Analiza semiotyczna symbolicznych funkcji Krzyża

Stanisław Przepierski

Analiza semiotyczna symbolicznych

funkcji Krzyża

Studia Theologica Varsaviensia 37/2, 59-83

ANALIZA SEMIOTYCZNA SYMBOLICZNYCH FUNKCJI KRZYŻA

Panu Profesorow i Jackowi Juliuszowi Jadackiemu

T reść: 1. Symbolika pozachrześcijańska - znaczenia krzyża i ich rodzaje. 2. Symbolika krzyża w chrześcijaństwie: znaczenie literalne (sensu stricto, sensu largo) i przenośne. 3. Przed­ stawienia krzyża. 4. Krucyfiks: symboliczne i realistyczne przedstawienia postaci Ukrzyżowa­ nego. 5. Szczegóły ikonograficzne przedstawienia postaci ukrzyżowanego Chrystusa. Analiza funkcji pełnionych przez ubiór, koronę cierniową, gwoździe, napisy, ciało Chrystusa, głowę, układ rąk. 6. Pole semantyczne krucyfiksu. Funkcje przedstawionych osób, zwierząt, ciał nie­ bieskich, czaszki, drabiny, Szatana, Aniołów, Kościoła i Synagogi, kierunku spływającej z ran Chrystusa krwi, światła, przepaski na biodrach. 7. Kolor i materia krzyża. 8. Krzyż w teologii katolickiej. 9. Krzyż jako znak przeżegnania.

STANISŁAW PRZEPIERSKI OP

1. SYMBOLIKA POZACHRZEŚCIJAŃSKA

Krzyż był symbolem powszechnie używanym w świecie starożytnym. U ży­ wali go: Sumerowie, Asyryjczycy, Celtowie, Fenicjanie, Egipcjanie, ludy azja­ tyckie, Persowie, Etruskowie, Grecy, Rzymianie, Germanowie, Skandynaw o­ w ie1. W większości wspomnianych kultur dominuje odniesienie solam e krzy­ ża (znak kosmiczny), nawiązujące do «ruchu» tej gwiazdy po niebie, jego rytmiki, życiodajnej energii jej promieni, ich ciepła mającego w pływ na plen­ ność roślin, a także ze względu na w łaściw ą prom ieniom zdolność w yw oły­ wania u ludzi nadziei i radości, w opozycji do ciemności, wyzwalającej w czło­ wieku starożytności lęk, trwogę i bezradność (stąd m. in. władcy często ubie­ rali się w świecące ozdoby). Lista możliwych znaczeń tego symbolu je st długa2. Tak więc krzyż był symbolem: (1) słońca3; (2) gwiazdozbioru „K rzyż Połu­ dnia” ; (3) nieba; (4) ognia; (5) fallusa; (6) amuletu4; (7) narzędzia męki i

stra-1 Krzyż występuje na tle koła albo jako tzw. hakenkreuzu Sumerów w starożytnych Indiach

i u ludów mieszkających wzdłuż Dunaju w epoce neolitycznej. Por. hasło: „krzyż”, [w:] Man­

fred L urker, Słownik obrazów i sym boli biblijnych,[tł. Kazimierz Romaniuk], Pallottinum,

Poznań 1989, s.101-103.

2 Por. hasło: „Krzyż”, [w:] Władysław Kopaliński, Słownik symboli,Wiedza Powszechna,

Warszawa 1990, s. 174-175.

3 Tak było u Asyryjczyków, Celtów i Egipcjan.

4 Ze względu na podobieństwo do miecza w magii sympatycznej używano krzyża jako znaku apotropaicznego; krzyże utykano także w glebę, chcąc zapewnić urodzaj - w przeświadczeniu, że symbolizują one działanie słońca lub fallusa.

chu5; (8) człowieka z rozkrzyżowanymi ramionami; (9) ptaka z rozpostartymi skrzydłami; ( 10) granicy posiadłości (w Skandynawii)6; (11) narady wojennej (ognisty krzyż - zwyczaj staroskandynawski oraz szkocki)7; (12) kalectwa, podparcia (kuli w kształcie «krzyża tau»); (13) ofiary zastępczej8; (14) miło­ ści seksualnej; (15) życia i nieśmiertelności9; (16) śmierci; (17) elementu bo- skości w ptaku i człowieku; (18) potęgi; (19) kary; (20) udręki; (21) cierpie­ nia; (22) osi świata oraz czterech jego kierunków; (23) czterech wieków świa­ ta; (24) wieczności; (25) wiecznej pam ięci10; (26) wiecznego szczęścia; (27) męskiego stwórcy; (28) stwórczej siły; (29) źródła użyźniających opadów; (30) czterech dziedzin ducha; (31) ducha i materii; (32) połączenia przeci­ wieństw; (33) drabiny (także mostu) do nieba"; (34) dziesięciu lat12; (35) do­ dawania.

Z okresu przedchrześcijańskiego najbardziej znanymi rodzajami krzyża są: (a) krzyż m istyczny - sym bolizujący Słońce, cztery strony św iata, oś ziem ską, zenit-nadir, w schód zachód, przód-tył, północ-południe, stronę lewą-prawą; krzyż ten je st przeciw ieństw em sm oka gryzącego w łasny ogon ( o u r o b o ro s a - reprezentującego odw ieczny C haos; a przeciw ieństw o p o ­ lega na tym , że krzyż, co do kształtu, je st «rozszczepieniem » «koła» repre­ zentow anego przez sm oka gryzącego, w łasny ogon; sw oiste rozerw anie cykliczności);

(b) krzyż wpisany w koło (u ludów azj atyckich i Germanów) - symbolizu- jący Słońce, oznaczający okrągły rok, zasadę twórczą, zdrowie i życie13; ,

60 S T A N IS Ł A W P R Z E P IE R S K I [2]

5 Krzyż stał się takim symbolem, odkąd zaczęto stosować karę śmierci przez ukrzyżowanie. Najprawdopodobniej po raz pierwszy wprowadzili tę karę Babilończycy i Persowie, a następ­ nie - dzięki Fenicjanom i Kartagińczykom - przeszła ona do imperium Aleksandra Wielkiego i Diadochów - a zwłaszcza Antiocha Epifanesa - i Rzymian. Nie stosowali tej kary Grecy i Egip­ cjanie. Por. hasło: „Krzyż”, [w:] Eugeniusz D ą b r o w s k i (red.), P odręczna encyklopedia bi­ blijna,t. 1, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1959, s. 704. Władysław K o p a l i ń s k i wzmian­ kuje o krzyżu jako drzewie szubienicznym bóstwa urodzaju. Święty król po kastracji powieszo­ ny na drzewie powinien zmartwychwstać na wiosnę, gdy zazielenią się liście. Takie wierzenia zdaniem K o p a l i ń s k i e g o dały początek karze krzyżowania - por. hasło: „krzyż”, [w:] [Wła­ dysław K o p a l i ń s k i 1990], s. 175.

6 Prawdopodobnie takie użycie krzyża związane jest z przypisywaniem mu właściwości apo- tropaicznych.

7 Por. hasło: „Krzyż”, [w:] [Władysław K o p a l i ń s k i 1990], s. 175. 8 Ognisty krzyż - to substytut ofiary z ludzi składanej bogom urodzaju.

9 Krzyż zbudowany jest w tym wypadku na planie litery X. W takiej postaci symbolizuje połączenie Górnego i Dolnego Świata, doskonałość, klepsydrę do mierzenia czasu.

10 W przedchrześcijańskiej Skandynawii krzyż umieszczano na grobach władców i bohate­ rów. Por. hasło: „Krzyż”, [w:] [Władysław K o p a l i ń s k i 1990], s. 175.

11 Być może jest to jednak wpływ religii objawionej.

12 Jest to związane z podobieństwem kształtu krzyża do litery X. Znak ten często umieszczano na starożytnych monetach i stelach.

13 Krzyż wpisany w koło przejęty został później przez chrześcijan jako symbol rzeczywistości supranaturalnego oraz zbawienia świata; koło z czasem przybierało postać wieńca laurowego -

zob. tzw. «znak Pachomiusza». Por. Bogusław N a d o l s k i , Liturgika,t. 1, Pallottinum, Poznań

(c) swastyka14 (w sanskrycie: ‘ sw astika’ - ‘wiodący do dobrobytu’) - inna nazwa gamm adion (od nazwy greckiej litery ‘? ’) - znak powstały z czterech liter ‘ ? ’ złączonych podstawami, ułożonych pod kątem prostym względem sie­ bie tak, że górne części liter są ułożone prawoskrętnie; symbolizuje w scho­ dzące słońce (ruch życia; promienie słoneczne załamane w prawo «ku zie­ mi»), dzień oraz życie, a także ogień;

(d) krzyż egipski - złożony z litery tau 15 i uchwytu pośrodku górnej linii - tzw. ANKH «klucz życia» atrybut bogów starożytnego Egiptu; był swoistym schematem: uchwyt - w kształcie koła - sym bolizował słońce unoszące się nad widnokręgiem, symbolizowanym przez linię poziom ą litery tau; linia pio­ now a (długa) m iała obrazować energię słoneczną - promienie zapładniające życiem ziemię; stąd właśnie krzyż ten odnoszono również do mężczyzny i ko­ biety, do N ieba i Ziemi, do wiedzy boskiej (jako klucz wyrażał życiodajną siłę słońca), do życia w iecznego16;

(e) krzyż grecki (łac. crux quadrata) o czterech równych promieniach, znaj­ dowany na starożytnych monetach, medalach, pomnikach, ceramice asyryj­ skiej, fenickiej, egipskiej, perskiej, etruskiej - symbolizujący wieczność, po­ tęgę twórczą, ogień (dwa drewna do rozniecania ognia przez pocieranie), spół- kow anie, płodność, także przyszłe życie; krzyż ten był atrybutem bóstw wodnych17.

2. SYMBOLIKA KRZYŻA W CHRZEŚCIJAŃSTWIE

Jest raczej mało prawdopodobne, aby krzyż Chrystusa miał związek z krzy­ żem kosmicznym.

W Starym Testamencie o krzyżow aniu się nie wspomina. W ystępował jedynie zwyczaj wieszania ciał nieżyjących ju ż skazańców na drzewie, z in­ tencją większego pohańbienia zm arłego18. Istnieją jedynie tzw. typy (zapo­ wiedzi) krzyża Chrystusa w postaci np. w ęża miedzianego, zawieszonego z roz­ kazu Boga na drzewie („Każdy ukąszony, jeśli tylko spojrzy na niego,

zosta-14 Por. M anfred L u r k e r , Przesianie symboli w mitach, kulturach i religiach, Znak, K raków 1994, s. 148n. Sw astykę w zbogacano o dodatkow e znaczenia przez odpow iednie m odyfikacje kształtu poszczególnych elem entów - np. sw astyka utw orzona z czterech postaci ko b iet o w ło ­ sach rozw ianych w praw o - co sym bolizow ać m iało w italn ą silę ożyw iającą całe stw orzenie, ja k w wypadku sw astyki z ceram iki z Samarra. Por. [M anfred L u r k e r 1994], s. 156. Z nak z pro ­ m ieniam i załam anym i w lew o nazyw a się sauw astyką i sym bolizuje zachodzące słońce, n o c oraz śmierć.

15 Sam a litera tau uw ażana była także za sym bol fallusa.

16 Por. hasło „krzyż” , [w:] [W ładysław K o p a l i ń s k i 1990], s. 175.

17 N a jednej ze stel asyryjskich król Szam szi-A dad (824 - 810 przed Chr.) nosi zaw ieszony na sznurku u szyi krzyż w kształcie crux quadrata. Por. hasło: „krzyż” , [w:] [M anfred L u r k e r

1989], s.101-103.

18 Po ukam ienow aniu skazanego na śm ierć złoczyńcy jeg o ciało zaw ieszano na drzew ie (Pw t 21, 2 Inn; por. także Rdz 40, 19).

nie przy życiu” — por. Lb 21, 8)19 lub kreślenia znaku Taw na czołach tych, którzy zachowali w iarę (por. Ez 9, 4)20.

W języku religii chrześcijańskiej słowo „krzyż” m a następujące znaczenia: ( 1 ) literalne - przy którym oznacza narzędzie tortury21 ;

(a) w sensie ścisłym oznacza rzeczywisty krzyż (łac. crux realis), na któ- . rym umarł Chrystus22;

(b) w sensie szerokim (co występuj e naj częściej ) oznacza wyobrażenie rze­ czywistego krzyża (łac. crux exemplata) wykonane np. z drewna, kamienia, metalu, a także wyryte, namalowane lub też zakreślone (łac. signum crucis, crux usualis) w powietrzu podczas modlitwy oraz w trakcie błogosławienia;

(2) metaforyczne - przy którym odnosi się do: (a) tajemnicy Odkupienia;

(b) nauki chrześcijańskiej;

(c) cierpienia znoszonego po chrześcijańsku.

3. PRZEDSTAWIENIA KRZYŻA (CRUX EXEMPLATA)

Pierw sze pokolenia chrześcijan - zwanych pogardliw ie przez w spółcze­ snych czcicielam i krzyża (łac. religiosi crucis) - naznaczali (przez grawero­ 62 S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K I [4]

19 D ostrzeżenie analogii m iędzy w ężem na palu oraz ukrzyżow anym C hrystusem - ze w zglę­ du na podobieństw o skutków dla ludzi w ierzących - je st w ynikiem zestaw ienia tych dw óch znaków przez sam ego Chrystusa: „A ja k M ojżesz w yw yższył w ęża na pustyni, tak potrzeba, by w yw yższono Syna Człow ieczego, aby każdy kto w Niego wierzy, m iał życie w ieczne” (J 3, 14), a także dalszej refleksji teologicznej, prow adzącej do dostrzeżenia podobieństw a w zachodze­ niu, zarów no w pierw szym , ja k i w drugim w ypadku, pierwotnej inicjatyw y Boga («inicjatyw y m iłosierdzia», w yrażającej się w pragnieniu ocalenia ludzi od nieszczęścia - w pierw szym w y­ padku śm ierci spow odow anej jad em żm ij, w drugim wypadku «śm ierci wiecznej» wynikającej z popełnionych grzechów ) oraz konieczności wiary, jako niezbędnego środka do otrzym ania w spom nianych łask. Podobieństw o, o którym mowa, nie w ynika w ięc z samej natury w ym ienio­ nych wyżej znaków, lecz z szerszego pola sem antycznego tychże znaków - tj. kontekstu O bja­ w ienia i wiary.

20 W starożytnym alfabecie hebrajskim litera Taw miała kształt krzyża. Był to znak ocalenia - por. także Ap 7, 2n; Ap 14, 12.

2lRzym ianie rezerw ow ali karę przez ukrzyżow anie głównie dla niewolników, buntowników i piratów. Badania archeologiczne w skazują, że istniały dwa rodzaje krzyży: zw ykłe i złożone. K rzyż zw ykły - to zaostrzony pal, którym przeszyw ano skazańca lub na który go wbijano (ten rodzaj krzyża w ym ienia S e n e k a , Epist. XIV). Krzyż złożony - to dw ie belki połączone ze sobą najczęściej w kształcie: T, = lu b r (przy czym ostatni rodzaj krzyża złożonego nie je st potw ierdza­ ny przez w szystkich archeologów ). B yw ało, że na pionowej belce (podłużnicy) umieszczano dodatkow o tzw. ław eczkę w kształcie rogu (łac. pegm a sedile - półka, ławka; inne nazw y łaciń­ skie: stipes - kół, kołek; staticulum - posążek), która w ystaw ała spom iędzy nóg skazańca i pod­ trzym yw ała jeg o tułów. N ad g ło w ą ukrzyżow anego um ieszczano tabliczkę z w ypisanym rodza­ je m winy. Ręce i nogi przyw iązyw ano sznuram i i rzem ieniam i, lub przybijano gw oźdźm i do krzyża. Zwyczaj rzym ski nakazyw ał przybijanie stóp dw om a gw oździam i; jed en gw óźdź dla dw óch stóp, a także podnóżek (łac. suppedaneum ), pojaw iły się<w ikonografii w X III w. Ten ostatni nie jest dostatecznie potw ierdzony badaniam i historyczno-archeologicznym i. Istnieje przy­ puszczenie, ż e je s t on tw orem ikonograficznym . Por. hasło: „krzyż” [w:] Eugeniusz D ą b r o w ­ s k i (red.), Podręczna encyklopedia biblijna, t. I, Księgarnia Św. W ojciecha, Poznań 1959, s. 704-706, a ta k ż e hasło „krzyż” [w:] M ichał N o w o d w o r s k i (red.), Encyklopedia Kościelna, tom X I, Drukarnia F. Czerw ińskiego i S. N iem iery, W arszawa 1878, s. 461-475.

wanie) znakiem krzyża swoje sprzęty dom ow e, narzędzia, księgi oraz drob­ ne przedmioty. M ałe znaki krzyża (z racji prześladow ań) noszono rów nież na szyi.

Pierwsi chrześcijanie używali zasadniczo trzech form krzyża:

(a) krzyż wcinany (lac. immissa) t (nazywany „łacińskim”) albo + ( nazy­ wany „greckim”);

(b) krzyż rozłożony (lac. patibulata)

T

(o form ie zbliżonej do greckiej lite­ ry „T” tau ) zwany również krzyżem zbijanym (łac. commisa) lub krzy­ żem św. Antoniego Pustelnika (w naw iązaniu do używania przez tego mnicha krzyża o takim właśnie kształcie);

(c) krzyż ukośny (łac. crux decussata) - X - (w kształcie greckiej litery „chi” - „X ”), zwany także krzyżem św. A ndrzeja (według najstarszych tradycji chrześcijańskich apostoł ten m iał umrzeć na takim właśnie krzy- -żu); krzyż ten (znany i używany przed Chrystusem) łączono z pierw ­ szą literą greckiej inskrypcji Χριστός (Chrystus) - i jako taki był sym ­ bolem 23; (i) samego Chrystusa; (ii) krzyża (w znaczeniu szerszym) - tj. męki Chrystusa; (iii) męczeństwa św. Andrzeja;

crux decussata

poja­ w ił się w ikonografii chrześcijańskiej dopiero w XIII wieku - opinie archeologów odnośnie do rzeczywistego stosowania tego rodzaju krzyża są podzielone24; pozostaje zatem otw artym problemem, na ile ten ro­ dzaj krzyża jest prostym znakiem m em oratywnym śmierci św. Andrze­ ja, a na ile jest symbolem-akrostychem religijnym odnoszącym kształt narzędzia śmierci krzyża apostoła A ndrzeja i samej jego śmierci - do śmierci krzyżowej Chrystusa.

W Średniowieczu mękę i śmierć Chrystusa wiązano symbolicznie z «Drze­ wem Życia» (łac. arbor vitae), które w ym ienia Księga Rodzaju (Rdz 2, 9). Związek ten średniowieczna sztuka sakralna obrazowała przez przedstaw ie­ nie krzyża Chrystusowego (crux exemplata) w postaci drzewa z rozpostarty­ mi gałęziami, przy czym tors i nogi Chrystusa um ieszczane były w miejscu pnia tego drzewa, a rozłożone ramiona Chrystusa nakładały się na jego kona­ ry. Tak powstały symbol odnosił się do praw d o:

( 1 ) pierwotnym powołaniu człowieka do życia wiecznego w więzi z Bogiem; (2) Boskim zakazie spożywania owoców z «drzewa wiadomości dobrai zła»

(Rdz 2, 16n);

(3) kuszeniu człowieka przez szatana;

(4) utracie więzi z Bogiem przez grzech nieposłuszeństwa;

(5) utracie dostępu do «drzewa życia», czyli podleganie śmierci biologicz­ nej oraz «śmierci duchowej» wyrażającej się zerwaniem więzi z Bogiem;

23 Znak ten by ł często stosow any przez chrześcijan, także Julian A postata nazyw ał prow adzo­ ne przez siebie prześladow anie chrześcijaństw a - „w o jn ą z Ш”. Por. hasło: „K rzyż” , [w:] [M i­ chał N o w o d w o r s k i (red.) 1878], s. 461-475.

(6) całej historii zbawienia w poszczególnych jej etapach, wyznaczanych kolejnymi «doobjawieniami się»25 (określenie moje - S.P.) B oga czło­ w iekowi, nie m ogącem u sam odzielnie zm ienić statusu «oddalenia» od Boga.

(7) wypełnieniu Boskiej obietnicy zbawczej w zwiastowaniu i narodzeniu - Chrystusa;

(8) misji zbawczej przejawiającej się w nauczaniu, uzdrawianiu człowieka; (9) dramacie Izraela: odrzuceniu Chrystusa przez Sanhedryn;

(10) ukrzyżowaniu - ekspiacyjnej męce i śmierci za grzechy człowieka, wy- rażającej miłosierdzie Boga;

(11) wezwaniu do naprawy życia (duchowo-moralnego) przez świadomą postaw ę wiary i współpracy z w olą B ożą objawioną przez Chrystusa; (12) wezwaniu do męstwa w znoszeniu wszelkich przeciwności napotyka­

nych w realizacji woli Bożej, w dochowywaniu wierności Bogu, które­ go najw yższą m iarą jest śmierć przyjęta z miłości do Boga, a która jest narzucona zzewnątrz człowieka - przez przeciwników wiary;

(13) zbawczych owocach męki Chrystusa i uniwersalności odkupienia); (14) ponownym przyjściu Chrystusa i sądzie nad ludźmi26;

(15) wiecznym królestwie Chrystusa.

4. KRUCYFIKS

Krucyfiks (łac. crucifixus) to krzyż wraz z przedstawieniem postaci ukrzyżo­ wanego Chrystusa (łac. imago Crucifixi)11. Do Edyktu Mediolańskiego (Konstan­ tyn Wielki 313 r.), czyli do momentu zakończenia pierwszego okresu prześlado­ wań chrześcijan, a nawet jeszcze przez prawie dwa kolejne wieki, unikano przed­ stawiania postaci cierpiącego Chrystusa na krzyżu. Rodzaj kary - przeznaczony dla niewolników oraz najcięższych przestępców budził powszechną pogardę. Dla ludzi nie znających Ewangelii przedstawienie ukrzyżowanego Chrystusa było czymś odrażającym, a sam kult szaleństwem28. Z tego właśnie powodu ikonografia wczesnochrześcij ańska obfitowała w bogatą symbolikę «zastępczą», maj ącą omi­ nąć tę «niewygodną» prawdę o sposobie śmierci Chrystusa. Ta «zastępcza» sym­ bolika opierała się na opisach niektórych wydarzeń starotestamentowych, stano-64 S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K i [6]

25 Term in ukuty został n a w zór Ingardenow skiego «dookreślania».

26 „W ów czas ukaże się na niebie znak Syna C złow ieczego, i w tedy b ęd ą narzekać w szystkie n arody ziem i; i u jrzą Syna Człow ieczego, przychodzącego na obłokach niebieskich z w ielką m o cą i chw ałą” (M t 24,30).

27 W języ k u potocznym krucyfiks je s t nazyw any pasją (łac. passio - męka) lub Bożą mąką.

Por. hasło „K rucyfiks”, [w:] [M ichał N o w o d w o r s k i (red.)1878], s. 439.

28 „Sam w yraz «krzyż» pow inien być daleko {nomen ipsum crucis absit) nie tylko od ciała obyw atela rzym skiego, ale także od jeg o m yśli, oczu i uszu. Bo nie tylko stosow anie tej kary śm ierci ( ...) , ale naw et napom knięcie o niej niegodne je s t obyw atela rzym skiego i człow ieka w olnego” ( C y c e r o n , W obronie C. Rabiriusa 5, 16) Cytat za hasłem: „K rzyż”, [w:] [W ładysław K o p a l i ń s k i , 1990], s. 175.

wiących tzw. figury29 męki Chrystusa. Najczęstszymi zastępnikami wyobrażenia postaci ukrzyżowanego Chrystusa (i jego męczeństwa) były:

(1) malowidła przedstawiające Abla zabijanego przez Kaina (por. Rdz 4,1-10); (2) malowidła przedstawiające Izaaka niosącego na plecach drwa, na któ­ rych właśnie m iał być złożony w ofierze lub też tego sam egolzaaka klęczącego na ofiarnym stosie (por. Rdz 22, 1-18);

(3) przedstawienia m iedzianego w ęża zawieszonego na palu (por. Lb 21, 4-9 oraz J 3, 14);

(4) malowidła przedstawiające M ojżesza modlącego się z rozkrzyżow a- nymi ramionami (por. Wj 17, 8-16);

(5) malowidła przedstawiaj ące cierpiącego H ioba (por. H i 2 - 41 ) ; (6) przedstawienia baranka wielkanocnego (por. Wj 12).

Ta forma «przekładu» męki Chrystusa na obrazy starotestamentowe zakłada­ ła oczywiście u odbiorcy odpowiednią wiedzę o tych ostatnich. Jest to zatem swoisty „przekład rememoratywno-plenamy” (na obrazy ju ż znane i funkcjonu­ jące w myśleniu i wrażliwości religijnej)30 z jednoznaczną intencjąposzerzenia

dotychczasowego znaczenia symboli na sprawy związane z m isją Chrystusa. Sam znak krzyża «zaszyfrow yw ano» w postaci znaku kotw icy31. Stopnio­ wo znak krzyża w prow adzano w pole sem antyczne w ym ienionych znaków- symboli. I tak, z najczęściej stosow anym sym bolem baranka łączono:

29 Łacińskie słow o figura (greckie τύ πο ς- ‘odcisk’, ‘form a’, ‘w z ó r’) uży w an e je s tp rz e z e g z e - getów na określenie osób, przedm iotów, a także w ydarzeń z historii zbaw ienia - opisanych w Sta­ rym Testamencie - które oprócz zw ykłego sw ego znaczenia p ełnią funkcję zapow iedzi w yda­ rzeń m ających się dokonać w przyszłości, zgodnie z planem Bożym (m ów i się w tym w ypadku, że oprócz zw ykłego sensu posiadają rów nież sens typiczny). Osoby, przedm ioty i w ydarzenia te stanow ią w szczególności zapow iedź w ydarzeń z N ow ego Testamentu. W arto zauw ażyć, że przy­ szłe w ydarzenia zapow iadają one przez jak iś konkretny sw ój aspekt. 1 tak np. Izaak niosący drew no na ofiarę, n a której m iał być złożony w ofierze B ogu przez sw ego ojca A braham a jest figurą (typem ) C hrystusa niosącego krzyż na Kalw arię. P ascha spożyw ana przez Ż ydów w E gip­ cie je s t typem Ostatniej W ieczerzy (Eucharystii), a sam baranek ofiarny (oraz je g o krew ) je s t typem C hrystusa i Jego Krwi. Przyszłe w ydarzenia, osoby lub przedm ioty nazyw ane są anlyty- pami. O bydw a term iny „typ” i „antytyp” w ystępują w N ow ym T estam encie (Rz 5, 14), gdzie Adam je st typem Chrystusa, a chrzest je s t antytypem w ód potopu. Por. hasło: „sens biblijny” , [w:] [Eugeniusz D ą b r o w s k i (red.) 1959], s. 505. R ozróżnia się trzy rodzaje typów : (a) m e­ sjańskie zw ane też prorockim i, odnoszące się do osoby Chrystusa; (b) anagogiczne (gr. άναγάγω - ‘w iodę w zw yż’), zw ane także eschatologicznym i, dotyczące eschatologii; (c) tropologiczne (gr. τρόπος- ‘obyczaj’), zw ane także m oralnym i, dotyczące obyczajów. N iekiedy w szystkie trzy wym ienione rodzaje typów w ystępują razem ; np. Je ro zo lim ajest obrazem K ościoła (typ m esjań­ ski), O jczyzny N iebieskiej (typ anagogiczny) i duszy człow ieka spraw iedliw ego (typ topolo­ giczny). O m aw iane przenośnie zapowiadające w Biblii w ystępują rów nież p o d zbliżonym i okre­ śleniami: ,Jiypodeigma (wzór, a potem obraz zapow iadający odbicie czegoś, co m a nadejść),

paradeigma (przykład), parabole (sym bol), skia (cień), mimema (naśladow nictw o)” . Zob. h a­ sło: „typ” , [w:] [X avier L é o n - D u f o u r (red.) 1994], s. 992.

30 Łac. plenus znaczy ‘p e łn y ’, ‘napełniony’, ‘nasy co n y ’.

31 Kształtem kotwica przypomina krzyż; kojarzy się ponadto z bezpieczeństwem, z zacumowaniem do portu - stąd określenia: „osiągnąć port zbawienia”, „dopłynąć do brzegów zbawienia” itp. - używane w języku chrześcijan. Nieco inny sens miał znak kotwicy - Polski Walczącej w czasie II wojny świato­ wej; dwie litery «P» oraz «W» (będące skrótem nazwy organizacji) zostały złączone w ten sposób, że powstały znak kształtem przypomina właśnie kotwicę. Oprócz symboliki samego znaku-szyfru symbo­ liczny wydźwięk miało samo malowanie go na ścianach budynków jako znaku oporu.

(a) przedstawienie ołtarza; baranek leżący na ołtarzu dla wyznawców ju ­ daizmu był to bardzo czytelny symbol: baranka z egipskiej Paschy32, «baranka wolności (wyzwolenia)»; przez chrześcijan odniesiony on zo­ stał do ukrzyżowania Chrystusa - jego krew gładzi grzechy, a jedna z symbolicznych funkcji ołtarza nawiązuje do narzędzia śmierci Chry­ stusa (czyli właśnie do krzyża);

(b) przedstawienie krzyża: baranek na tle krzyża, najczęściej w miejscu skrzyżowania belek (podłużnicy i poprzecznicy);

(c) przedstawienie tronu: baranek na tronie pod krzyżem (zazwyczaj bo­ gato zdobionym).

Około V w. zaczęto przedstawiać krzyże z samą głową lub popiersiem Chry­ stusa33. Dopiero w czasach papieża Leona III (795-816) pojaw iają się płasko­ rzeźby z całą postacią Chrystusa na krzyżu.

N ajw ięk szy m problem em przy analizie funkcji sym bolicznych k ru c y ­ fik su je s t dokładne odróżnienie w arstw y ikoniczności tego znaku (zasad­ n iczeg o obrazo w an ia śm ierci C h ry stu sa na krzyżu) od w arstw y sym bo- liczn o -in terp retacy jn ej in terp retacji teologicznych oraz w arstw y o so b i­ sty c h p rzeży ć tw ó rcy danego k ru cy fik su . W ydaje się co p raw d a, że k ru cy fik sy oddające jed y n ie ew angeliczny opis m ęki C hrystusa są b a r­ dziej znakam i ikonicznym i aniżeli «czystym i» sym bolam i. N atom iast kru cy fik sy w yraźnie «nasycone» teologicznie - są sym bolam i lub znaka­ m i ikonicznym i relig ijn y ch w yobrażeń ich twórców. S praw ę kom plikuje je d n a k fakt stopniow ej tran sfo rm acji ku w tórnem u u sym bolicznieniu n a ­ w et n ajp ro stszeg o ikonu.

W arto zauw ażyć, że funkcje sym boliczne krzyża zm ieniają się w raz ze zm ian ą czasu, m iejsca oraz osoby używ ającej krucyfiksu jak o znaku. I tak krzyż w różnych okresach roku liturgicznego może w skazyw ać na inny aspekt sym boliczny. Ów kontekst czasow y pełni wówczas funkcję sygnali­ zacy jn ą (w szystkich rodzajów ), a także ew okacyjną(w zależności od kon­ kretnych w arunków : sublim acyjną, flektacyjną lub prem onicyjną; co do konsedacyjnej - m oże ona w ystąpić np. przy egzorcyzm ach, a także w sy­

6 6 S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K I [ 8 ]

32 K rew baranka chroniła Żydów od śm ierci - ostatniej plagi egipskiej (por. Wj 12). B aranek leżący na ołtarzu odsyła do E ucharystii, k tó rą je st sw oistą egzem plifikacją m ąki i śm ierci C hry­ stusa n a krzyżu. Ten sym bol na pew no był łatw iejszy do przyjęcia przez późniejsze pokolenia Żydów, gdyż w yobrażenie ukrzyżow anego Chrystusa w iązali z przekleństw em w Prawie: „Jeśli ktoś popełni zbrodnię podlegającą karze śm ierci, zostanie stracony i pow iesisz go n a drzew ie - trup nie będzie w isiał na drzew ie przez noc, lecz tegoż dnia musisz go pogrzebać. Bo w iszący je s t przeklęty przez Boga. N ie zanieczyścisz swej ziem i, danej ci przez Pana, Boga tw ego, w po­ siadanie” (Pw t 2 1 ,22n); ukrzyżow any C hrystus był więc postrzegany jako przeklęty przez Boga. W łaściw e rozum ienie Prawa, w yjście poza jeg o literę która przestaje obow iązyw ać z ch w ilą za­ istnienia O dkupienia - tzn. z chw ilą nadania N ow ego Praw a - łaski i D ucha Św iętego, w skazuje św. Paw eł, gdy m ówi: „Z tego przekleństw a Praw a Chrystus nas w ykupił staw szy się za nas przekleństw em , bo napisane jest: Przeklęty każdy, którego powieszono na drzew ie” (G a 3,13; por. tez Gal 3).

33 Synod Trullański w 692 roku w kanonie 82 zaw arł wskazania, aby zam iast baranka przed­ staw iać na krzyżu całą postać Chrystusa w form ie w izerunku malowanego lub rzeźbionego. Por. hasło: „krucyfiks” , [w:] [M ichał N o w o d w o r s k i 1878 (red.)], s. 439.

tuacjach wielkiego napięcia duchow ego - strachu, lęku przed zagrożeniem , np. w obliczu m ęczeństw a34). W W ielki Piątek np. krucyfiks sym bolizuje przede w szystkim sam ą śm ierć Chrystusa, natom iast w U roczystość Z m ar­ tw ychw stania C hrystusa (tj. dw a dni później), ze stu łą n arzu co n ą na ra­ m iona krzyża i zw isającą w dół podkreśla triu m f C hrystusa, «Pana Życia». K rucyfiks niesiony podczas D rogi K rzyżow ej w W ielki Piątek na ulicach Jerozolim y odnosi się bezpośrednio do zdarzeń opisanych w Ewangelii. K rucyfiks niesiony przez papieża w W ielki Piątek w rzym skim K oloseum przyw ołuje historyczne w ydarzenie z Jerozolim y, ale dodatkow o ew okuje - sym bolizuje rów nież w spółudział pierw szych chrześcijan w m ęce C hry­ stusa. Co innego sym bolizuje krzyż na piersi biskupa, co innego zaś krzyż w ieży kościoła: w pierw szym w ypadku sym bolizuje m ianow icie w ładzę duszpasterską i nauczycielską w K ościele, w drugim — sygnalizuje chrze­ ścijański charakter św iątyni.

5. SZCZEGÓŁY IKONOGRAFICZNE PRZEDSTAWIENIA POSTACI UKRZYŻOWANEGO CHRYSTUSA

Sam krzyż bez postaci Chrystusa słabiej oddziałuje na człowieka wie­ rzącego, aniżeli krucyfiks. Bierze się to stąd, że sam krzyż je st zaledwie sche­ matem męki Chrystusa, natom iast krucyfiks jest ikonicznym unaocznieniem tego wydarzenia. Uchwycenie funkcji semantycznych w pierwszym wypadku w ym aga w iększego w ysiłku intelektualnego (przez przypom inanie sobie i uświadamianie męki Chrystusa - dokonujące się przez zwykłe skojarzenie belek krzyża z dziełem Chrystusa proklamowanym przez Kościół). Przedsta­ wienie ikoniczne mocniej angażuje wyobraźnię (dzięki «przekazowi» więk­ szej ilości informacji na tem at ofiary Chrystusa).

(1) UBIÓ R

Zwyczaj rzymski nakazywał krzyżować skazańców całkowicie odartych z szat (przechodziły one na własność żołnierzy - egzekutorów wyroku). Jak się przypuszcza, w Palestynie, w związku z żydowskimi przekonaniam i reli­ gijnymi dotyczącymi nagości ciała, odstępowano od tego zw yczaju i krzyżo­ wano ofiary ubrane w przepaskę wokół bioder.35

34 W tym celu przypuszczalnie jed en z w ięźniów O św ięcim ia paznokciam i w yrzeźbił w zru­ szającą podobiznę ukrzyżow anego C hrystusa w tynku jednej z cel w bunkrze głodow ym . Być m oże w tym w ypadku pełnił on rów nież funkcję propellacyjną: defendacyjną (chroniącą przed zw ątpieniem w pom oc Boga?).

35 M iędzy Ojcam i K ościoła istnieje rozbieżność stanowisk co do ew entualnej przepaski na biodrach Chrystusa. Św. A m b r o ż y ([w:] Komentarz do Ewangelii Łukasza 10, 100), św. A t a ­ n a z y ([w:] Mowa o krzyżu i męce Chrystusa, n. 20), św. A u g u s t y n ([w:] Państwo Boże 16, 2) w yrażająpogląd, że dla większego poniżenia ukrzyżowano nagiego Chrystusa. Por. hasło; „Krzyż” , [w:] [M ichał N o w o d w o r s k i (red.) 1878], s. 461-475.

W ikonografii przedstawienia ubioru ukrzyżowanego historycznie przybie­ rały następującą postać:

(a) najstarsze krucyfiksy36 przedstaw iają Chrystusa przyodzianego w co­ lobium (łac.)37; wydaje się, że w zamyśle twórców sama forma colo­ bium pełni funkcjępropellacyjno-defendacyjną (chroni przed zgorsze­ niem nagością ciała Chrystusa) oraz ewokacyjno - sublimacyjną; (b) z biegiem czasu skracano colobium do rozmiarów zasłony sięgającej

od piersi do kolan - czyli tzw. perizonium (łac.), co było tendencją do uikonicznienia wydarzenia z kalwarii;

(c) począwszy od Odrodzenia zasłonę zastąpiła powiewna opaska wokół samych bioder.

(2) K O R O N A CIERNIOW A

Starożytne krucyfiksy nie przedstaw iają ukrzyżowanego Chrystusa w koronie cierniowej. Głowę Chrystusa najczęściej otaczano początkowo nim­ bem o kształcie koła lub stylizowanego krzyża. Niekiedy nad głow ą Chrystu­ sa malowano wyłaniającą się z obłoku rękę Boga Ojca, trzym ającą koronę królewską. Niektórzy malarze umieszczali również nad samą głow ą Chrystusa pojedynczą lub podwójną koronę. W XIII (a niekiedy i w XIV) w. głowę Chry­ stusa otaczano koroną w formie przepaski lub sam ą przepaską, co stanowiło ogniw o przejściowe do przedstawień głowy Chrystusa w cierniowej koronie, które zaczęły się pojawiać w tym czasie.

(3) G W O ŹD ZIE

D o XIII w. przedstawiano postać Chrystusa z czterema gwoździami (stopy ułożone były jedna obok drugiej i przybite każda osobnym gwoździem). Speł­ niało to funkcję sygnalizacyjną, a dokładniej informacyjno-memoratywną: inform acyjną dlatego, że takie przedstawienie pełniło rolę przekazu religijne­ go - było sw oistą katechezą; m em oratyw ną zaś, ponieważ w połączeniu z po­ przednią funkcją przywoływało tamto wydarzenie, włączając w duchowy wy­ m iar ofiary Chrystusa tych, którzy przyglądali się uikonicznieniu wydarzenia z Kalwarii. Od XIII w. obserwuje się zwyczaj przedstawiania postaci Chrystu-68 S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K I [10]

36 N ajstarszy krucyfiks, na którym w idnieje przedstaw ienie całej postaci Chrystusa pochodzi z 586 r., z syryjskiego rękopisu Ew angelii, pochodzącego z klasztoru Zagba w M ezopotam ii (por. hasło: „krzyż” , [w:] [M ichał N o w o d w o r s k i (red.) 1878], s. 461-475.

37 Łac. colobium - szata lniana sięgająca do kostek, podobna do bluzy, lecz praw ie bez ręka­ w ó w (zaledw ie zakryw ały ram iona). B yła to suknia używ ana przy zajęciach dom ow ych; w ycho­ dząc poza dom m ężczyźni zakładali na n ią togę. Stosow ali j ą rów nież niewolnicy. Por. hasło: „colobium” , [w:] [M ichał N o w o d w o r s k i (red.) 1878], s. 458n. Warto zauw ażyć, że żyjący w VI w. św. G rzegorz z Tours (ur. ok. 539 r. - zm . ok. 594 r.) w spom ina o krucyfiksie z kościoła w Narbonnie, który ju ż w ów czas przedstaw iał ukrzyżow anego Chrystusa ubranego w w ąskąprze- paskę. M ieszane uczucia, jak ie w zbudzał w ludziach ów skrom ny strój, spow odow ały w ydanie osobnego rozporządzenia biskupiego nakazującego zasłanianie krucyfiksu specjalną zasłoną, k tó rą tylko przy w yjątkow ych okazjach odsłaniano przed wierzącym i.

sa przybitej do krzyża trzem a gwoździami (jedną stopę zakładano na drugą i obie przybijano do krzyża jednym gwoździem). Redukcja liczby gwoździ pełniła funkcję sygnalizacyjną: emfatyczną, podkreślając rozm iar cierpienia, a przez to również wyrażonej w tym cierpieniu miłości Chrystusa do O jca i lu­ dzi, oraz ewokacyjną, a dokładniej flektacyjną, pobudzając tym samym do większej skruchy.

(4) NA PISY

Wiele starożytnych krucyfiksów nie m a przedstawienia tabliczki z wypisaną «winą» Chrystusa. Niektóre natomiast m ająnapis wygrawerowany na belce pio­ nowej (podłużnicy) nad głow ą lub na tablicach przybitych do podłużnicy nad głową Chrystusa. Warto zaznaczyć, że same napisy na wczesnych krucyfiksach byw ają różne. Tablice z kręgu Kościoła Zachodniego - zawierają napisy w ję ­ zyku łacińskim, a z kręgu Kościoła Wschodniego - w języku greckim lub syryj­ skim. W Odrodzeniu upowszechnił się zwyczaj umieszczania napisu w trzech językach (hebrajskim, łacińskim i greckim), a sam napis przybrał formę «kano­

niczną»: „Jesus Nazarenus Rex Judaeorum” (łac. - Jezus Nazarejczyk Król Ży­ dowski - por. J 19, 19n). Napisy te spełniają funkcję referencyjną względem osoby Chrystusa i faktu jego ukrzyżowania. [Bez napisu - krucyfiks pozbawio­ ny dodatkowych symboli - j e s t jedynie domyślnie przedstawieniem Chrystusa. W tym wypadku m ogą pojawić się wątpliwości, czy aby na pewno jest to wize­ runek Chrystusa, wszak na przestrzeni wieków ukrzyżowano wiele osób].

(5) C IA ŁO

(a) Postaci Chrystusa niekiedy nadawano cechy ideału męskości. Tacy Oj­ cowie Kościoła, ja k św. Hieronim, św. Jan Chryzostom, św. Ambroży, św. Augustyn i św. Jan Damasceński opierając się n a Psalm ie 44 w y­ obrażali sobie Chrystusa jako pięknego mężczyznę. W ten sposób kru­ cyfiks zaczął spełniać funkcję ewokacyjną, a w szczególności sublim a­ cyjną: podkreślenie piękna ciała Chrystusa uwznioślało myśli i uczucia wierzących; ułatwiało kontem plację boskości Chrystusa, w przeciw ień­ stwie do tych artystycznych przedstawień męki Mesjasza, które podkre­ ślając głównie wielkość jego cierpień - tę boskość «przyć miewały»). (b) Inni nadawali Chrystusowi postać «męża boleści». Św. Justyn, św. Bazy­

lii, św. Klemens Aleksandryjski, św. Cyryl Aleksandryjski oraz Tertulian na podstawie Księgi Proroka Izajasza (Iz 52,14; Iz 53,1-3. 12) w yobra­ żali sobie Chrystusa jako całkowicie wycieńczonego przez cierpienie. Takie przedstawienie spełniało, po pierwsze, funkcję sygnalizacyjną, a mianowicie stymulującą, będąc wezwaniem do rozm yślania nad ogro­ mem cierpień Chrystusa, a tym samym do medytacji nad m iłością Boga do człowieka oraz, po drugie funkcję ewokacyjną, a m ianow icie flekta­ cyjną, pobudzając do refleksji nad stanem własnego sum ienia oraz do skruchy z powodu popełnionych win, które m iały być odkupione przez cierpienia Chrystusa.

(c) Chrystusa przedstawiano również zgodnie z formułą Deus regnans et triumphans a cruce - (łac. „Bóg królujący i tryumfujący na krzyżu” - nad grzechem, cierpieniem duchowym, fizycznym i śmiercią). Taki spo­ sób przedstawiania dom inował do XIII w. W zględy teologiczne (śmierć na krzyżu nie jest kresem mesjańskiego przesłania Chrystusa) przema­ wiały za ukazywaniem w postaci ukrzyżowanego Chrystusa «Dawcy Życia», «Pana Życia», który chcąc odkupić człowieka, z własnego wy­ boru pozwolił przybić się do krzyża (por. Iz 53, 7; J 10, 15-18). Stąd przedstawiano Chrystusa z otwartymi oczyma, z twarzą pałającą nadzwy­ czajnym blaskiem i spokojem (por. np. krucyfiksy Rafaela). N a niektó­ rych krucyfiksach przedstawiany Chrystus ma rękę podniesioną do bło­ gosławieństwa. Takie przedstawienie pełni funkcję sygnalizacyjną, a w szczególności m em oratyw ną (przypominając o tym, że wiszący na krzy­ żu Chrystus pomimo cierpień, nie przestał być Bogiem), emfatyczną (pod­ kreślając pełnienie przez Chrystusa funkcji kapłańskiej - najdoskonal­ szego ofiam ika, pragnącego zbawienia każdego człowieka - o czym szczególnie świadczy w łaśnie podniesiona do błogosławieństwa ręka), funkcje ewokacyjne: sublim acyjną (uwznioślając myśli i uczuć wierzą­ cych, pobudzało do dostrzegania transcendentnego wym iaru cierpienia Chrystusa oraz do dostrzeżenia planu Bożego zawartego w tej męce) oraz prem onicyjną (przestrzegając przed grzechem, jako cierpieniem zada­ wanym Chrystusowi - Arcykapłanowi).

(d) N a niektórych krucyfiksach okresu romańskiego i gotyckiego postać Chrystusa nie jest przybita do krzyża. Chrystus stoi na podnóżku, tj. ła­ weczce przybitej do krzyża, błogosławiąc ludzi. M amy tu do czynienia z funkcją sygnalizacyjną: emfatyczną (podkreślenie charakteru i celu ofia­ ry Chrystusa - ofiary podjętej w celu odkupienia, a nie potępienia czło­ wieka), stym ulującą (pobudzenie do większej odpowiedzialności za du­ chowe «poddanie się» Bogu w celu zbawienia nie tylko siebie samego, ale też i innych ludzi) - oraz ewokacyjną: sublim acyjną (uwznioślenie m yśli i uczucia wierzących, umożliwiające kontem plację duchowego zam ysłu Bożego, zm ierzającego do odkupienia człowieka) i premoni- cyjną (przestroga przed bagatelizowaniem woli Bożej).

(e) Dopiero od X w. na W schodzie, a od XII na Zachodzie zaczęto przedsta­ wiać Chrystusa jako umierającego lub umarłego, czego znakiem była ikonograficznie przedstawiona krew wypływająca z przebitego boku (por. J 19,33-35), co realistyczniej podkreśla ludzką naturę Chrystusa. Dlate­ go przedstawienie takie spełnia funkcję sygnalizacyjną, a w szczególno­ ści informacyjno-memoratywną przez dążenie do jak największego uiko- nicznienia wydarzenia z Kalwarii (obrazowe przesłanie kerygmatyczne). (f) Odrodzenie posunęło się jeszcze dalej: umierający na krzyżu Chrystus

przedstawiany jest w tej epoce w hiperrealistyczny sposób, ze świadomie przerysowaną brzydotą: ciało koloru sinego zlane jest krwią, podkurczo­ ne, z zapadniętym brzuchem, z kolanami ostro zgiętymi i wystającymi da­ leko poza pion krzyża. W ten sposób do głosu dochodzi funkcja sygnaliza­ 7 O S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K I [12]

cyjna: emfatyczno-stymulująca (podkreślenie rozmiarów cierpień, wagi czynów ludzkich, miłości Boga do człowieka — i wezwanie do nawróce­ nia) - oraz ewokacyjna: flektacyjna (pobudzenie do skruchy).

(6) GŁOWA

Głowę Chrystusa przedstawiano najczęściej obróconą w kierunku prawego ramienia. Wynikało to z intencji symbolicznego przedstaw ienia dwóch aspek­ tów Jego męki: obietnicy zbawienia uczynionej dobrem u łotrow i oraz zapo­ wiedzi Sądu Ostatecznego - w nawiązaniu do w ypow iedzi Chrystusa skiero­ wanej do „tych po prawej stronie” (por. M t 25,35 w przeciw ieństw ie do „tych po lewej” stro n ie-p o r. M t2 5 ,42). Pełniło to ftin k c ję e w o k a cy jn ą -a w szcze­ gólności premonicyjną, będąc sw oistą przestrogą przed popełnianiem grze­ chów.

(7) UKŁAD RĄK

(a) W okresie romańskim oraz częściowo w gotyku Chrystus nie miał przy­ bitych rąk, przy czym niekiedy przedstawiano je w geście błogosławień­ stwa.

(b) W epoce gotyku postać Chrystusa na krucyfiksie przedstawiano z ram io­ nami rozciągniętymi w linii poziomej oraz klatką piersiow ą z wystający­ mi żebrami (por. Ps 21, 18). Wyciągnięte ram iona były symbolem po­ wszechności odkupienia Chrystusa um arł za wszystkich. Wystające że­ bra były oznaką wycieńczenia fizycznego, a ponadto były symbolem «Nowego Adama» i «Nowej Oblubienicy» (tj. Kościoła), przez sym bo­ liczne nawiązanie do żebra «Pierwszego Adama», z którego, według opisu biblijnego, B óg stworzył kobietę (por. Rdz 2,21-23).

(d) U jansenistów - odrzucających dogm at o pow szechności odkupienia - Chrystus m a ram iona wzniesione ku górze, a nie rozciągnięte w linii po­ ziomej. Kąt ostry między ramionami m iał sym bolizować to, że nie w szy­ scy będą odkupieni. Sposób przedstawienia ram ion Chrystusa wyrażał więc niekiedy przynależność do Kościoła lub w yznawanie określonej herezji.

6. POLE SEMANTYCZNE KRUCYFIKSU

(1) Wokół krzyża, do którego Chrystus był przybity, um ieszczano przed­ stawienia różnych postaci i przedmioty, które tam, zgodnie z opisem ewange­ licznym, faktycznie się znajdowały.

(a) Przedstaw iano w ięc M atkę Boską, M arię M agdalenę oraz inne kobiety wym ienione w Ew angelii (por. J 19, 25) Jana Ew angelistę, dw óch ło­ trów, a spośród egzekutorów w yroku (tj. żołnierzy rzym skich) najczę­ ściej żołnierza z w łócznią oraz setnika, który w edług Ewangelii M ate­ usza widząc przebieg śm ierci Chrystusa ujrzał jeg o boskość (por. Mt

27, 35-55; M k 15, 27-37; Łk 23, 33-49; J 19,23-35). Postacie te pełnią przede w szystkim w szystkie odmiany funkcji sygnalizacyjnej: infor­ m ują o tym, które osoby w ytrw ały przy Chrystusie do końca, przypo­ m in ają sm u tn ą p ra w d ę o opuszczeniu C h ry stu sa prze niektórych uczniow i tym samym podkreślają samotność Chrystusa i małoduszność uczniów. Pełnią poza tym funkcję ewokacyjną, a w szczególności sub­ limacyjną (pobudzając wierzących do większej więzi z Chrystusem oraz do kontem placji m iłości i wierności, oraz flektacyjną (pobudzając do większej skruchy).

(b) Zw ierzęta przedstaw ione pod krzyżem miały uw ypuklić przemoc, któ­ rej ofiarą padł C hrystus (np. żołnierz na koniu przebijający bok C hry­ stusa) lub też dzięki ułożeniu sw ojego ciała (np. głow y) podkreślają w agę w ydarzenia i boskość C hrystusa (por. P rzebicie w łócznią Ru- bensa). O becność zw ierząt sym bolicznie naw iązuje poza tym do in­ nego w ydarzenia z życia Chrystusa, a mianowicie do narodzin w stajni w Betlejem .

(c) Przedstawiano poza tym księżyc i słońce osłonięte żałobnym kirem («przy­ ćmione») jako symbol «pokory» ciał niebieskich wobec śmierci «Słońca Życia», symbol kosmicznego wymiaru śmierci Chrystusa (por. 1 Kor 15, 27; E f 1, 10; Kol 1, 16n; Hbr 1, 3). Pełnią one funkcję sygnalizacyjną: m em oratywną (przywołując wydarzenia opisane przez Ewangelistów - por. M t 27 ,4 5 ; M k 15, 33; Łk 23,44; J 23,44), em fatyczną (podkreśla­ jąc w agę śmierci Chrystusa - ponadczasowy charakter jego ofiary oraz duchow ą moc jej skutków), stymulującą (skłaniając do głębszej refleksji nad «kosmicznym» wym iarem męki Chrystusa) oraz ewokacyjną: pre- m onicyjną (przestrzegając przez bagatelizowaniem duchowych skutków własnego postępowania).

(d) Kogut na krzyżu symbolizuje zdradę apostoła Piotra oraz jego żal za swą niewierność okazaną Chrystusowi. Pełni on w ten sposób funkcję sygna­ lizacyjną: m em oratyw ną (przypomina o niewierności Apostoła Piotra), em fatyczną (podkreśla fakt opuszczenia Chrystusa przez uczniów) oraz stym ulującą (w zyw a do zachowywania postawy wierności względem Chrystusa oraz żalu za popełnione winy - wzorem apostoła Piotra). Do­ chodzi do tego jeszcze funkcja ewokacyjna - prem onicyjna (przestroga przed brakiem duchowej czujności).

(2) W tle umieszczano ponadto pewne przedstawienia dla zaakcentowania ciągłości historii zbawienia - więzi między Starym i N ow ym Testamentem.

(a) Przedstawienie czaszki ludzkiej (samej lub ze skrzyżowanymi piszczela­ mi, umieszczonymi pod czaszką) miało symbolizować biblijnego Ada­ m a -p ie rw sz e g o człowieka (por. Rdz 2,7 ), jego śmierć, a także w ogóle śmiertelność ludzką, będącąkonsekw encją grzechu Adama. Często w zę­ bach czaszki umieszczano owoc (zwykle było to jabłko) - symbolizują­ ce grzech pierworodny: nieposłuszeństwa względem B oga (por. Rdz 3). Taka czaszka-symbol, um ieszczona pod krucyfiksem, m iała dodatkowo symbolizować dogmat o powszechności odkupienia człowieka w obu jego aspektach: duchowym i cielesnym (por. 1 Kor 15, 21n; 1 Kor 15,45; Rz 72 S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K I [14]

5, 12-21)38. W spomniane symbole pełnią przede wszystkim funkcję sy­ gnalizacyjną: informacyjną (powiadamiając o zachodzeniu związku m ię­ dzy śmiercią Chrystusa i grzechem pierworodnym oraz każdym grzechem będącym jego konsekwencją oraz o w ypełnieniu się obietnicy zbawienia danej następnie człowiekowi, tj. tzw. «obietnicy m esjańskiej» - por. Rdz 3,15), em fatyczną (podkreślaj ąc historiozbaw czy charakter wydarzenia z Kalwarii) i stymulującą (wzywając do syntetycznego postrzegania i od­ czytywania męki Chrystusa, uwzględniającego uniwersalny charakter zbawczego czynu Chrystusa). Z funkcją sygnalizacyjną łączy się funkcja ewokacyjna: flektacyjno-premonicyjna (pobudzanie do refleksji nad w ła­ sną kondycją duchow ą i do skruchy oraz przestrzeganie przed lekcewa­ żeniem Bożej nauki).

(b) Umieszczano też postaci samego Adam a i Ewy. P ełnią one tutaj funkcję sygnalizacyjną: m em oratyw ną (wspominając w ydarzenie z raju - jako początek ludzkiej grzeszności), em fatyczną (podkreślając związek męki Chrystusa z tam tym wydarzeniem) - oraz ewokacyjną: prem onicyjną (przestrzegając przed lekceważeniem grzechu, złych czynów).

(c) D odaw ano poza tym postaci Jana C hrzciciela lub któregoś z patriar­ chów Starego Testamentu. Przy postaci Jana C hrzciciela um ieszczano zazwyczaj przedstaw ienie baranka (przez w zgląd na fakt nazw ania Chrystusa, w łaśnie przez Jana C hrzciciela, „B arankiem Bożym, który gładzi grzechy św iata” - por. J 1, 29-36)39. U m ieszczenie tej postaci m a funkcję sygnalizacyjną: em fatyczną (pokreślenie zw iązku śm ierci Chrystusa z w ydarzeniam i biblijnymi, np. z «paschą egipską», podczas której krew baranka chroniła przed śm iercią pierw orodnych chłopców żydowskich); stym ulującą (do głębszej - biblijnej - interpretacji ofiary Chrystusa). Towarzyszy jej funkcja ewokacyjna, a w szczególności sub- lim acyjno-prem onicyjna (ukierunkowanie m yśli i uczuć wierzących do refleksji nad ciągłością i konsekw encją realizow ania przez B oga planu zbawienia).

(d) Drabina oparta o krzyż jest symbolicznym naw iązaniem do starotesta­ mentalnej «drabiny Jakuba» (por. Rdz 28, 12), wskazującym na ducho­ wy skutek ofiary Chrystusa - otwarty dostęp do Boga. M amy tu do czy­ nienia ze wszystkim i rodzajami funkcji sygnalizacyjnej: informacyjna (powiadamianie o zachodzeniu związków historiozbawczych), memora­ tyw ną (przypominanie owego starofestamentowego wydarzenia), em fa­ tyczną (podkreślanie ciągłości Bożych planów w historii zbawienia), sty­ m ulującą (wzywanie do «szerokiego» spojrzenia na wydarzenie z K al­ warii, jako na wypełnienie się Bożych planów). W spółgra z nimi funkcja

58 Legenda o drzewie krzyża świętego mówi o tym, że krzyż C hrystusa został w ykonany z drze­ wa, które w yrosło z grobu Adam a. Czaszka pod krzyżem n aw iązuje do przesłania tej legendy.

39 Por. M athias G rünew ald, Ukrzyżowanie, [z:] O łtarz z Isenheim (zam knięty). O sobną en­ klaw ę sem antyczną stanow i napis w idniejący nad p o stacią św. Jana Chrzciciela: „Potrzeba, by On wzrastał, a ja m się um niejszał” (por. J 3, 30) — będący im peratyw em m oralnym skierow anym do odbiorcy obrazu.

ewokacyjna, a w szczególności: sublimacyjna (uwznioślanie myśli i uczuć wierzących w odczytywaniu sensu męki Chrystusa).

(e) Szatana dodawano najczęściej w postaci węża, stanowiącego aluzję do sceny kuszenia w raju (por. Rdz 3). Miało to symbolizować wypełniają­ cą się obietnicę pokonania duchowego wroga człowieka (por. zwłaszcza Rdz 3 , 14n). Niektóre przestawienia szatana występująobokpostaci anioła dobrego; m a to być sym bolem duchowej walki, która toczy się w kon­ tekście ofiary Chrystusa - zderzenia dwóch światów: piekła i nieba - a za­ razem sądu nad wszelkim stworzeniem, zatem nie tylko nad ludźmi, ale i nad aniołami (aspekt walki duchowej wyraża również kontrast postaw przybranych wobec ukrzyżowanego Chrystusa przez dobrego i złego ło­ tra). W yobrażenia te pełnią funkcję sygnalizacyjną, a w szczególności emfatyczną (podkreślając duchowy i transcendentny wymiar męki Chry­ stusa), stym ulującą (wzywając do dostrzeżenia w męce Chrystusa wy­ miaru walki duchowej o człowieka) oraz funkcję ewokacyjną: premoni- cyjną (przestrzegając przed odrzuceniem męki Chrystusa jako środka do osiągnięcia zbawienia).

(f) U m ieszczenie personifikacji Kościoła i Synagogi m iało symbolizować N owe i Stare Przym ierze - przyjęcie i odrzucenie Chrystusa jako M e­ sjasza40. D ochodzi tu do głosu funkcja sygnalizacyjna: inform acyjno- em fatyczno-stym ulująca (inform ująca o odrzuceniu przez Sanhedryn - najw yższą w ładzę religijną Izraela - osoby M esjasza; podkreślenie faktu odrzucenia C hrystusa; w ezwanie do duchowej czujności oraz na­ w rócenia przez uznanie w Chrystusie zapowiadanego M esjasza) - oraz funkcja ew okacyjna: prem onicyjna (przestroga przed odrzuceniem Chrystusa).

(g) Krew spływająca z przebitego boku ku pachwinie jest symbolem-łączni- kiem między sakramentem Eucharystii i chrztu - których symbolem jest właśnie krew i woda wypływająca z boku Chrystusa - a obrzezaniem jako znakiem Starego Przym ierza (symbol teologicznej praw dy wyrażający zastąpienie obrzezania chrztem)41. M amy tu do czynienia z funkcją sy­ gnalizacyjną: em fatyczną (podkreślenie wyższości sakramentalnej łaski nad przepisem Praw a starotestamentowego) i stym ulującą (wezwanie do przyjęcia duchowych darów wynikających z ofiary Chrystusa) - oraz funkcję ewokacyjną, a w szczególności sublim acyjną (kierowanie myśli ku duchowej wartości męki Chrystusa - szczególnie zaś Krwi Chrystusa, gładzącej grzechy i wprowadzającej «Nowe Przymierze» - por. Łk 22, 20: „Ten kielich to N ow e Przymierze we Krwi m ojej, która za was bę­ dzie wylana”).

74 S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K I [16]

40 Personifikacja K ościoła często zbiera przy tym do kielicha krew w ypływ ającą z boku Chry­ stusa. Por. Chrystus krzyżow any przez cnoty, [w:] Psałterz z Bonmont, f .l5 v, ok. 1260 r., B e­ sançon, B ibliothèque M unicipale, M S. 54. Za: D orothea F o r s t n e r O S B , Świat symboliki chrze­ ścijańskiej, PAX, W arszawa 1990, s. 54S.

41 Por. pogląd Lea S t e i n b e r g a , [w:] M anuel J o v e r , Chrystus w sztuce, Penta, W arszawa 1994, s. 138.

(3) Swoisty sens symboliczny miały też inne motywy.

(a) Aniołów płaczących lub zbierających krew Chrystusa do kielicha w pro­ wadzono jako symbol smutku z powodu śm ierci Chrystusa i symbol du­ chowej bezcenności krwi Chrystusa oraz pow iązania ofiary Chrystusa ze światem transcendentnym, tj. z Bogiem O jcem (aniołów rozumie się czę­ sto jako wysłanników Boga). Pełni to funkcję sygnalizacyjną, a miano­ wicie em fatyczną (podkreślenie transcendentnego charakteru męki Chry­ stusa, a przez płacz anioła - rozmiaru cierpienia Syna Bożego) i stymu­ lu ją c ą (sk łan ian ie do o d czy ty w an ia m ęki C h ry stu sa w w ym iarze transcendentnym oraz do korzystania z duchowej m ocy Krwi Chrystusa) - j a k też funkcję ewokacyjną, a mianowicie sublimacyjno-flektacyjną(po­ budzenie - przez smutek aniołów - myśli i uczuć wierzących do zjedno­ czenia ich z pragnieniami Chrystusa oraz przestroga przed grzechem). (b) Częstym m otywem jest także pelikan własna krw ią karm iący swe pisklę­

ta co stanowi aluzję do sakramentu Eucharystii. M otyw ten pełni funkcję sygnalizacyjną, a w szczególności: em fatyczną (podkreśla fakt przym ie­ rza z Bogiem we Krwi Chrystusa oraz fakt duchowej życiodajności Krwi Chrystusa) oraz funkcję ewokacyjną, a w szczególności sublimacyjno- flektacyjną (uwzniośla myśli ku duchowej w artości pokarm u Euchary­ stycznego, tj. Krwi Chrystusa - oraz przestrzega przed grzechem, jako odrzucaniem duchowych darów ofiarowanych człowiekowi przez Boga). (c) Strumień światła padający na postać Chrystusa sym bolicznie podkreśla

supranaturalność wydarzenia; jasność w przeciw ieństw ie do zalegającej wokół krzyża ciemności symbolizuje błogosławieństwo i łaskę przeciw­ stawione grzechowi. M am y tu do czynienia z funkcją sygnalizacyjną, w szczególności em fatyczną (podkreślanie duchowej wagi ofiary Chry­ stusa) -o r a z funkcję ewokacyjną, w szczególności sublimacyjną («wznie­ sienie» myśli ku Bogu; pobudzenie do dostrzeżenia supranaturalnego charakteru męki Chrystusa i uwielbienia zam ysłów Bożych).

(d) Znacząca też jest dysproporcja wielkości przedstaw ianych na obrazie postaci. Chrystus m a największe rozmiary, nieco mniejsze M atka Boska itd. Dysproporcja ta pełni funkcję sygnalizacyjną: em fatyczną (podkre­ ślając duchow ą hierarchię osób biorących udział w planach Bożych). (e) Powiewające wokół bioder perizonium (zw łaszcza u malarzy niemiec­

kich XV i XVI w.) - w nawiązaniu do sztandaru z b a w ie n ia -je st symbo­ lem «dynamiki» zbawienia oraz tryumfu Chrystusa42. M a ono zatem funk­ cję sygnalizacyjną: em fatyczną (podkreśla tryum f Cłuystusa nad złem) - oraz ewokacyjną: sublim acyjną (wzywa do kontem placji tego wymiaru ofiary Chrystusa pomimo «przyćmienia» go naocznością cierpienia, któ­ re «aktualnie» zdaje się tryumfować).

42 Por. analogie do sztandaru - przede w szystkim [w:] Iz 49, 22 oraz [w:] Ps 20, 6; Pnp 2 , 4 - a także do chorągw i ja k o sym bolu rodow ego, oznaczającego poszczególne rody w obozie izrael­ skim. Pod nim grom adzili się członkow ie określonych r o d ó w - p o r .: Lb 2, 10. 18. 25; Lb 10, 14. 18. 22. 25.

(f) Częstymi rekwizytami są znaki na tylnej strome krzyża: gwoździe, młotek, trzcina, bicz, drabina, korona cierniową kielich (symbolizujący żółć), włócz­ nia i ewentualnie kogut. Pełnią one funkcję sygnalizacyjną: memoratywną (przypominając okrucieństwo, z jakim ukrzyżowano Chrystusa), emfatycz­ ną (podkreślając to okrucieństwo, a także, ciężar odkupionych grzechów oraz wielkość miłości Chrystusa do grzeszników), stymulującą (wzywając do poprawy życia religijno-moralnego) - oraz funkcję ewokacyjną: sublima­ cyjną flektacyjną(pobudzając do skruchy i żalu za grzechy).

(g) Układano też w znak krzyża symbole czterech Ewangelistów: św. M ate­ usza - człowiek, św. M arka - lew, św. Łukasza - wół i św. Jana - orzeł:

orzeł wół lew

człowiek

Pełnią one funkcję sygnalizacyjną- memoratywną (męka Chrystusa jest opisa­ na przez wiarygodnych świadków śmierci oraz zmartwychwstania) i emfatyczną. (h) W czasach Ariusza i jego zwolenników - szczególnie po orzeczeniu So­ boru Nicejskiego (325 r.) potępiającego arianizm - dla podkreślenia wiary w bóstwo Chrystusa zaczęto do poprzecznicy (poprzecznej belki) dołą- - czać(i) podwieszone na łańcuszku litery? i? (lub? i?)43 oraz stawiać nad nimi świeczniki z zapalonymi świecami44. Te dodatkowe znaki peł­ n ią funkcję sygnalizacyjną: inform acyjną (o przynależności znaku krzy­ ża do K ościoła Katolickiego), em fatyczną (dla podkreślenia ortodoksyj- ności poglądów) i stym ulującą (do wyznawania nauki wspomnianego Kościoła) oraz ewokacyjną: sublim acyjną i premonicyjną.

7. K O L O R I M A T E R IA Ł K R Z Y Ż A

W wypadku krzyża w form ie «drzewa życia» pień krzyża (drzewa) przed­ stawiano w kolorze zielonym, a gałęzie - w czerwonym. Zieleń pnia symboli­ zuje życie Chrystusa, który gałęziom, czyli odkupionym ludziom, udziela ła­ ski symbolizowanej barw ą Jego krwi45 (funkcja sygnalizacyjna: emfatyczna oraz ewokacyjna: sublimacyjna).

To, że krucyfiks wyrabiano ze złota, srebra, platyny, najlepszych gatunków marmuru, bursztynu, itp. miało podkreślać wartość tego znaku dla wierzącego i było oznaką wielkiej czci. Z drugiej strony zakony żebracze we wnętrzu swych świątyń m ają krzyże drewniane, co ma być znakiem ubóstwa («ogołocenia») Chrystusa i zarazem pełnić funkcję sygnalizacyjną: stym ulującą do zachowy­ w ania owego ubóstwa.

7 6 S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K I [18]

43 Jest to naw iązanie do słów C hrystusa: „Jam A lfa i Om ega, Pierwszy i Ostatni, Początek i K oniec” (A p 22, 13).

44 Je st to naw iązanie do innych słów C hrystusa: „Ja jestem św iatłością św iata. Kto idzie za M ną, nie będzie chodził w ciem ności, lecz będzie m iał św iatło życia” (J8, 12) oraz „Jak długo je ste m na św iecie, jestem św iatłością św iata” (J 9, 5).

45 Sam C hrystus w drodze n a K alw arię w ypow iada słow a m etaforycznie zestaw iające sw oją m ęk ę z zielonym drzew em oznaczającym życie bez w iny (por. Ł k 23, 31).

Nb. w Kodeksie Kanonicznym Kościoła Rzymskiego - Codex Iuris Canonici z 1917 r. w części poświęconej uzyskiwaniu odpustów przez kult krzyża był prze­ pis mówiący o tym, że warunkiem uzyskania odpustu jest okazanie czci Bogu wobec krzyża, na którym ciało Chrystusa przybite jest do ramion drewnianych - stąd krzyż z metalu lub z j akiekolwiek materiału innego niż drewno zawierały ele­ menty drewniane. Miał to być swoisty ikon belek krzyża46. Materiał więc poza stałą funkcją informacyjną samego krzyża pełni tutaj funkcję ewokacyjną (subli­ macyjną), stymulującą do wierności Bożym przykazaniom. Ostatnią funkcjęw jesz­ cze większym stopniu pełnią relikwie załączane do ramion krzyża.

8. KRZYŻ W TEOLOGII KATOLICKIEJ

N a gruncie teologii katolickiej krzyż jest znakiem Chrystusa ukrzyżowane­ go, a zarazem sym bolem cnót chrześcijańskich i środka do celu soterycznego.

( 1 ) SY M B O L ZBA W IEN IA

W znaczeniu najszerszym krzyż jest symbolem zbawienia47, czyli wyzwole­ nia od zła: niesprawiedliwości, zniewolenia, wyzysku, choroby, od wszystkiego, co nazywamy nieszczęściem ludzkim, w tym przede wszystkim śmierci ale za­ sadniczo jest symbolem wyzwolenia od zła duchowego: grzechu i potępienia48.

(2) SY M B O L M IŁO ŚCI

W głębszej warstwie znaczeniowej krzyż jest symbolem tajemnicy Bożej miło­ ści (por. J 3 , 16). Narzędzie hańby zgodnie z J 15Д349 stało się tak ważne dlatego, że Chrystus na krzyżu jako Syn Boży w imieniu swego Ojca wszystkim ludziom okazał właśnie miłość w akcie przebaczenia grzechów50. Nawet w najokrutniej­ szych dla siebie warunkach nie przestał świadczyć tej miłości51. Jako Syn Boży

-46 O becny Kodeks Praw a K anonicznego K ościoła R zym skiego z 1983 r. odszedł od tego p rze­ pisu.

47 „A lbow iem B óg nie posłał sw ego Syna n a św iat po to, aby św iat potępił, ale po to, by św iat został przez N iego zbaw iony” (J 3, 17). „Przez M ękę Tw ojego Syna dałeś zbaw ienie całem u św iatu, który odtąd m oże w ychw alać Tw oją wielkość. N a K rzyżu dokonał się sąd nad św iatem i zajaśniała potęga C hrystusa U krzyżow anego” . Por. 1 Prefacja o M ęce Pańskiej, [w:] Mszał Rzym­ ski dla diecezji polskich, Pallottinum , Poznań 1986, s. 34*.

48 „O n jed en przyjął śm ierć, aby nas wszystkich w ybaw ić od śm ierci w iecznej i sam um arł na krzyżu, abyśm y m ogli żyć z T obą w niebie” . Por. 2 Prefacja o zm arłych, [w:] [Mszał Rzymski

1986], s. 104*.

45 Por. „N ikt nie m a w iększej m iłości od tej, gdy ktoś życie sw oje oddaje za przyjaciół sw o­ ich” (J 15, 13) oraz „Tak bow iem B óg um iłow ał św iat, że Śyna sw ego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w N iego wierzy, nie zginął, ale m iał życie w ieczne” (J 3, 16).

50 Por. „L ecz Jezus m ów ił: O jcze, przebacz im, bo niew ied zą, co czynią” (Łk 23, 34) i „Przyj­ m ując pod krzyżem testam ent Bożej m iłości w zięła za sw oje dzieci w szystkich ludzi, którzy przez śm ierć Chrystusa narodzili się do życia w iecznego” . Por. 3 Prefacja o N ajśw iętszej Maryi Pannie, [w:] [Mszał Rzymski 1986], s. 74*.

51 Por. przyp. 26. Ponadto C hrystus spełnia prośbę «dobrego łotra»: „Zapraw dę, pow iadam ci, dziś ze M ną będziesz w raju” (por. Ł k 2 3 ,4 3 ) oraz troszczy się o sw o ją M atkę (por. J 19, 25-27).

a istotnym atrybutem B ogajest miłość (por. 1 J 4,8; 1 J 4,16) - pozostał «wiemy sobie» do końca i na nienawiść odpowiedział miłością; stąd tak częste w języku religii metonimiczne określenie - „Miłość została ukrzyżowana”52.

(3) SY M B O L POJED N A N IA

Ojcowie Kościoła widzieli w krzyżu drzewo kosmiczne - znak wszechświata. Pionowa belka łączy ziemię z niebem i symbolizuje pojednanie człowieka z Bo­ giem. Pozioma natom iast symbolizuje relacje międzyludzkie. Te dwa wymia­ ry złączone są w krzyżu w jed n ą całość - składają się na ofiarę Chrystusa. W liturgii Wielkiego Piątku w obecności krzyża Kościół zanosi do Boga mo­ dlitwy za wszystkich ludzi, bez względu na wyznanie i przynależność narodo­ wą53. Dzięki męce Chrystusa (łasce krzyża) możliwe staje się odrodzenie ze­ rwanych przez zło więzi międzyludzkich. Rozpięte na krzyżu ramiona Chry­ stusa intencją zbawczą) obejm ują cały wszechświat; są wyrazem Jego woli, by ludzi zjednoczyć w jeden Kościół Boży54.

(4) SY M B O L POKORY, PO SŁUSZEŃSTW A I PO K O JU

„Nikt mi życia nie odbiera, lecz ja sam je daję” - czytamy w Ewangelii św. Jana (J 10, 18). Jezus przyjm uje krzyż dobrowolnie, jako ofiarę z własnego życia. Okazuje tym sa m y m - inaczej niż ludzie posłuszeństwo woli Boga Ojca: „M oim pokarmem je st pełnić wolę Ojca mojego” (J 4,34). W ten sposób krzyż je st także wezwaniem do naśladowania Chrystusa w postawie ufności wobec B oga w każdych okolicznościach życiowych, a zwłaszcza w cierpieniu i nie­ powodzeniach55.

(5) SY M B O L W OLN O ŚCI

Chrystus, choć odczuwa lęk przed cierpieniem, nie poddaje się ostatecznie dyktatowi tego uczucia. Ofiara może być prawdziwa wówczas tylko, gdy podej­ muje ją ktoś wolny, a nie zniewolony lękiem. Chrystus mówi do Piłata: „Nie miałbyś żadnej władzy nade mną, gdyby ci nie była dana z góry” ( J 19,11). 78 S T A N I S Ł A W P R Z E P I E R S K I [20]

52 O kreślenie to często w ystępuje w pism ach m istycznych i je s t zapew ne parafrazą formuły m odlitew nej: „B yliśm y um arli z pow odu grzechu i niezdolni zbliżyć się do Ciebie, ale Ty dałeś nam najw yższy dow ód sw ego m iłosierdzia, gdy Twój Syn, jed y n y Spraw iedliw y, wydał się w na­ sze ręce i pozw olił się przybić do krzyża” . Por. I M odlitw a eucharystyczna o tajem nicy pojedna­ nia, [w:] [Msza! Rzymski 1986], s. 344*.

53 Por. Liturgia W ielkiego Piątku - M odlitw a Powszechna, [w:] [Mszał Rzymski 1986], s. 134-140.

54 „Ty m o cą D ucha działasz w głębiach serca, aby nieprayjaciele szukali zgody, przeciwnicy podali sobie rękę i ludy doszły do jed n o ści” . Por. II M odlitw a Eucharystyczna o tajem nicy po­ jednania, [w:] [MszałRzymski 1986], s. 348*. Por. także: ,,[w ten sposób] jednych, ja k i drugich znów pojednać z Bogiem w jed n y m Ciele przez krzyż, w sobie zadaw szy śm ierć w rogości” (E f 2, 16).

55 „O n sam będąc praw dziw ym Bogiem , uniżył samego siebie, i przez krew przelaną na krzy­ żu przyniósł pokój całem u św iatu” . Por. 1. Prefacja zwykła, [w:] [Mszał Rzymski 1986], s. 53*.

(6) SY M B O L SO LID A R N O ŚC I

Chrystus solidaryzuje się z wszystkimi ludzkimi cierpieniami i to w ten spo­ sób, że m a j e za własne cierpienia: „W szystko, co uczyniliście jednem u z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili” (M t 2 5 ,40)56. Cierpienie, któ­ re samo w sobie nie m a sensu i jest złem, zostaje w ten sposób uświęcone. Chrystus nadaje m u sens zbawczy.

(7) SY M BO L K O ŚC IO Ł A

Kościół zw any przez św. Paw ła «M istycznym (duchow ym ) Ciałem C hry­ stusa» jest ciałem zranionym i ukrzyżowanym. Tym co zadaje cierpienie K o­ ściołowi je st każdy grzech popełniony przez chrześcijanina. N ajw iększy z nich to w prow adzanie podziałów w sam ym K ościele, w szyscy którzy to czynią: „krzyżują w sobie Syna Bożego i w ystaw iają go na pośm iew isko” (Hbr 6,6)57.

(8) SYM B O L CHW A ŁY

K rzyż nie je s t tylko narzędziem męki, lecz znakiem chwały. Św. Jan E w angelista bardzo w yraźnie daje do zrozum ienia, że krzyż je st antycypa­ cją chw ały B ożej, bo daje początek zm artw ychw staniu i w niebow stąpie­ niu. C hrystus przy b ity do krzyża ukazuje p ra w d ziw ą godność człow ieka. K iedy «dobry» ło tr błaga o m iłosierdzie, C hrystus zw raca się do tego u p o ­ korzonego i zhańbionego człow ieka słowam i: „D ziś ze M n ą będziesz w ra ­ ju ” (Łk 2 3 ,43)58. U kazuje m u w ten sposób je g o «now ą» godność, uzyska­ n ą właśnie dzięki swej ofierze. W tym znaczeniu krzyż jest sym bolem escha­ tologicznej chw ały zbaw ionych. N ow a godność stw orzenia B ożego (B óg w krzyżu nie tylko «przyznaje» się do sw ojego stw orzenia, ale okazuje się O jcem )59.

56 „B óg je s t zaw sze po stronie cierpiących. Jego w szechm oc objaw ia się w łaśnie w tym , że dobrow olnie przyjął cierpienie (...). To, że pozostał do śm ierci n a krzyżu, to, że n a tym krzyżu m ógł pow iedzieć do B oga tak, ja k w szyscy cierpiący: «B oże m ój, czem uś m nie opuścił» (M k 15, 34) - w łaśnie to pozostało w dziejach człow ieka jak o najsilniejszy argum ent. G dyby zabrakło tego konania n a krzyżu, praw da, że B óg je s t m iłością zaw isłaby w próżni” (Jan Paw eł II).

57 „O n spełniając T w oją wolę, nabył dla Ciebie lud św ięty, gdy w yciągnął sw oje ram iona na krzyżu, śm ierć pokonać i objaw ić m oc zm artw ychw stania” . Por. 6 P refacja zw ykła, [w:] [Mszał Rzymski 1986], s.58*. W arto zauw ażyć, że zestaw iony je s t ten znak ze zm artw ychw staniem . K rzyż je s t tu znakiem prognostycznym .

58 „On objaw ił sw o ją chw ałę w obec w ybranych św iadków , a Jego ciało podobne do naszego zajaśniało niezw ykłym blaskiem . W ten sposób um ocnił serca uczniów , ab y nie ulegli zgorsze­ niu krzyża, a całem u K ościołow i dał nadzieję, że osiągnie chw ałę, k tó rą sam zajaśniał jako jeg o G łow a” . Por. Prefacja o Przem ienieniu Pańskim , [w:] [Mszał Rzymski 1986], s. 62*.

59 „Przez w ielkanocne m isterium zostaliśm y uw olnieni z ja rz m a grzechu i śm ierci, i wezw ani do chw ały” (Por. 1. P refacja n a niedziele zwykłe, [w:] [Mszał Rzymski 1986], s. 45*.