Widok Trawersem przez glob: studia postkolonialne i teoria globalizacji

Dorota Ko³odziejczyk

Trawersem przez glob: studia

postkolonialne i teoria globalizacji

Celem mojego artyku³u jest przeanalizowanie znaczenia kategorii przestrzen-nych w studiach postkolonialprzestrzen-nych. Kategorie te s¹ widoczne w samej problema-tyce postkolonializmu, jeœli zdefiniujemy ten obszar jako próbê naszkicowania od nowa map nowoczesnoœci w ten sposób, aby pokazaæ jej umiejscowienie i lo-kalnoœæ.1 _{Wa¿noœæ kategorii przestrzennych uwidacznia siê równie¿}

w metafory-ce jêzyka postkolonializmu. Dyskusja, czy studia postkolonialne s¹ bardziej pod-porz¹dkowane paradygmatom historii, czy tez paradygmatom geografii (a raczej kartografii podbojów imperialnych), toczy siê ju¿ od jakiegoœ czasu. Nie jest moim zamiarem opowiedzenie siê po ¿adnej ze stron, a to z tego powodu, ¿e historio-grafiê europejsk¹ ³¹czy z geografi¹ ekspansji kolonialnej wzajemnoœæ obopól-nych inspiracji i zale¿noœci. Celem mojej analizy jest przekonanie czytelnika, ¿e ten charakterystyczny “niepokój przestrzenny” studiów postkolonialnych lokuje tê dziedzinê poœród wspó³czesnych teorii globalizacji.

Postkolonializm podj¹³ siê szeregu badañ na temat, jak idea nowoczesnoœci konsolidowa³a siê równolegle do rozwoju kartografii centrum/peryferii, czyli kar-tografii kolonialnej ekspansji europejskich imperiów. Rewizje postkolonialne dokona³y siê w wielu dyscyplinach: historii – Subaltern Studies Group,2

antropo-logii kulturowej, literaturze, oraz cultural studies. W najwiêkszym uogólnieniu mo¿na powiedzieæ, ¿e we wszystkich tych obszarach postkolonializm ma na celu podwa¿yæ logikê temporalnoœci,3 _{na której zosta³a oparta koncepcja}

nowocze-snoœci. W miejsce uniwersalizuj¹cego historyzmu postkolonializm proponuje ró¿nicuj¹c¹ kartografiê podmiotowoœci, w której umiejscowienie podmiotu, jego pozycyjnoœæ, jego wewnêtrzne napiêcie pomiêdzy ruchem (migracj¹, podró¿¹, wykorzenieniem) a trwaniem w miejscu (zadomowieniem, zakorzenieniem) uka-zuje to¿samoœæ jako heterotopiê: miejsce, gdzie spotyka siê kilka ró¿nych, czêsto niekompatybilnych lub wzajemnie obcych przestrzeni. Wykorzystanie definicji heterotopii z kategorii œciœle przestrzennych na to¿samoœciowe ma rewolucyjny efekt – ukazuje ona niewystarczalnoœæ dychotomii ja/inny, koniecznej dla celów analitycznych w konstruowaniu spójnej to¿samoœci, lecz wyrzucaj¹cej niebez-pieczeñstwo kryzysu i niezgodnoœci wewnêtrznej bezpiecznie na zewn¹trz.

Metaforyka jêzyka postkolonializmu, a zw³aszcza to, jak operuje on metafora-mi przestrzennymetafora-mi, odzwierciedla zaanga¿owanie dziedziny w zadanie gruntowne-go przemyœlenia podstaw humanistyki i nauk spo³ecznych tak, aby by³y w stanie œledziæ trajektorie podzia³ów spo³ecznych oraz wzory dominacji i marginalizacji. Postkolonializm zawsze wykazywa³ siê specjalnym wyczuleniem na problematykê kulturowych/narodowych granic, granic przynale¿noœci, linii podzia³u, które ka¿¹

nam rozró¿niaæ miêdzy narodem a mniejszoœciami. W rezultacie tej zwiêkszonej czujnoœci, jeœli mo¿na znaleŸæ wspólny mianownik dla krytyków postkolonialnych tak od siebie oddalonych metodologicznie i politycznie jak Edward Said, Gayatri Chakravorty Spivak, czy Benita Parry (co odpowiada z grubsza podzia³owi na in-spiracje Foucaultem, dekonstrukcj¹, oraz materializmem marksistowskim), to bê-dzie to œwiadomoœæ, ¿e ka¿d¹ to¿samoœæ kulturow¹, ka¿d¹ umiejscowion¹ podmio-towoœæ nale¿y postrzegaæ nie jako zamkniêt¹ ca³oœæ, lecz jako interakcyjn¹ – a mo¿e te¿ wielojêzyczn¹ – i z pewnoœci¹ dynamiczn¹, strukturê. A jeœli wielojêzyczn¹, to w przypadku wielu postkolonialnych obszarów, wielojêzyczn¹ ‘upiornie’:4 _{jest to}

jednojêzycznoœæ nawiedzana innymi, zapomnianymi jêzykami. Wezwanie do ‘trans-narodowo’ (w przeciwieñstwie do ‘miêdzy‘trans-narodowo’) zakorzenionej wyobraŸni jest podstaw¹, czy te¿ wspólnym pocz¹tkiem, rozmaitych, czêsto ze sob¹ skonflik-towanych nurtów postkolonializmu. ‘Trans-narodowy’ jest okreœleniem, które za-wiera krytykê statycznych modeli to¿samoœci, i nie oznacza bynajmniej kwestiono-wania sensu samej to¿samoœci (dywagacje, które ci¹gn¹ siê wokó³ postkolonializmu od ‘zarania’ – czy jest to kolejny przejaw postmodernizmu, czy mo¿e walka z tym-¿e, a szczególnie jego rzekomym nihilizmem – odbijaj¹ siê echem w³aœnie w re-fleksji nad to¿samoœci¹). Okreœlenie to pokazuje raczej, ¿e dla znacznej liczby ludzi na œwiecie poczucie domu jako zakorzenienia pozostaje s³abe, jest nieosi¹galnym luksusem, a nie przedmiotem kontestacji. ‘Trans-narodowy’ z indeksem postkolo-nialnym ka¿e nam zauwa¿yæ, w jaki sposób lokalnoœæ nie pozostaje w miejscu, jako ¿e jest czêœci¹ procesów ci¹g³ych zmian. ‘Trans-narodowy’ oznacza tak¿e krytycz-n¹ uwagê zwrócokrytycz-n¹ ku procesom globalizacyjnym, lecz jest to uwaga, która nie pozwala postrzegaæ relacji globalny/lokalny jako równoznacznej z podzia³em na aktywny/bierny.

Najwa¿niejsze jest jednak to, ¿e takie w³aœnie umiejscowienie ‘pomiêdzy’ – na pograniczu ró¿nych wersji geografii i historii, ka¿e zadaæ pytanie o wytrzyma-³oœæ, czy te¿ trwa³oœæ postkolonializmu. Jak zauwa¿y³ kiedyœ Ali Behdad, post-kolonializm jest spóŸniony. Pojawi³ siê jako refleksja nad post-kolonializmem i anty-kolonialnymi walkami, wojnami, ruchami. By³by wiêc postkolonializm prób¹ odczytania kolonialnej przesz³oœci i jej wspó³czesnych nastêpstw nie tylko dla celów archiwalnych i analitycznych. Podstaw¹ postkolonializmu jest dekoloni-zowanie myœli. Wydawa³oby siê, ¿e wystarczy ‘tylko’ nazwaæ i opisaæ wszystkie mechanizmy powstania, rozwoju i legitymizacji w³adzy kolonialnej, aby lonializm sta³ siê domen¹ badaczy rzeczy przesz³ych. Jako taki, powinien postko-lonializm oczekiwaæ w³asnego schy³ku. Jest to z za³o¿enia dziedzina przejœcio-wa, która w wersji optymistycznej mog³aby zakoñczyæ siê pe³nym rozliczeniem historii kolonializmu, lecz, w wersji realistycznej, na naszych oczach przechodzi w analizê globalizacji.

Logik¹ teorii postkolonialnej powinno byæ d¹¿enie do tego, aby sama jej na-zwa uleg³a przedawnieniu. To w³aœnie przestrzenna œwiadomoœæ charakterystyczna dla najciekawszych motywów w postkolonializmie, œwiadomoœæ, ¿e œwiat jest struktur¹ o wiele bardziej skomplikowan¹ i wielostronnie dynamiczn¹ ni¿

binar-ny uk³ad: metropolia i peryferie, sprawia, ¿e komponent ‘postkolonialbinar-ny’ staje siê coraz bardziej œladem w trans-narodowych – wieloosiowych i wielokierunko-wych – studiach nad kultur¹, które s¹ podstaw¹ postkolonializmu. Dla przyk³adu: w teoriach zajmuj¹cych siê szczelinowoœci¹ [interstitiality] przestrzeni spo³ecz-nej, szczególnie w teorii pogranicza i antropologii globalizacji,5 _{wyraŸnie widaæ}

sygnaturê postkolonialn¹.

Jednoczeœnie kategoria literatury postkolonialnej, jeszcze niedawno funda-mentalna dla postkolonializmu, szybko traci swoj¹ wa¿noœæ. Inaczej mówi¹c, z bie-giem czasu kategoria ta, nigdy zreszt¹ nie w pe³ni zaakceptowana przez œrodowi-ska pisarzy lub badaczy literatury z obszarów by³ych kolonii, ujawnia swój niejednoznaczny status, oraz nieprzystawalnoœæ do nowych zjawisk literackich, chocia¿by takich, jak literatura wielokulturowych metropolii. ‘Literatura postko-lonialna’ mo¿e oznaczaæ wszystko, od literatury produkowanej w krajach post-kolonialnych (Indie, Karaiby, Nigeria, RPA, Kenia; bardziej dyskusyjnie: Austra-lia, Kanada, Irlandia; w nowych rozwiniêciach postkolonializmu poza obszar jêzyka angielskiego, poza historiê kolonializmu brytyjskiego, literaturê franko-foñsk¹ – Algieria, Maroko, Senegal, Karaiby francuskie, literaturê ‘hispanic’, czyli latynosk¹, szczególnie pogranicza amerykañsko-meksykañskiego, czy filipiñsk¹, tak, ¿e zasiêg terminu ‘literatura postkolonialna’ staje siê zatrwa¿aj¹co globalny), do literatury tworzonej przez pisarzy pochodz¹cych z by³ych kolonii i osiad³ych w metropolii (Sam Sevlon, Caryl Philips, itd.). Czêsto znów kategoria ta oznacza i jeden, i drugi typ jednoczeœnie, czego przyk³adem mo¿e byæ niedawny noblista V.S. Naipaul, lub te¿ znakomity pisarz z Gujany, Wilson Harris.

W sposobie funkcjonowania kategorii ‘literatura postkolonialna’ widaæ jed-nak tendencjê do faworyzowania autorów tej ostatniej w³aœnie grupy, czyli pisa-rzy-imigrantów (Rushdie, Naipaul, etc.). Indeks ‘postkolonialny’, którego zada-niem by³o od pocz¹tku okreœlenie pewnej ró¿nicy – literatura np. w jêzyku angielskim, ale nieco ‘inna’ od g³ównego nurtu literatury brytyjskiej: bo jêzyk ma inny idiom, bo autor nie jest Brytyjczykiem, albo przynajmniej nie jest nim z po-chodzenia – otó¿ indeks ten zaciera tak naprawdê lokalnoœæ literatury, chocia¿ pocz¹tkowo mia³ j¹ niejako podkreœlaæ, i pozwala siê przyw³aszczyæ metropolii. W rezultacie, w obrêbie tej kategorii pisarze ‘metropolitalni’, tacy jak V.S. Na-ipaul, zyskuj¹ rangê autorytetu na temat peryferii, która pozbawiona jest swojej specyficznej lokalnoœci, jak zauwa¿y³ Edward Said,6 _{i staje siê abstrakcyjnym}

oznacznikiem wtórnoœci, braku produktywnoœci i samodzielnoœci, politycznej inercji itd. W ka¿dym swym znaczeniu, literatura postkolonialna oznacza tak czy inaczej pewien stopieñ wspó³dzia³ania z metropoli¹, która, choæ od dawna jest przedmiotem ataku i postkolonialnej ‘zemsty’, wci¹¿ jednak jest najwa¿niejszym i najwiêkszym konsumentem ró¿nicy, w tym ró¿nicy kulturowej. W tym sensie, wed³ug opinii niektórych krytyków postkolonializmu, zadaniem powieœci post-kolonialnej jest w g³ównej mierze handel ró¿nic¹.7

Byæ mo¿e lepszym kontekstem dla kategorii ‘postkolonialny’ jest wiêc jêzyk i miejsce, lokalnoœæ – dlatego te¿ osobiœcie wolê i promujê okreœlenia takie jak:

‘anglojêzyczna’ lub ‘francuskojêzyczna’ literatura Karaibów, w miejsce zbyt nie-jasnej geograficznie, kulturowo i spo³ecznie literatury ‘postkolonialnej’. Ponad-to, pojawi³ siê nowy interesuj¹cy typ powieœci pod pewnym tylko k¹tem spo-krewnionej z problematyk¹ postkolonializmu. Powieœæ ta przerasta ramy definicji literatury postkolonialnej; jej tematyka przedstawia ogrom przestrzennego roz-proszenia i przep³ywu ludzi i ca³ych generacji szeroko poza dychotomiê impe-rialnej metropolii i kolonialnych peryferii. Powieœæ tê, z autorów mo¿na wymie-niæ Salmana Rushdiego; Amitava Ghosha; czy te¿ nowych bestsellerów jak Hari Kunzru i Zadie Smith; proponujê nazwaæ powieœci¹ globalizacji. Jej g³ównym tematem jest doœwiadczenie emigracji/imigracji – przemieszczenia – przedsta-wione w pejza¿ach uskoków tektonicznych i w fabule nieustannego przekracza-nia granic na politycznych, kulturowych, etnicznych, i rasowych mapach.

Metaforyka przestrzeni rozszczepionych, wielorakich ‘pomiêdzy’ i ‘poprzez’, najcelniej opisuje kondycjê postkolonialn¹.W jêzyku teorii postkolonialnej jest to w³aœnie heterotopia:pojemna granica miêdzy rebeli¹ a kapitulacj¹. Pokrótce przeanalizujê dwa przyk³ady. Gayatri Chakravorty Spivak, która wypracowa³a koncepcjê procesu kolonizacji jako ‘worlding’ (sam termin jest celowo dwuznaczny – oznacza ‘uœwiatowienie’– podniesienie miejsc zajêtych podbojem kolonialnym zachodnich imperiów do rangi cz³onka ‘œwiata’, czyli historii, nowo¿ytnoœci, in-dustrializacji itp.; termin ma wszak¿e drug¹ stronê – ‘worlding’ jako proces sepa-rowania kolonii od imperium, proces, który doprowadzi³ do podzia³u na Pierwszy i Trzeci Œwiat). Drugim przyk³adem jest Homi Bhabha, który rozwija teoriê kul-tury jako przestrzeni granicznych i szczelinowych: naród pomiêdzy swoj¹ funk-cj¹ ‘pedagogiczn¹’ a ‘performacyjn¹’; podmiot kolonialny pomiêdzy wiern¹ imi-tacj¹ wzorców imperialnych a podstêpnym przerysowaniem i zniekszta³ceniem dyskursu imperialnego.

Oboje wyznaczaj¹ sobie za cel wypracowanie projektu ‘trans-narodowej pi-œmiennoœci’8 _{oraz ‘trans-nacjonalnoœci’,}9 _{jako przeciwieñstwa uniwersalizuj¹cych}

tendencji nowo¿ytnoœci, z postkolonialnej perspektywy widzianej jako przede wszystkim ekspansja i konsolidacja imperializmu. Projekt taki musia³by stawiæ czo³a wyzwaniom, jakie niesie ze sob¹ koniecznoœæ t³umaczenia kulturowego, rozumianego jako rozszczepianie g³adkiej powierzchni kultury i penetrowanie jej granic; odkrywanie ‘trzeciej przestrzeni’10 _{jako marginesu, z którego mo¿liwy jest}

opór wobec rozmaitych si³ niweluj¹cych lokalnoœæ i ró¿nicê. Czytelnik od razu zauwa¿y w tym projekcie krytyczny stosunek wobec procesów globalizacyjnych, które przez wielu krytyków postkolonialnych, i Spivak wyraŸnie siê tutaj wypo-wiada, widziane s¹ jako neokolonialna ekspansja Zachodu, dziœ g³ównie w for-mie amerykanizacji. Zarówno Spivak, jak i Bhabha oskar¿ani byli czêsto o zas³a-nianie trudnych i nierozwi¹zanych problemów postkolonializmu teoretycznym kuglarstwem.

Dwaj g³ówni oponenci teorii postkolonialnej, zw³aszcza reprezentowanej przez Spivak i Bhabhê, to Arif Dirlik i Aijaz Ahmad,11 _{sprzeciwiaj¹cy siê przerostowi}

postkolonialnych, oraz proponuj¹cy materialistyczn¹ krytykê w problematyce postkolonialnej. Obaj oponenci establishmentu postkolonialnego wskazuj¹ na bardzo wa¿ny dylemat postkolonializmu, a mianowicie na nierozstrzygniêty pro-blem w³asnoœci terminologii i metodologii, które stanowi¹ podstawê postkolo-nialnego aparatu krytycznego. Po pierwsze, krytyków postkolonialnych raz po raz nachodzi poczucie winy, ¿e s¹ niejako kolaborantami metropolii, mimo, ¿e wiêkszoœæ z nich okreœla siê jako opozycja wobec ‘postkolonializmu metropoli-talnego’, czyli takiego, który inspirowany jest g³ównie trendami w teoretycznych debatach zachodniej akademii. Linia podzia³u miêdzy postkolonializmem ‘me-tropolitalnym’ a ‘rebelianckim’ nie do koñca co prawda odpowiada podzia³owi na centrum i peryferie, lecz te¿ ma coœ z napiêcia miêdzy tym, co uchodzi za globalne, i tym, co uchodzi za lokalne. Arif Dirlik krytykuje postkolonializm, albo wrêcz odmawia tej dziedzinie racji bytu, oskar¿aj¹c go o niemo¿noœæ wy-rwania siê z klatki (zachodniego) jêzyka teoretycznego. Sprawa jest o wiele bar-dziej skomplikowana ni¿ idea poszukiwania oryginalnoœci: w³asnego jêzyka filo-zofii. Tym bardziej, ¿e Arif Dirlik, i wielu postkolonialnych krytyków mu pokrewnych, w koñcu równie¿ opiera siê na filozofii na wskroœ zachodniej, jak¹ jest marksizm. Chodzi tutaj raczej o rozwiniêcie projektu uw³aszczeniowego, wynikiem którego bêdzie nie kolejne zjawisko kooptacyjne, lecz mo¿liwoœæ ana-lizy kulturowej poza paradygmatem normatywnego Zachodu i derywacyjnych peryferii.12 _{Treœci¹ krytyki Dirlika, Ahmada, nieco nowszych rozwiniêæ San}

Ju-ana lub Neila Lazarusa,13 _{jest wiêc sprzeciw wobec wspó³winy postkolonializmu}

we wcielaniu Trzeciego Œwiata w obrêb dyskursu zachodniego, w wyniku czego Trzeci Œwiat staje siê jedynie ‘horyzontem egzegetycznym’ (Bhabha) dla wiedzy, w domyœle zachodniej.

Nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na to, jak badania nad kolonialnym zarz¹-dzaniem przestrzeni¹ i jego postkolonialnymi – przechodz¹cymi w globalne – im-plikacjami spotykaj¹ siê z jêzykiem teorii we wspólnym zadaniu konceptualizacji ró¿nicy. W obrêbie owych badañ mo¿emy wyodrêbniæ kilka g³ównych obszarów: a) relacja peryferii do metropolii, g³ówny przedmiot badañ teorii i literaturoznaw-stwa postkolonialnego; b) przemieszczenia kulturowe na skutek kolonialnych spotkañ – w tym kontekœcie konceptualizacja mimikry [naœladownictwa] i hy-brydowoœci jako widocznych efektów procesu ‘worlding’ – przyjmowania do œwiata; c) globalizacja jako proces, który zmusza do przedefiniowania lokalno-œci: miejsca, regionu, pañstwa narodowego wobec globalnych interakcji, które przekraczaj¹ granice tego, co lokalne i zak³ócaj¹ jego integralnoœæ, albo przynaj-mniej zmieniaj¹ jego strukturê. Wspólnym celem we wszystkich tych obszarach badañ jest poszukiwanie nowych kierunków namys³u teoretycznego nad ponad-narodow¹/pañstwow¹ przestrzeni¹ kulturow¹, tak, aby unikn¹æ nie tylko banal-nej, ale przede wszystkim nie do koñca prawdziwej linii podzia³u na globaln¹ jednolitoœæ (co implikuje, ¿e procesy globalizacyjne zmierzaj¹ do ustandardo-wienia i ujednolicenia wszelkich ró¿nic) i zró¿nicowan¹ lokalnoœæ. Nowe œcie¿ki s¹ konieczne, aby opis procesów globalizacyjnych by³ adekwatny do

skompliko-wania i zró¿nicoskompliko-wania zjawiska, czyli do tego, aby mieæ krytyczny wgl¹d w glo-balizacjê bez demonizowania jej. W moim przekonaniu postkolonializm ju¿ jakiœ czas temu przerós³ swoj¹ lokalnoœæ – rozumian¹ jako historyczno-geograficzne naznaczenie doœwiadczeniem dominacji kolonialnej. Jako dyskurs teoretyczny i zró¿nicowana wiedza, przekroczy³ postkolonializm swój pocz¹tkowy obszar dzia-³ania, którym by³a analiza dyskursu kolonialnego i kolonialnej historii, a tak¿e ich wspó³czesnych przejawów jako przyk³adów postkolonialnoœci, czy te¿ ‘kon-dycji postkolonialnej’. Wydaje mi siê wiêc, ¿e ostanie rozwiniêcia w studiach postkolonialnych, szczególnie tam, gdzie krytycznie analizowana jest konceptu-alizacja przestrzeni kulturowej i jej powi¹zania histori¹ kolonializmu, jest naj-cenniejszym przyczynkiem do wiedzy o globalizacji, a tak¿e najciekawszym no-wym rozwiniêciem w studiach postkolonialnych.

Dzieje siê tak prawdopodobnie dlatego, ¿e podstaw¹ i warunkiem studiów postkolonialnych zawsze by³a lokalnoœæ. Pomimo wielostronnych krytyk i oskar-¿eñ o dostarczanie zachodniej teorii przedmiotu analizy, postkolonializm, ustana-wiaj¹c siê rzecznikiem peryferii w opozycji do dyskursywnej dominacji metro-polii, nawet, jeœli sama koncepcja peryferii jest najczêœciej jedynie strategicznym miejscem opozycyjnoœci, uœwiadamia i aktywnie promuje zmianê postrzegania przestrzennych skutków kolonialnych podbojów. Mapa kolonialna, jak pokazuje Graham Huggan w swoim studium powi¹zañ pomiêdzy kartografi¹ a koloniali-zmem,14 _{wpisuje w ‘naturalny przedmiot’ (œwiat, który, jak twierdzi, wiernie}

na-œladuje) uprzedni¹ obecnoœæ Zachodu. W tym w³aœnie sensie zadaniem postkolo-nialnego odczytania mapy na nowo jest przemieszczenie ‘oryginalnej’ obecnoœci Zachodu poprzez ukazanie sztucznoœci tej¿e, czyli ujawnienie, ¿e orygina³ jest protez¹.15 _{Jeœli przyjmiemy, ¿e literatura postkolonialna jest wyzwaniem dla}

ko-lonialnej mapy, wówczas, wed³ug Huggana, ‘mapa nie jest ju¿ d³u¿ej wizualnym paradygmatem dla ontologicznego niepokoju, którego Ÿród³em s¹ nieudane pró-by zdefiniowania narodowej kultury; przeciwnie, mapa staje siê miejscem pro-duktywnego niepodobieñstwa’.16

Porównanie dwóch tekstów bêdzie przyk³adem dla tezy Huggana. J¹dro ciem-noœci Conrada jest najlepszym przyk³adem na to, jak moment najwy¿szego triumfu ekspansji imperialnej jednoczeœnie ujawnia klêskê tego przedsiêwziêcia, a szcze-gólnie jego misji cywilizacyjnej. The Palace of the Peacock [Pa³ac pawia] Wilso-na Harrisa jest, podobnie jak J¹dro ciemnoœci, tak¿e opisem podró¿y w g³¹b inte-rioru. Podró¿ Marlowa w dó³ rzeki Kongo przynosi inne poznanie, ni¿ to antycypowane w dzieciñstwie, gdy fascynowa³y go bia³e plamy na mapach, ku-sz¹c obietnic¹ wielkich odkryæ. Mapa kolonialna, której g³ównym zadaniem jest zape³nienie bia³ych miejsc nazwami ustanowionymi przez kolonizatora, oznaj-mia stan w³asnoœci to¿samy z rozprzestrzenianiem siê postêpu. Przestrzeñ ulega racjonalizacji, lecz doœwiadczenie Marlowa uczy go zupe³nie czegoœ przeciwne-go. Zarówno mapa kolonialna, jak i zapiski wys³annika cywilizacji, Kurtza, pro-wadz¹ wprost do j¹dra: nieopanowanej ¿¹dzy w³adzy. W The Palace of the Pe-acock Harrisa motyw podró¿y inspirowany jest prac¹ autora jako kartografa

i zawiera echa jego fascynacji bogactwem interioru, wobec którego wszystkie narzêdzia nazewnicze i kartograficzne s¹ niewystarczaj¹ce. W J¹drze ciemnoœci Marlow jako ch³opiec ulega pokusom podboju, którego obrazem jest mapa, a na-stêpnie odkrywa, ¿e mapa jest jednym z narzêdzi utajniania prawdy o koloniali-zmie; w The Palace of the Peacock Harrisa podró¿ w g³¹b interioru jest podró¿¹ niekoniecznie do pocz¹tku czasu, jak w J¹drze ciemnoœci, lecz przede wszystkim podró¿¹, która czas linearny, a wiêc samo pojêcie historii jako chronologicznego nastêpstwa wydarzeñ, uniewa¿nia. Podró¿ taka pokazuje, jak niewystarczaj¹ca jest kartografia i diachronia – potrzebny jest zupe³nie nowy jêzyk, który umo¿li-wi³by zarysowanie wielowymiarowych powi¹zañ miêdzy czasem, przestrzeni¹, mitem i snem. Ró¿nica w funkcjonowaniu mapy w obu powieœciach mo¿e stano-wiæ podstawê do zdefiniowania ró¿nicy miêdzy powieœci¹ kolonialn¹ a postkolo-nialn¹. Dla pierwszej paradygmat dominacji kolonialnej nie jest do przezwyciê-¿enia – nawet jeœli jest przedmiotem krytyki. Dla drugiej zaœ paradygmat przezwyciê¿enia jest g³ównym tematem, ale te¿ i problemem – poszukiwanie nowego jêzyka, szkicowanie nowych map, to powracaj¹ce tematy i metafory, któ-rych celem jest w³aœnie odkrycie ‘niepodobieñstw’ znosz¹cych izomorfizm mapy, kultury, historii w narracjach narodu, pañstwa, czy te¿ imperium.

Rysowanie map na nowo, czy te¿ przeszkicowanie poprzednich sprawia, ¿e nale¿y poddaæ rewizji podstawê dynamiki kolonialnej – czyli zwi¹zek metropolii i peryferii. Wczesny postkolonializm poszukiwa³ mo¿liwoœci odwrócenia hierar-chicznego podzia³u globu po kolonializmie w narracjach ‘odwróceñ’. W poszu-kiwaniu dziedzictwa postkolonializm lat 80. inspirowa³ siê antykolonialnymi ide-ami pan-afrykanizmu i ‘negritude’, inspiracje te ³¹cz¹c z triumfalizmem ‘dyskursywnej zemsty’ – atakiem pisarstwa z by³ych kolonii na g³ówny nurt lite-racki metropolii. St¹d s³awne tytu³y z tego okresu, które s¹ dziœ w kanonie myœli postkolonialnej: ‘Imperium odpisuje w odwecie’,17 _{recenzja Salmana Rushdiego}

dla Times Literary Supplement, tytu³ zapo¿yczony nieco póŸniej do pierwszego studium ustanawiaj¹cego paradygmaty literatury postkolonialnej, The Empire Wri-tes Back, autorów Ashcroft, Griffiths.18 _{Jak to zwykle bywa z tekstami}

zarysowu-j¹cymi podstawy nowej dziedziny, ten równie¿ sta³ siê obiektem surowej krytyki. Pierwszym zarzutem jest zbyt ³atwe przezwyciê¿enie (post)kolonialnego para-dygmatu binarnego: ‘dominuj¹ca metropolia’ i ‘przyt³umione peryferie’, ponie-wa¿ w logice zwrotu w hierarchii zawarte jest potwierdzenie nierównoœci. Po-dzia³ na literaturê mistrzów: ‘angielski’ metropolii i literaturê odrzuconych: ‘angielski’ peryferii, z pewnoœci¹ by³ potê¿nym impulsem do rewindykacji kano-nów, lecz tak¿e niós³ ze sob¹ groŸbê, ¿e podzia³, ktory mia³ emancypowaæ, wzmoc-ni jeszcze bardziej istwzmoc-niej¹c¹ hierarchiê.

Przyk³adem mo¿e byæ Derek Walcott, noblista z 1992 roku, który pokaza³, ¿e jêzyk ‘pomniejszy’ – angielski nasycony karaibskim ‘pidgin’, nie tylko tworzy poezjê, ale te¿ jêzyk ‘wiêkszy’, jêzyk angielski mistrzów, poddaje ogl¹dowi nie jako aspirant, lecz jako pe³noprawny w³aœciciel, który operuje nim wed³ug uzna-nia. Przyk³adem przeciwnym zaœ jest kolejny noblista rodem z Karaibów, V.S.

Naipaul, który z kolei identyfikuje siê z jêzykiem (by³ego) imperium jako dosko-na³oœci¹, a próby samodzielnej ekspresji z by³ych kolonii odrzuca jako nieuchron-nie nieuchron-nieudolne imitacje nieuchron-niedoœcignionego wzorca. Owe dwa przyk³ady, zasadni-czo pokazuj¹ce odmienne funkcjonowanie hierarchii metropolia/peryferie, s¹ tak czy inaczej dowodem na wyw³aszczenie i samo-alienacjê spo³eczeñstw doœwiad-czonych kolonizacj¹. Poezja Walcotta z pewnoœci¹ nie jest triumfalistyczna – z jed-nej strony ma to byæ odwet za narzucenie jêzyka, lecz te¿ jest to odwet pokonane-go kolonialn¹ jednojêzycznoœci¹. Trudno te¿ dopatrzyæ siê triumfalizmu u Naipaula. W jego powieœciach perspektywa z pozycji metropolii jest stwierdze-niem koniecznoœci i klêski jednoczeœnie.

Odwrócenie hierarchii nale¿y traktowaæ raczej jako projekt, ni¿ dokonane za-danie, choæ i wtedy nie pozbywa siê go do koñca problematycznoœci. Jeœli, w uproszczeniu, postkolonializm mia³by siê spe³niæ jako emancypacja peryferii poprzez takie operowanie dominuj¹cym wci¹¿ dyskursem i jêzykiem, w wyniku którego zwraca siê on przeciwko sobie i staje siê narzêdziem opozycji, wówczas tak czy inaczej wrócilibyœmy do wyjœciowego problemu, jakim jest alternatywa. Jeœli dominuj¹cy dyskurs zawiera w sobie podstawy do samoprzezwyciê¿enia, powstaje pytanie, czy nie powielamy w ten sposób logiki postêpu zawartej w hi-storiografii imperialnej. Jak zauwa¿y³a Ann McClintock w znanym artykule ‘The Angel of Progress’19 _{[Anio³ postêpu], jest jeszcze zbyt wczeœnie, aby pozwoliæ}

sobie na wykoñczenie skomplikowanej historii imperializmu metanarracj¹ postê-pu. W tym sensie mo¿na postrzegaæ odwrócenie paradygmatycznej hierarchii jako przyk³ad, jak przestrzenna relacja wci¹¿ podporz¹dkowuje siê historycznym wy-jaœnieniom. Czyli: peryferie uczyni¹ z narzêdzia dominacji, jak¹ jest jêzyk kolo-nizatora, broñ przeciwko tej¿e dominacji i obal¹ hierarchiê, która skazywa³a ich na gorszy status. Historia nowo¿ytnych dezintegracji imperiów kolonialnych ob-fituje w przyk³ady kusz¹cego historyzmu: nap³yw imigrantów by³ych kolonii sta-nowi koniec ery, w której prawa obywatelskie opiera³y siê na kategorii narodo-woœci, a raczej etnicznego pochodzenia, i skutkuje chwalebnym rozszerzeniem praw obywatelskich. Modelowi odwetowemu nie mo¿na odmówiæ prze³omowej roli w promowaniu pisarstwa z peryferii poza kolonialnym jeszcze paradygma-tem literatury Wspólnoty Narodów [Commonwealth]; model ten spe³nia równie¿ wa¿n¹ funkcjê eurystyczn¹, jako ¿e opiera siê na zasadzie dynamiki i wzajemne-go napiêcia. Jednak¿e, oprócz wspomnianei wzajemne-go ju¿ efektu auto-demokratyzacji dyskursu kolonialnego, który model ten mo¿e implikowaæ, ma on zasadnicz¹ wadê: zamyka twórczoœæ i myœl krajów by³ego imperium w relacji do metropolii.

Po ponad dwóch dekadach obecnoœci studiów postkolonialnych w takich dys-cyplinach, jak literaturoznawstwo, cultural studies, antropologia kulturowa, hi-storia, area studies itd., kwestia zdekolonizowania mapy pozostaje wiêc wci¹¿ otwarta. W wersji ‘miêkkiej’ bêdziemy mogli obserwowaæ poszerzanie przestrzeni miêdzy liniami podzia³ów, eksplorowanie nisz, szpar miêdzykulturowych, rozsz-czepieñ jêzyka, ambiwalentnych hybrydyzacji na styku wartoœci, dziedzictw, po-gl¹dów. W wersji tej postkolonializm postrzegany jest jako specyficzna

derywa-cja ‘zachodniego’ postmodernizmu20 _{– specyficzna, bo jednoczeœnie stanowi¹ca}

niejako warunek postmodernistycznych przesileñ. Czy mamy tutaj do czynienia bardziej ze zjawiskiem ‘wymyœlania tradycji’ [Hobsbawm], czyli dorabianiem pocz¹tków do narracji filozoficznej w³aœnie rozwijanej, jak¹ jest postmodernizm, czy te¿ mo¿e z intensywn¹ metaforyzacj¹, a wiêc i uniwersalizacj¹ znaczenia postkolonializmu, trudno rozstrzygn¹æ. W efekcie jednak znów docieramy do wyjœciowego problemu, jakim jest diaboliczne wrêcz sprzêgniêcie peryferii z me-tropoli¹. Choæ postkolonialna mapa odzwierciedla zmiany, zasadniczy paradyg-mat nie uleg³ zachwianiu. Dlatego te¿ postkolonializm skazany jest na status dys-kursu derywacyjnego. Mimo, ¿e jêzyk teoretyczny postkolonializmu jest oczywiœcie jêzykiem ‘zachodniej’ filozofii, a w³aœciwie w³aœnie dlatego, krytyk postkolonialny nie mo¿e operowaæ nim niewinnie. St¹d tocz¹ca siê ju¿ wiele lat debata miêdzy ‘materialistami’ w postkolonializmie a ‘dekonstrukcjonistami’, wci-œniêta jest w dodatkow¹ ramê ideologiczn¹, w której ci pierwsi maj¹ pozycjê aktywistów, czy te¿ ‘organicznych intelektualistów’, a drudzy ‘postkolonialistów metropolitalnych’, lub te¿ ‘informatorów’. W uproszczeniu, debata zesz³a ju¿ doœæ dawno od kwestii zniesienia binarnoœci nêkaj¹cych studia postkolonialne i skon-centrowa³a siê na meta-poziomie, na dociekaniu, kto lepiej reprezentuje sprawy peryferii, i, tym samym, kto ma wiêksze prawo wypowiadaæ siê w jej imieniu. Ten uproszczony obraz pokazuje, ¿e w dwuznacznym zakorzenieniu postkolo-nializmu w filozofii zachodniej problem tkwi nie tyle w kwestii w³asnoœci: kto jest posiadaczem dyskursu, ani te¿ w kwestii transcendentalnoœci – czy postkolo-nializm mo¿na uznaæ za autorytet krytyczny wobec Zachodu, lecz w próbach wy-pracowania i zdefiniowania podmiotu postkolonialnego.

Podmiot postkolonialny, czy te¿, w innych s³owach, podmiot wypowiedzi z perspektywy postkolonialnej, jest to koncepcja, która po³owicznie jest koniecz-noœci¹, a po³owicznie fiaskiem w dyskursie postkolonialnym. Realizowana jest w kilku g³ównych modelach: 1) ‘subaltern’, podmiot wystêpuj¹cy z pozycji stra-tegicznie niemo¿liwej mo¿liwoœci wypowiedzi – podmiot kolonialny, któremu dos³ownie i symbolicznie odebrano jêzyk (Spivak); 2) hybryda (Homi Bhabha), postulat wielosk³adowej i elastycznej podmiotowoœci, który jednak pozostaje w teorii Bhabhy horyzontem ideologicznym raczej, ni¿ zrealizowan¹ form¹, zw³aszcza, kiedy Bhabha chce nas przekonaæ, ¿e postulat ten zrealizowa³, a mia-nowicie w jego spo¿ytkowaniu derridiañskich koncepcji differance i suplementu; 3) model natywizmu (Benita Parry), który, chocia¿ powo³uje siê na Frantza Fano-na jako fundamentaln¹ inspiracjê, przemilcza jego ostr¹ krytykê ideologii Fano- naty-wistycznych przedstawion¹ w The Wretched of the Earth. Wszystkie te modele ³¹czy wysi³ek umiejscowienia podmiotu, wykazania jego specyficznoœci i lokal-noœci, a tym samym zdeuniwersalizowania jego podstaw. Z³o¿ony proces ‘de-uniwersalizacji’ dokonuje siê na dwóch poziomach: na jednym uniwersalizm no-wo¿ytnoœci/nowoczesnoœci ukazany jest jako lokalny (lokalna projekcja uniwersalistyczna, Dipesh Chakrabarty z jego projektem prowincjalizacji Euro-py), na kolejnym poziomie dokonuje siê artykulacji podmiotu z pozycji, które

ukazuj¹ jego nieci¹g³oœæ w sensie historycznym/spo³ecznym/to¿samoœciowym, a tak¿e jego marginalnoœæ i szczelinowoœæ. Niepowodzenie prób zapewnienia sta-bilnego podmiotu postkolonialnego jako miejsca wypowiedzi krytycznej jest w tym sensie nieuchronne, ¿e, s³owami Spivak, stanowi ono œwiadectwo niepowodzenia samego procesu dekolonizacyjnego.21

Kolonializm dla krytyka postkolonialnego jest, znów s³owami Spivak, ‘prze-moc¹, która umo¿liwia dyskurs’ [‘enabling violence’]. Oczywiœcie, w tym wa-runku zaistnienia krytyki postkolonialnej, a tym artykulacji podmiotu postkolo-nialnego, tkwi zasadniczy b³¹d logiczny, aporia postkolonializmu: przemoc umo¿liwia udzia³ w dyskursie kolonizatora, tak jak kapitalizm w postaci ekspan-sji terytorialnej uprzemys³awiaj¹cej siê Wielkiej Brytanii pchn¹³ Indie na tory historii œwiata. Aporiê postkolonialnej wypowiedzi Homi Bhabha lokuje w ‘nie-przyjaznym domu powieœci’ nawiedzanym jêzykami.22

Dobr¹ stron¹ tego typu niepowodzeñ jest to, ¿e stymuluj¹ potencja³ krytyczny postkolonializmu w kontraœcie do teorii opieraj¹cych siê na pozornie bardziej pomyœlnym modelu podmiotowoœci. Jednym z nich jest multikulturalizm, zespó³ dociekañ nad tym, jak pañstwo ma zarz¹dzaæ wielokulturowym spo³eczeñstwem w zgodzie z tradycj¹ liberalnej demokracji. Jednym z najsilniejszych bodŸców do rozpoczêcia debaty jakieœ dwie dekady wstecz by³y ¿¹dania studentów na ame-rykañskich campusach, aby poszerzyæ program akademicki w naukach spo³ecz-nych i humanistyczspo³ecz-nych tak, aby reprezentowa³ ró¿norodnoœæ grup spo³eczspo³ecz-nych sk³adaj¹cych siê na s³uchaczy. Dla tych architektów multikulturalizmu, którzy chc¹ wyprowadziæ jego podstawy tradycji liberalizmu, kwestia pogodzenia indy-widualizmu, na którym liberalizm siê opiera, z to¿samoœci¹ zbiorow¹, jest wci¹¿ trudnym problemem. Same rozbie¿noœci w definiowaniu grup spo³ecznych – kto jest mniejszoœci¹, jak okreœliæ relacjê mniejszoœci do wiêkszoœci i instytucji pañ-stwowych, jakie modele wspomagania ró¿norodnoœci kulturowej powinno siê pro-mowaæ – pokazuj¹, ¿e definicje te opieraj¹ siê wci¹¿ na nastêpuj¹cym problemie: do jakiego stopnia mniejszoœæ mieœci siê w ramach tolerancji wiêkszoœci? Jeœli wiêc dobrze siê tym debatom przyjrzeæ, zauwa¿ymy, ¿e w wiêkszoœci z nich mamy do czynienia niekoniecznie z propozycjami pog³êbionego spojrzenia na ró¿no-rodnoœæ kulturow¹, jej dynamikê i interakcyjnoœæ, lecz tak naprawdê z postêpuj¹-c¹ biurokratyzacj¹ i banalizacj¹ ró¿nicy. Widaæ to na przyk³adzie amerykañskiej polityki to¿samoœciowej – ‘identity politics’ – z powodzeniem operuj¹cej na uni-wersytetach. Jest ona niejako kwintesencj¹ tego, co Stanley Fish nazwa³ kiedyœ ‘multikulturalizmem butikowym’,23 _{czyli takim, który, w uproszczeniu, promuje}

ró¿nicê jako konsumencki towar: nieco narodowej kuchni i folkloru, nieco mi-tycznych przedstawieñ ojczyny przodków, ca³kiem sporo interesu politycznego.

Debatê na temat multikulturalizmu postrzegam jako przeciwieñstwo do wy-si³ków postkolonializmu, który walczy z etnograficznymi (w efekcie czêsto etno-centrycznymi) implikacjami izomorfizmu to¿samoœci, miejsca i kultury. Izomor-fizm ten, kiedyœ fundamentalny dla konsolidacji dyskursu kolonialnego, d³ugo te¿ tkwi¹cy w za³o¿eniach antropologii kulturowej i etnografii, obecnie determinuje

sposób, w jaki liberalizm projektuje zarz¹dzanie kultur¹ w polityce multikultura-lizmu. Co ró¿ni postkolonializm od multikulturalizmu, to w³aœnie kwestia dy-stansu miêdzy trzema kategoriami: miejscem, kultur¹, i to¿samoœci¹. Po pierw-sze, multikulturalizm w swej dominuj¹cej postaci nie jest w stanie powiedzieæ nam zbyt wiele na temat, jak grupy spo³eczne powstaj¹, reprodukuj¹ siê czy od-nawiaj¹, jak wpó³graj¹ miêdzy sob¹, jak jednostki okreœlaj¹ swoj¹ relacjê wobec grup, których s¹ cz³onkami. Po drugie, w wiêkszoœci programów multikultura-lizm opiera siê na koncepcji ró¿norodnoœci, która bliska jest gettu kulturowemu, poniewa¿ zak³ada stabilnoœæ i niezmiennoœæ grup mniejszoœciowych. Choæ nie mo¿na przeceniæ wartoœci projektów multikulturalizmu, i zanegowaæ wymiernych sukcesów, g³ówny nurt debaty dowodzi, ¿e czêsto wa¿niejsze jest dla debatuj¹-cych pokazanie pojemnoœci liberalizmu, ni¿ przeformu³owanie kryteriów uzna-nia ró¿norodnoœci poza protekcjonaln¹ tolerancj¹. Ró¿norodnoœæ w polityce mul-tikulturalizmu nie jest traktowana jako wyzwanie dla koncepcji to¿samoœci, a wiêc, na d³u¿sz¹ metê, dla pozycji i w³adzy grupy dominuj¹cej. Dyskusje co jest cywi-lizowanym dialogiem, jakie s¹ granice tolerancji, s¹ dowodem na to, ze ró¿norod-noœæ, w pojêciu podmiotu wypowiedzi na rzecz multikulturalizmu, jest proble-mem, czynnikiem zagra¿aj¹cym fundametowi demokratycznego pañstwa. Granica na ‘my’ i ‘oni’ jest wci¹¿ podstaw¹ dialogu. Nie ma w projektach multikulturali-mu pytañ, jak dominuj¹ca grupa mo¿e zagra¿aæ obywatelskim prawom mniejszo-œci. Postêp mierzy siê odniesiem do poprzednich nieudanych asymilacyjnych modeli, nie zaœ do wyzwañ, które pojawiaj¹ siê na bie¿¹co. Polityka multikultura-lizmu jest raczej prób¹ dowiedzenia hojnoœci pañstwowych instytucji w promo-waniu (czytaj ‘tolerow promo-waniu’) wielokulturowoœci. Rezultatem takiej hojnoœci s¹ podzia³y etniczno-rasowe oraz inne opieraj¹ce siê na esencjonalistycznie pojêtej to¿samoœci. Mno¿¹ siê one np. w programach akademickich. Choæ ma to miejsce w imiê pluralizmu, podstawowy podzia³ na wiêkszoœæ/mniejszoœæ i wszystkie jej pochodne odnosz¹ce siê do rasy, narodowoœci, itd., pozostaje w du¿ej mierze nie-zak³ócony, podporz¹dkowany standardowi pozornie tylko kulturowo nienacecho-wanych instytucji.24

Postkolonializm d¹¿y do przerysowania map, które obecnie przedstawiaj¹ je-dynie rozproszone monady (Michaelsen, Johnson). Podstawowym zadaniem jest rozbicie triady miejsce/kultura/to¿samoœæ, i zaproponowanie w zamian szereg modeli przenikania siê i nak³adania, porowatoœci granic. W uogólnieniu, zadanie to polega na œledzeniu przemieszczeñ widocznych po rozszczepieniu owych trzech podstawowych kategorii. Proces ten ma dowieœæ, ¿e nie mamy do czynienia z se-kwencj¹ zdarzeñ: wyjœciowa jednoœæ, rozszczepienie, rozproszenie. Zbyt ³atwo zreszt¹ sekwecja ta wyjaœnia³aby skomplikowane mechanizmy spo³eczne prostym historyzmem. Wiêkszy nacisk na przestrzennoœæ to¿samoœci, a mo¿e raczej pro-cesów to¿samoœciowych, daje szansê uchwycenia miejsc krzy¿owania siê wielu form to¿samoœci i zarysowania kierunków interakcji. Mimo, ¿e propozycje prze-suniêcia uwagi krytycznej z historycznych uwarunkowañ to¿samoœci na przestrzen-ne spotka³y siê z oskar¿eniem, ¿e w rezultacie doprowadz¹ do ucieczki

w syn-chroniê, warto przekonaæ siê do tej metody. Rzeczywiœcie, gdy weŸmiemy pod uwagê dorobek Homiego Bhabhy, zauwa¿ymy, ¿e nie przyk³ada on wagi do su-miennego kontekstualizowania historycznych uwarunkowañ przyk³adów, na któ-rych siê opiera, konstruuj¹c np. model mimikry kolonialnej, czy hybrydyzacji dyskursu kolonialnego. Jest to jednak zaniedbanie strategiczne – nie jest celem Bhabhy przepisanie historii, lecz rozproszenie jej, i mam na myœli historiê kolo-nialn¹, na wiele pomniejszych i nieci¹g³ych historycznych rzeczywistoœci (narra-cji), tak, aby powsta³ bodziec do myœlenia o ‘trans-nacjonalnoœci’ jako ‘proble-mie nadawania znaczenia szczelinowym pasa¿om i procesom ró¿nicy wpisanej w przestrzeñ ‘pomiêdzy’, w za³amanie siê czasu, z którego przêdzie siê globalny tekst’.25

Wezwanie, aby szkicowaæ mapy globalizacji poprzez poszukiwanie znaczeñ dla miejsc wypowiedzi na liniach podzia³u, a nie wewn¹trz wytyczanych przez nie obszarów, przechodzi w efekcie w wezwanie do kwestionowania arbitralno-œci tych¿e podzia³ów poprzez ukazanie, jak ma³o wyraziste i nieci¹g³e s¹ ich gra-nice. Postkolonialne rozwa¿ania, jak rysowaæ mapy globalizacji, podkreœlaj¹ klu-czowe znaczenie granic dla tego procesu. G³ówne pytanie to: jak przedstawiæ to¿samoœæ, aby zachowaæ jej z³o¿onoœæ, na któr¹ sk³ada siê rasa, etnicznoœæ, na-rodowoœæ, przynale¿noœæ klasowa, p³eæ spo³eczna, itd.? Byæ mo¿e, gdy granica przestaje byæ arbitraln¹ lini¹ i staje siê przestrzeni¹ interakcyjn¹, gdy binarnoœæ podzia³u gubi siê w nieokreœlonoœci pogranicza, a z jednoczesnoœci tego, co we-wn¹trz i poza wy³ania siê Trzecia Przestrzeñ [Third Space], wówczas otwiera siê mo¿liwoœæ przezwyciê¿enia dialektyki podzia³u i linearnoœci historyzmu.

Nie chodzi tutaj o to, ¿e postkolonializm jest szczególnym adwersarzem wspó³-czesnej historiografii. Nie s¹dzê równie¿, aby w nieufnoœci postkolonializmu wobec projektów historiograficznych mo¿na by³o widzieæ postmodernistyczny zanik wiary w wielkie metanarracje. Traktowanie studiów postkolonialnych jako akademickiej bojówki demonizowanego (bo nigdy niezdefiniowanego) postmo-dernizmu jest sta³ym elementem krytyki konserwatywnej prasy amerykañskiej. Krytyka ta nie jest w najmniejszym stopniu merytoryczna i odzwierciedla raczej typowe niezrozumienie miêdzy dziennikarskim i akademickim stylem pisania. Postkolonializm w swym ostro¿nym traktowaniu pisma historii jest dziedzin¹ œwiadom¹ historycznoœci dyskursu w ogóle, czyli jego zmiennoœci w zale¿noœci od czasu i miejsca. Rewizje historii zarówno kolonialnej jak i anty-kolonialnej (podstawowej dla rozwoju nacjonalizmów sprzeciwiaj¹cych siê dominacji kolo-nialnej) s¹ zbyt wa¿nym elementem studiów postkolonialnych, aby og³osiæ ahi-storycznoœæ lub anty-hiahi-storycznoœæ dyscypliny. Niuansem, bez którego jednak nie sposób zrozumieæ podstaw dzia³ania postkolonializmu, jest uaktywnienie hi-storii przez pokazanie, ¿e jest czêœci¹ teraŸniejszoœci. Wezwanie Gayatri Chakra-vorty Spivak, aby zmieniæ kierunek studiów postkolonialnych i przeformu³owaæ je na miêdzy-narodowe studia nad kultur¹ [roz³¹cznoœæ zaznaczona celowo], czy te¿ poszukiwania Bhabhy trans-narodowego wielorakiego uniwersalizmu, to wcze-sne i wa¿ne g³osy w postkolonializmie sygnalizuj¹ce koniecznoœæ wypracowania

teorii teraŸniejszoœci. W teorii takiej œwiadomoœæ historyczna by³aby wa¿nym czynnikiem analizy krytycznej. Z projektów, które zarysowuj¹ koncepcjê wielo-stronnej i wielokierunkowej ‘rozci¹gniêtej’ teraŸniejszoœci mo¿na wymieniæ na-stêpuj¹ce: Subaltern Studies Group, której g³ównym celem by³o/jest umiejsco-wienie w kolonialnej i postkolonialnej (narodowej) historii g³osów grup ‘podrzêdnych’; projekty ‘mundializacji’, w której pomniejsze ‘satelity’ przejmo-wa³yby i zmienia³y, czy te¿ dostosowywa³y, globalne (czyt. Zachodnie) paradyg-maty czyli, inaczej mówi¹c, s¹ to projekty lub próby teoretyzowania potencja³u „krytycznego kosmopolityzmu”. Tytu³y wielu ostatnio opublikowanych prac w ob-szarze postkolonializmu zdradzaj¹ silniejsz¹ potrzebê mówienia o nowoczesno-œci/teraŸniejszoœci tak, aby ukazaæ nowoczesnoœæ nie jako pojedynczy moment (wy³oniony w konkretnym czasie i miejscu), lecz jako rozproszony i roz³¹czny konglomerat wydarzeñ i dyskursów: Dipesh Chakrabarty Provincializing Europe i Habitations of Modernity; Walter Mignolo Local Histories/Global Designs: Coloniality, Subaltern Knowledges, and Border Thinking; Arjun Appadurai Mo-dernity at Large. Cultural Dimensions of Globalization; E. San Juan Jr. After Postcolonialism. Remapping Philippines – United States Confrontations; Geeta Chowdhry i Sheila Nair, Power, Postcolonialism, and International Relations. To jedynie kilka przyk³adów jak postkolonializm dryfuje w kierunku studiów nad lokalnoœci¹, regionalizmem, i globalizacj¹.

Wszystkie te interdyscyplinarne badania nad fluktuacjami lokalnoœci i prze-mieszczenia (lub, w jêzyku Gauttariego i Deleuza deterytorializacji i reterytoria-lizacji – ich metafora k³¹cza jako modelu ³¹czenia miejsc poza logik¹ binarnoœci jest czêstym odniesieniem w studiach postkolonialnych), pokazuj¹ koniecznoœæ przedstawienia ró¿nicy jako aktywnego pogranicza miêdzy wiêkszoœci¹ a mniej-szoœci¹, poza ograniczeniami to¿samoœciowo okreœlonej ró¿norodnoœci, czyli kultury poza polityk¹ multikulturalizmu. Co wiêcej, g³osy ze strony antropologii kulturowej sygnalizuj¹ potrzebê uchwycenia ró¿nicy poza kultur¹.26 _W innych

s³owach, jest to potrzeba takiego okreœlenia granic kultur, narodów, etnicznoœci itd., aby pokazaæ, ¿e zwi¹zek przestrzeni i kultury jest o wiele bardziej chwiejny i nierówny, ni¿ zwykliœmy myœleæ. Akhil Gupta pisze: ‘fragmentaryczna prze-strzeñ bêd¹ca podstaw¹ definicji antropologii jako studium kultur (w liczbie mno-giej) mo¿e stanowiæ jeden z powodów, dlaczego nie uda³o siê do tej pory napisaæ historii antropologii jako biografii imperializmu’.27 _{Autor ten, wzywaj¹c do}

wiêk-szego uczulenia na sposób konceptualizacji przestrzeni w antropologii, zwraca uwagê, ¿e funkcj¹ granicy nie jest bynajmniej zapewnienie temu, co zakreœla, spójnoœci i zwartoœci. Granica, a przede wszystkim jej ‘szczelinowy’ obszar zwa-ny pograniczem, jest heterotopi¹. Jest to przestrzeñ otwarta na ‘konceptualizacjê ró¿nicy kulturowej bez odwo³ywania siê do ortodoksyjnej idei „kultury”’.28

Otwar-cie takie oznacza dwie rzeczy. Po pierwsze, pokazuje, ¿e umiejscowienie kultury jest zawsze zmienne. Prace antropologów takich jak Amitav Ghosh (In an Anti-que Land) ujawniaj¹ rzecz zdawa³oby siê oczywist¹, lecz zapomnian¹ w tradycji badañ nad kultur¹, a mianowicie to, ¿e dynamiczny potencja³ kultury nie jest

by-najmniej cech¹ nowoczesnoœci. Po drugie, heterotopia pogranicza jest t¹ prze-strzeni¹, w której jedna ze sta³ych cech kultury – samo-diasporyzacja – spotyka siê z inn¹ potê¿n¹ si³¹ deterytorializacyjn¹ – z ‘zespo³ami dzia³añ kulturowych, które nie przynale¿¹’.29 _{Gupta odnosi siê tutaj do Fredrica Jamesona,}

definiuj¹ce-go postmodernizm jako kulturow¹ dominantê w du¿ym stopniu spokrewnion¹ z wolnym przep³ywem kapita³u w dobie póŸnego kapitalizmu.30 _{W kategoriach}

przestrzennych coraz trudniej wiêc myœleæ o miejscu kultury jako wypadkowej grupy spo³ecznej, ci¹g³oœci historycznej i relacji do ca³oœci polityczno-geogra-ficznej takiej jak pañstwo. Gdy weŸmiemy pod uwagê znaczenie si³ ‘deterytoria-lizuj¹cych’ – banalnym wrêcz przyk³adem s¹ media i cyberprzestrzeñ – oka¿e siê, ¿e ka¿da lokalna jednostka kulturowa jest tylko punktem na drodze rucho-mych pejza¿y spo³ecznych i kulturowych.

Poszukiwanie miejsca ‘poza kultur¹’, czyli poza bezproblemow¹ zgodnoœci¹ to¿samoœci, kultury, jêzyka, etnicznoœci itd., jest w podstawowym sensie poszu-kiwaniem lokalnoœci jako ¿ywego doœwiadczenia œwiata. Arjun Appadurai, autor Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization (1996), który w ten w³aœnie sposób definiuje przedmiot badañ antropologa kultury, rozpoczyna sw¹ analizê procesów globalizacyjnych od podstawowego pytania: jak uchwyciæ to, co lokalne, w ‘nowym porz¹dku niestabilnoœci’.31 _{W tej paradoksalnej sytuacji,}

gdy p³ynnoœæ i przemieszczenie staj¹ siê zasad¹ porz¹dku, ‘ruchome obrazy na-potykaj¹ zdeterytorializowan¹ widowniê, w wyniku czego powstaj¹ diasporycz-ne sfery publiczdiasporycz-ne’.32 _{Zarówno dla Appaduraja, jak i Gupty, kwestia lokalnoœci}

stanowi znaczn¹ trudnoœæ, zw³aszcza w kolonialnym/postkolonialnym kontekœcie. Gupta zwraca uwagê, ¿e znalezienie miejsca dla ‘hybrydowych kultur postkolo-nialnoœci’33 _{jest bardzo problematycznym zadaniem, a to dlatego, ¿e trzeba zadaæ}

sobie pytanie, czy kultury te stanowi¹ jedynie si³ê zak³ócaj¹c¹ ³¹cznoœæ miejsca/ kultury/narodu (to¿samoœci zbiorowej), czy te¿ raczej tworz¹ now¹ kategoriê kul-turow¹. Na polu literatury problem ten mo¿na ciekawie obrazuje kontrast miêdzy dwoma pisarzami: V. S. Naipaulem i Salmanem Rushdiem. Tam, gdzie Naipaul widzi klêskê postkolonialnoœci (w sensie kondycji kultury postkolonialnej), czyli w jej, jak to widzi, niemo¿noœci samodzielnej myœli i tworzenia, Rushdie widzi wielki potencja³ uwolniony w procesach derywacji, melan¿ów, krótko mówi¹c, w nicowaniu starego na nowe.

Appadurai nawi¹zuje do swojego w³asnego przejœciowego zwi¹zku z postko-lonialnoœci¹. Najpierw, jeszcze w Indiach, gdy widzia³ siê jako wcielenie angiel-skiego d¿entelmena, czyli doœwiadcza³ typowej fantazji naœladownictwa kolo-nialnego; nastêpnie, ju¿ w Ameryce, jako fascynacjê bezwzglêdn¹ i uzale¿niaj¹c¹ si³¹ tego kraju. Ksi¹¿ka Modernity at Large jest prób¹ utworzenia podstaw dla ‘teorii przerw’ [‘theory of rupture’], która stanowi³aby narzêdzie do analizowania globalizacji przebiegaj¹cej po roz³¹cznych trajektoriach przep³ywu mediów, ide-ologii, kapita³u i etnicznoœci34 _{Arjun Appadurai wprowadza w ruch to, co}

Clif-ford Geertz nazwa³ ‘œwiatem w kawa³kach’35 _{– œwiat poza podzia³ami, które}

studium globalizacji Appaduraja jest wyobraŸnia jako logika dnia codziennego. WyobraŸnia w rzeczywistoœci globalnych przep³ywów nie jest czynikiem kom-pensacyjnym dla jednostki przyt³umianej spo³ecznymi nakazami; nie jest to wiêc eskapistyczna fantazja, lecz wa¿ne Ÿród³o dzia³ania na przeciêciu globalnych, ‘za-poœredniczanych przez media przedstawieñ’ z lokalnym ¿ywym doœwiadczeniem œwiata. WyobraŸnia ma si³ê tworzenia z pamiêci i pragnieñ diaspory – która jest tutaj synonimem rozproszenia i przemieszczenia – nowego Ÿród³a identyfikacji i si³y dla zbiorowoœci. Tak powstaj¹ ‘nowe mitografie’ – ‘postacie/tematy dla no-wych projektów spo³ecznych, nie tylko kontrapunkt dla pewników dnia codzien-nego’.36

WyobraŸnia, jak dowodzi Appadurai, zamienia biern¹ konsumpcjê towarów i przedstawieñ w aktywny proces przepisywania tych¿e w ‘lokalne repertuary/pro-gramy ironii, gniewu, humoru i opozycji’.37 _{Komentuj¹c na temat wybuchów}

nie-nawiœci etnicznej w ró¿nych miejscach globu, a szczególnie w Europie lat 90., przestrzega przed tendencj¹ do odczytywania odnowionych nacjonalizmów jako fali pierwotnego sentymentu. Grozi to podzia³em na narody/spo³ecznoœci wolne od nacjonalistycznego uk¹szenia, w domyœle kraje Europy zachodniej, lub szero-ko rozumiany Zachód, i resztê – spo³ecznoœci wci¹¿ ulegaj¹ce pierwotnym emo-cjom nienawiœci rasowej i etnicznej, a wiêc niejako biologicznie nacjonalistycz-ne. Appadurai widzi w wojnach etnicznych lat 90. rezultat manipulowania to¿samoœci¹ i ró¿nic¹ kulturow¹ dla celów politycznych. Jego definicja kulturali-zmu jako ‘œwiadomej mobilizacji ró¿nic kulturowych na u¿ytek wiêkszej narodo-wej lub trans-narodonarodo-wej polityki’38 _{podkreœla ró¿nicuj¹cy, w przeciwieñstwie do}

substancjalnego, aspekt kultury. W ideologii nacjonalistycznej nie mówi siê o ró¿-nicy kulturowej jako dynamicznym aspekcie ka¿dej kultury, lecz o autentyczno-œci jako podstawie to¿samoo autentyczno-œci narodowej, która z definicji jest zagro¿ona. Appa-durai wydaje siê nie zauwa¿aæ, ¿e autentycznoœæ taka równie¿ jest ‘wymyœlona’,39

a wiêc wyobraŸnia równie¿ spe³nia wa¿n¹ rolê w powstaniu i formowaniu pro-gramów nacjonalistycznych/fundamentalistycznych. Podkreœla on rolê wyobraŸ-ni pozytywwyobraŸ-nie opozycyjn¹ wobec polityki autentycznoœci. W roli tej wyobraŸwyobraŸ-nia wspó³gra w tworzeniu nieortodoksyjnych, ruchomych i hybrydowych praktyk kulturowych, w których autentycznoœæ rozumiana jako paszport do pe³nopraw-nego dzia³ania kulturowego jest albo niewa¿na, albo wrêcz nieistniej¹ca. Jego przyk³ady – bary karaoke w Korei, w których hity popularnej muzyki zachodniej imitowane s¹ z wiernoœci¹, która zaciera granice miêdzy wykonaniem autentycz-nym a naœladowaautentycz-nym; masowa popularnoœæ telenoweli hinduskich w Nigerii, do tego stopnia, ¿e scenariusze filmowe staj¹ siê scenariuszami dla ¿ywych biografii – mo¿na uzupe³niaæ bardziej bliskimi nam przyk³adami – np. m³odzi raperzy z blo-kowisk polskich miast; itd. W przyk³adach tych mamy do czynienia z procesami zaw³aszczania i identyfikacji opartych na sile wyobraŸni jako kluczowej dla ¿y-cia strategii.

Postkolonialny komponent w teoriach globalizacji rozprasza narracjê ‘glo-balnej ekumeny’, scenariusza autorstwa Ulfa Hannerza (ROK), zgodnie z którym

to scenariuszem ‘kultura peryferyjna bêdzie krok po kroku asymilowaæ importo-wane znaczenia i formy, stapiaj¹c siê stopniowo z centrum’.40 _{Teoria globalizacji}

inspirowana studiami postkolonialnymi, ale te¿ trudniejszym do okreœlenia ze-spo³em wp³ywów dawnych struktur kolonialnych na wspó³czesne spo³eczeñstwa, który w artykule tym nazwa³am ‘kondycj¹ postkolonialn¹’, ma swoje Ÿród³o w kon-cepcji kultury rozumianej nie jako akumulacja treœci, lecz jako ‘strategia ¿ycio-wa’. W miejscu tym widoczne jest powi¹zanie miêdzy Akhilem Gupt¹, Homim Bhabh¹, i Arjunem Appadurajem. Bhabha stawia sobie za cel wypracowanie kon-cepcji kultury w której ró¿nica aktywizuje siê wewn¹trz i w przekraczaniu granic kultury. Gupta, nawi¹zuj¹c do podstawowej zasady socjologicznej, mówi¹cej, ¿e ka¿da forma postrzegania, a wiêc tworzenia, miejsca, jest spo³ecznym konstruk-tem, pokazuje, jak kultura podró¿uje trawersem poprzez miejsca, destabilizuj¹c podzia³ na ‘my’ i ‘oni’.41 _{Mobilnoœæ ta, jak podkreœla, uzmys³awia koniecznoœæ}

zbudowania teorii szczelin, rozwiniêcia topografii opartej na wielowymiarowych siatkach, tak, aby umiejscowienie kultury w klasie, p³ci spo³ecznej, rasie, etnicz-noœci, jêzyku, religii, zachowa³o swój interakcyjny, a wiêc i polityczny, charak-ter. Appadurai z kolei obiera za cel badañ kulturê w jej formie przymiotnikowej, czyli z pewnoœci¹ nie zamkniêty byt, lecz ¿yw¹ rzeczywistoœæ ‘rozszerzonej te-raŸniejszoœci’.

Œledz¹c wszechobecnoœæ globalnych pejza¿y, któr¹ mo¿na zdefiniowaæ w in-spiracji Jamesonem jako rozproszon¹ po œwiecie – globalnie zdeterytorializowa-n¹ – kulturow¹ formacjê Zachodu, a przy tym koncentruj¹c na heterotopiach po-wsta³ych na skutek globalnych przep³ywów, teoria globalizacji, inspirowana postkolonializmem, staje siê dyskursem pozycyjnoœci. ‘Pozycyjnoœæ’ oznacza tutaj miejsce dla krytycznego ogl¹du, niejako transcendentalne wobec totalnoœci si³ globalizuj¹cych, a jednak wewnêtrzne. Oznacza te¿ miejsce, w którym ‘niesamo-witoœæ [‘the uncanny’] ró¿nicy kulturowej’ okazuje siê byæ ‘osobliwoœci¹ tego, co znane’ [‘strangeness of the familiar’].42 _{Jest to równie¿ miejsce, z którego}

pro-muje siê now¹ kosmopolityczn¹ myœl.43 _{Taki krytyczny (Mignolo) lub}

spo³eczni-kowski (‘grassroots’ – Appadurai)44 _{kosmopolityzm ma szansê rozwin¹æ siê z,}

w s³owach Homiego Bhabhy, z potrzeby oparcia naszego poczucia wzajemnoœci w kondycji zmiennoœci. Amitav Ghosh napisa³ w In an Antique Land: ‘wszyscy jesteœmy podró¿nikami po Zachodzie’. Stwierdzenie to nie pozbawione jest prze-bieg³oœci, poniewa¿ ten w³aœnie Zachód w sposób widoczny gubi sw¹ wyrazi-stoœæ i to¿samoœæ, a przy tym w³adzê, w zapiskach podró¿ników z rodzaju Gho-sha. Czytelnik jego powieœci i narracji antropologicznych zastanawia siê, czy ma do czynienia z nowym, samo-œwiadomym orientalizmem, jako ¿e autor ten in-krustuje swoje teksty niezwykle bogatym egzotycznym detalem. A mo¿e poetyka celowej, czêsto ironicznej egzotyki sygnalizuje pojawienie siê takiego w³aœnie nowego kosmopolityzmu, osadzonego w rodzimych jêzykach i pejza¿ach?

‘Rodzimy kosmopolita’, termin Homiego Bhabhy,45 _{który podkreœla}

paradok-salnoœæ nowej ‘globalnej ekumeny’ – ekumeny opartej na grze ró¿nic – bliski jest w swojej wewnêtrznej sprzecznoœci koncepcji jednojêzycznoœci Derridy: 1.

Za-wsze mówimy tylko jednym jêzykiem [który nie jest moim jêzykiem, poniewa¿ jestem Obcym w jêzyku, który zamieszkujê]; 2. Nigdy nie mówimy jednym jêzy-kiem. Mówiæ swoim jêzykiem tak, aby byæ zrozumianym, a jednak utrzymaæ ró¿-nicê i lokalny idiom, znaczy tyle, co mówiæ w t³umaczeniu. Jest to proces ‘odpo-dobnienia’ lingua franca globalnego jêzyka poprzez t³umaczenie na lokalne rodzime jêzyki. W metaforze t³umaczenia kulturowego docieramy do sedna pro-blematyki lokalnoœci i globalnoœci. T³umaczenie jest tym procesem jêzyko-wym, który, jeœli nawet najlepiej przeprowadzony, pozostawia œlady usuniêtej obecnoœci. W tym sensie stan lokalnoœci i zadomowienia, które jest wynikiem migracji – ‘przeniesienia przez jêzyk’, czyli t³umaczenia w³aœnie, nawiedzane jest poczuciem ‘osobliwoœci tego, co znane’. Przyk³adów na tak¹ œladow¹ obec-noœæ jest mnóstwo: dla Derridy Pary¿ jest w³aœnie tak¹ spektraln¹/upiorn¹ metro-poli¹; Londyn Naipaula to miasto skarla³ego ducha dawnej œwietnoœci. Nawie-dzanie ma te¿ odwrotny kierunek: Stuart Hall, jedna z najwa¿niejszych postaci brytyjskich cultural studies, pamiêta, ¿e jako ch³opiec wiedzia³ wiêcej o ¿onki-lach z wiersza Wordswortha, ni¿ o tropikalnych kwiatach na Jamajce, gdzie miesz-ka³. Podobne doœwiadczenie notuje George Lamming w metaforze œniegu w tro-pikach. Nowa wyobraŸnia przestrzenna nie jest wiêc tak do koñca nowa – jej podstaw¹ jest stan opóŸnienia, przyjœcia w nastêpstwie poprzednika, podró¿y w granicach Zachodu, który jest metonimi¹ globalnoœci. Lecz sposób, w jaki za-inspiruje szkicowanie nowych map, zw³aszcza map to¿samoœci i przynale¿noœci kulturowej, mo¿e mieæ zasadnicze znaczenie w promowaniu aktywnego uczest-nictwa w procesach globalizacyjnych.

Przypisy:

1 _{Dipesh Chakrabarty, Walter Mignolo, Graham Huggan, do których bêdê jeszcze siê odnosiæ.} 2 _{Grupa historyków, którzy od lat 80. wydali seriê prac na temat historii Indii – kolonialnej}

i postkolonialnej, ze szczególnym uwzglêdnieniem udzia³u grup spo³ecznych (ch³opi, niskie kasty, niedotykalni), wyeliminowanych w g³ównym nurcie historiografii Indii, w anty-kolonialnej mobi-lizacji. G³ówne nazwiska: Ranajit Guha, Partha Chatterjee e.a.

3 _{Lawrence Grossberg, Identity and Cultural Studies. Is That All There is?, w: Stuart Hall,}

Paul du Gay, red., Questions of Cultural Identity, Sage, 1997, s. 87–107.

4 _{Jacques Derrida, Jednojêzycznoœæ Innego, czyli…, „Literatura na œwiecie”, grudzieñ 1998.} 5 _{W postkolonializmie Homi Bhabha, The Location of Culture, Routledge 1994, Gloria}

Anzal-dua Borderlands=la frontera, the new mestiza, 1987, tak¿e Akhil Gupta, James Fergusson, Arjun Appadurai, Renato Rosaldo itd.

6 _{Edward Said, Intellectuals in the post-colonial world, „Salmagundi” 70/71, 1986, s. 44 – 64.} 7 _{Kwame Anthony Appiah, Is the ‘Post-’ in Postmodernism the ‘Post-’ in ‘Postcolonial?’,}

„Critical Inquiry” 17 (winter 1992).

8 _{Gayatri Chakravorty Spivak, Teaching for the Times, w: McClintock, Anne; Mufti, Aamir;}

9 _{Homi Bhabha, The Commitment to Theory, w: Location of Culture, 1994.}

10 _{Edward Soja wykorzystuje termin Henri Lefebvre’a [Third Space] w: Thirdspace: Journeys}

to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places, Maiden MA, Oxford, Blackwell Publishers.

11 _{Aijaz Ahmad, In Theory: Classes, Nations, Literatures, Verso 1992; Arif Dirlik, The}

Post-colonial Aura, „Critical Inquiry” 20:2, 1994.

12 _{Partha Chatterjee, Nationalist Thought and the Colonial World: a Derivative Discourse?}

Zed Books, 1986.

13 _{E. San Juan, Jr., After Postcolonialism: Remapping Philippines – United States}

Confronta-tions, Rowman & Littlefield Publishers 2000; Neil Lazarus, Nationalism and Cultural Practice in the Postcolonial World, Cambridge University Press 1999.

14 _{Graham Huggan, Decolonizing the Map: Post-Colonialism, Post-Structuralism and the}

Cartographic Connection, w: Adam, Tiffin, red., Past the Last Post, Harvester Wheatsheaf, Lon-dyn 1991.

15 _{Derrida, Jednojêzycznoœæ} 16 _{Tam¿e, s. 129.}

17 _{Salman Rushdie, The Empire writes back with a vengeance, „Times Literary Supplement”,}

oraz Commonwealth Literature Does not Exist, Imaginary Homelands, Granta Books 1992.

18 _{Bill Ashcroft, Gareth Griffiths, Helen Tiffin, The Empire Writes Back: Theory and Practice}

in Postcolonial Literatures, Routledge 1989.

19 _{Ann McClintock, The Angel of Progress… w: Patrick Williams, Laura Chrisman, Colonial}

Discourse Analysis and Post-Colonial Theory, Harvester Wheatcheaf 1994.

20 _{Robert Young, White Mythologies: Writing History and the West, Routledge 1991.} 21 _{Spivak, Teaching for the Times, w: McClintock, Mufti, Shohat, s. 496.}

22 _{Bhabha, The World and the Home, w: McClintock, Mufti, Shohat, s. 445 – 455.}

23 _{Stanley Fish, Boutique Multiculturalism, or Why are Intellectuals Afraid of Hate Speech?,}

„Critical Inquiry” 23 (1997), s. 378–396.

24 _{Will Kymlicka, Politics in the Vernacular: Nationalism, Multiculturalism, and Citizenship,}

Oxford University Press 2001.

25 _{Bhabha, Commitment to Theory, s 217. [‘problem of signifying interstitial passages and}

processes of difference inscribed in the in-between, in the temporal break-up that weaves the glo-bal “text”’]

26 _{Zob. Akhil Gupta, Lila Abu-Lughod.}

27 _{Akhil Gupta, James Ferguson, Beyond „Culture”: Space, Identity, and the Politics of}

Diffe-rence, w: Rosaldo, Renato; Inda, red.: The Anthropology of Globalization. A Reader, Blackwell 2002, s. 67.

28 _{Tam¿e, s. 77.} 29 _{Tam¿e, s. 77.}

30 _{Fredric Jameson, Postmodernism or the Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University}

Press 1991.

31 _{Arjun Appadurai, Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization, University of}

32 _{Tam¿e, s. 4.}

33 _{Gupta, Ferguson, s. 66.}

34 _{„Etnicznoœæ” ma tu znaczenie celowo szerokie – oznacza du¿e grupy spo³eczne, do których}

nie pasuje definicja narodu, jako ¿e ich cech¹ jest przemieszczenie, ani diaspory, poniewa¿ nie jest to jeszcze stan osadzenia w nowym miejscu.

35 _{Clifford Geertz, Œwiat w kawa³kach, t³um. Dorota Ko³odziejczyk, w: Marcin Brocki, Dorota}

Wolska, red., Clifford Geertz. Lokalna lektura, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego, seria Anthropos, 2002.

36 _{Appadurai, Modernity at Large, s. 6.} 37 _{Tam¿e, s. 7.}

38 _{Tam¿e, s. 25.}

39 _{Zob. Eric Hobsbawm, Terence Ranger, wyd., The Invention of Tradition, Cambridge}

Uni-versity Press 1983.

40 _{Ulf Hannerz, Notes on the Global Ecumene, w: Rosaldo, Inda, s. 12.} 41 _{Gupta, Ferguson, s. 77.}

42 _{Bhabha, The World and the Home, s. 447, 449.}

43 _{Seria czasopisma „Public Culture”, wydana pt. Millennial Quartet, Chicago University Press}

2000.

44 _{Walter Mignolo, The Many Faces of Cosmo-polis: Border Thinking and Critical}

Cosmopo-litanism „Public Culture” 2000, 12 (3): 721–748; Arjun Appadurai, Grassroots Globalization and the Research Imagination, „Public Culture” 2000, 12 (1), s. 1–19.