonomicznych p o d s t a w egzystencji l u d - ności. Espenfeld, leżące w odległości ok. 25 k m od E r f u r t u , znanego c e n t r u m h a n - dlowego na drodze ze wschodu na zachód i z południa na północ, jest p u n k t e m t r a n z y t o w y m , przez k t ó r y paciorki z kryształu górskiego, k r w a w n i k a czy a m e t y s t u docierały z Azji przez Kijów, Polskę lub Czechy dalej n a zachód. Wyroby zaś ze szkła lub srebra, p r o d u k o w a n e na ziemiach polskich, również przez ten r e j o n w ę d - rowały na zachód. Zdaniem autorki, ludność słowiańska chowana na cmentarzysku w Espenfeld czerpała zyski głównie z podwód i wszelkich p r a c pomocniczych zwią- zanych z handlem. Duškowa n e g u j e możliwość bezpośredniego b r a n i a udziału w handlu przez ludność słowiańską zamieszkującą te tereny.
Sąd autorki, że Słowianie zamieszkujący omawiany teren w jakimś stopniu czerpali zyski z h a n d l u jest niewątpliwie słuszny. F a k t występowania dużej ilości i m p o r t ó w w pełni uzasadnia t a k ą hipotezę. C h a r a k t e r y s t y c z n e jest, że są to im- porty z ziem czeskich i polskich, które pozwoliły określić przynależność etniczną tego stanowiska. Zgoła nie do przyjęcia jest stwierdzenie autorki, iż ludność cho- w a n a na c m e n t a r z y s k u w Espenfeld pełniła rolę pomocniczą w handlu i to miało być w zasadzie ich jedyną p o d s t a w ą egzystencji. W y d a j e się, że autorka ma zbyt mało przesłanek do stawiania tego typu hipotez, bogactwo zaś importów przeczy t e m u „pomocniczemu" c h a r a k t e r o w i ludności słowiańskiej zamieszkującej ten teren.
I n t e r e s u j ą c o Duškowa przedstawiła socjalną i polityczną s t r u k t u r ę Słowian na obszarze zasiedlonym przez Niemców i Słowian na zachód od rzeki Saale. L u d - ność zamieszkująca okolice Espenfeld, zdaniem autorki, posiadała przywileje g w a -
r a n t u j ą c e im gospodarczą i ekonomiczną niezależność od f e u d a ł ó w niemieckich.
P r z y w i l e j e takie nie są czymś w y j ą t k o w y m dla ludności słowiańskiej zamieszku- j ą c e j Turyngię. Źródła pisane pozwoliły stwierdzić, że Espenfeld w X I I w. było w posiadaniu g r a f ó w von S c h w a r z b u r g - K ä f e r n b u r g i klasztoru w Hersfeld. L u d - ność słowiańska chowana na c m e n t a r z y s k u w Espenfeld spełniała powinności len- ne na rzecz możnowładców. F a k t znalezienia ostróg na cmentarzysku, które są od- biciem stanowiska społecznego ich właścicieli, a u t o r k a tłumaczy przynależnością do osób, które spełniały powinności „jazdy chłopskiej" na rzecz f e u d a ł a w w y p a d k u wojny. A u t o r k a odrzuca możliwość, aby były one oznaką przynależności do wyższej klasy społecznej.
Niejednoznacznie przedstawia się kwestia, czy ludność chowana na cmentarzys- k u w Espenfeld to chrześcijanie, czy też poganie. Z f a k t u wyposażenia zmarłych w liczne przedmioty codziennego użytku można przypuszczać, że byli to poganie.
Duškowa j e d n a k na podstawie planu pól z r o k u 1864 stwierdza, że obszar tego c m e n t a r z y s k a był parcelą kościelną. Wobec tego a u t o r k a uważa, że obszar cmen- t a r z y s k a był w posiadaniu kościoła również w okresie jego używalności. Sądzi więc, że Słowianie chowani na t y m c m e n t a r z y s k u byli już schrystianizowani, za- chowali j e d n a k swoją odrębność w obyczajach.
I n t e r e s u j ą c o p r z e d s t a w i a j ą się w y n i k i b a d a ń antropologicznych przeprowadzo- nych na m a t e r i a l e k o s t n y m z cmentarzyska w Espenfeld. W s k a z u j ą one na bliskie związki osobników chowanych na tym cmentarzysku z G e r m a n a m i z a m i e s z k u j ą - cymi Dolną Saksonię, A l a m a n a m i , z g r u p ą mieszaną g e r m a ń s k o - s ł o w i a ń s k ą za- m i e s z k u j ą c ą nad rzeką Saalą oraz ze Słowianami z a m i e s z k u j ą c y m i Czechy i Mo- r a w y . Nieco mniejsze powiązania posiadają oni ze Słowianami z a m i e s z k u j ą c y m i środkową i zachodnią Polskę oraz z B a w a r a m i i Turyngami. Niepokoi trochę f a k t , że m a t e r i a ł porównawczy, który autorzy wykorzystali do badań, pochodzi ze stanowisk o dużej rozpiętości chronologicznej, bo od V do X I X wieku. W efekcie autorzy stwierdzają, że ludność chowana na c m e n t a r z y s k u w Espenfeld była a n t r o - pologiczną komponentą Niemców i Słowian.
P r a c a H. Bacha i S. D u š k o w e j stanowi duży wkład w poznanie k u l t u r y Słowian w Turyngii. Nie ustrzegli się j e d n a k autorzy potknięć, k t ó r e w dużej mierze z a w a - żyły na wartości t e j pracy. Zasadniczym nieporozumieniem w y d a j e się być tytuł — Słowianie w Turyngii. Jeżeli się weźmie pod uwagę, że materiał, jaki został tu przedstawiony, pochodzi tylko z jednego stanowiska i stanowi w m i a r ę pełną publikację w y n i k ó w b a d a ń na j e d n y m c m e n t a r z y s k u w Espenfeld, to tytuł w y d a j e się być n i e a d e k w a t n y do zawartości. Autorzy nie podali pełnego zestawu stano- wisk i nie posłużyli się w ani j e d n y m w y p a d k u m a p ą ze s k a r t o w a n y m r o z r z u t e m osadnictwa słowiańskiego w Turyngii. W efekcie całość osadnictwa słowiańskiego w Turyngii p o t r a k t o w a n a jest b a r d z o marginesowo. Dużo miejsca Duškowa p o - święciła k o n t a k t o m h a n d l o w y m ze Wschodem, co zdeprecjonowało w znacznej m i e - rze s p r a w ę osadnictwa. A u t o r k a np. zestawiła w postaci tabelarycznej możliwie k o m p l e t n y k o r p u s występowania paciorków z kryształu górskiego, k r w a w n i k a i a m e t y s t ó w z obszaru od Indii aż do Renu, co wymagało ogromnego wysiłku, lecz dla osadnictwa słowiańskiego w Turyngii całość tego zestawienia nie ma większe- go znaczenia. Z d r u g i e j strony, skoro a u t o r k a pokusiła się o w y k o n a n i e t a k i e j t a - beli zbiorczej dla paciorków, niekonsekwencją jest niewykonanie podobnych ze- stawień dla innych elementów k u l t u r y m a t e r i a l n e j w y s t ę p u j ą c y c h na c m e n t a r z y s k u w Espenfeld. P o n a d t o nie zawsze ilość zabytków uwzględniona w tabeli zgadza się z katalogiem i m a t e r i a ł e m i l u s t r a c y j n y m . Np. dla grobu 1/61 w tabeli podano 1 p i e r - ścionek, 1 ozdobę s r e b r n ą zdobioną f i l i g r a n e m i 4 paciorki szklane, co nie jest
zgodne z katalogiem (1 pierścionek, 3 f r a g m e n t y srebra zdobionego filigranem, 4 paciorki) i m a t e r i a ł e m i l u s t r a c y j n y m (1 pierścionek, 4 paciorki). W w y p a d k u gro- bu 47/62 w tabeli i katalogu uwidocznione są 22 paciorki szklane, podczas gdy w materiale i l u s t r a c y j n y m jest ich tylko 6. W tym s a m y m grobie nie zgadza się r ó w - nież ilość przedmiotów metalowych, których w tabeli podano 11, a w materiale i l u s t r a c y j n y m 13.
R e a s u m u j ą c stwierdzamy, że otrzymaliśmy pracę, k t ó r a nie osiąga zamierzo- nego celu. Niemniej jednak, ze względu na udostępnienie cennego materiału po- chodzącego z cmentarzyska w Espenfeld, publikacja ta zasługuje na uwagę.
Marian Głosek, Zdzisława Wawrzonowska
