Julian Kałowski
Podział na chóry w polskich żeńskich
instytutach zakonnych
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 34/1-2, 87-101
1991
Praw o Kanoniczne I 34 (1991) n r 1—2 j
KS. JULIAN KAŁOWSKI MIC
PODZIAŁ NA CHÓRY
W POLSKICH ŻEŃSKICH INSTYTUTACH ZAKONNYCH T r e ś ć : Wstęp. — 1. Pojęcie. — 2. Stan praw ny konwersek. — 3. Zniesienie podziału na chóry. — 4. Wykaz niektórych polskich żeńskich instytutów zakonnych o jednym chórze. — Zakończenie.
W stęp
In sty tu ty życia zakonnego oraz ich instytucje podlegały i podle gają różnego rodzaju przeobrażeniom . Jed n ą z takich instytucji, szeroko rozw iniętą w żeńskich insty tu tach zakonnych, a obecnie należącą już do przeszłości, by ł podział na chóry, czyli klasy.
O m aw iając ten problem , trzeba zwrócić uw agę na fakt, że — przynajm niej w aktualny m rozum ieniu stan u rzeczy i z p u nk tu w idzenia pow szechnej zasady równości — nie zachodziła koniecz ność w prow adzania owej instytucji. Tak też, o czym będzie się można przekonać z dołączonego na końcu wykazu, uw ażali nie którzy założyciele i założycielki żeńskich in stytu tów zakonnych. Dlatego w łaśnie na terenach należących do daw nej Rzeczypospoli tej Polskiej, a m iało to m iejsce szczególnie w X IX i pierw szej po łowie XX wieku, zakładano i erygow ano stosunkowo dużą liczbę insty tu tó w zakonnych zarów no o jednym , jak i o dw óch chórach.
W ydaje się, że ze względu n a złożoność zjaw iska będzie rzeczą pożyteczną przeanalizow anie niektórych problem ów związanych z insty tucją podziału n a klasy, czyli chóry, w żeńskich insty tu tach zakonnych.
1. P o ję c ie
W prowadzenie do żeńskich in stytutów zakonnych podziału na klasy, czyli — jalc to się zwykło określać w języ k u (prawniczym — chóry, wiązało się z istnieniem w zakonach kleryckich instytucji konw ersów (conversi) к Term in conversus stosowano w historii in stytutó w życia zakonnego w odniesieniu do m nichów, k tó rzy w stąpili do klasztoru w późnym okresie życia, a czyniono to naw et wówczas, jeśli owi m nisi otrzym ali po pew nym czasie święcenia kapłańskie
1 A. G a u t h i e r , Classi di religiose, Dizionario degli istituti di p er- fezione, vol. II, Roma 1975, kol. 1154.
88 Ks. J. Kałowslki 12] (co raczej rzadko m iało miejsce, gdyż większość z nich stanow ili illi-
terati, czyli niepiśm ienni, niewykształcona, k tó ry m i pozostaw ali aż
do śmierci). T erm inem conversus określano rów nież członków tzw. fam ilii klasztoru, a więc osoby w praw dzie naśladujące życie m ni chów, lecz nie zobow iązujące się do tego profesją, k tó rej skutkiem było form alne w łączenie (z praw am i i obowiązkam i) do ścisłego grona zakonników (mnichów) 2. K onw ersam i można rów nież n a zwać zakonników bez święceń kapłańskich, zw iązanych na rów ni z zakonnikam i duchow nym i tym i sam ym i ślubam i, ale spełniają cych zadania pomocnicze właściw e dla insty tu tu , którego są człon kam i 3.
Również w n iektórych klasztorach żeńskich stosunkow o wcześ nie, bo już w X II w ieku, w ystępow ała k ateg orią członkiń zw anych konw erskam i (conversae), przydzielonych do posługi mniszkom. Świadczą o tym chociażby sta tu ty dla klasztoru m niszek w P a ra - lecto zredagow ane przez A belarda ( + 1142), przew idujące in sty tu cję konw ersek, „które w yrzekając się św iata, oddają się na służbę mniszkom, nosząc h a b it zakonny, lecz nie m onastyczny" 4. In sty tu cja konw ersek w ystępow ała rów nież w innych zakonach mniszek, na przykład u C ystersek 5, K artuzek *, G ilb e rty n e k 7, a także Do- m inikanek 8.
Papież Pius V (1566—1572) w sw ojej reform ie życia zakonnego, w prow adzając pod różnym i sankcjam i obowiązek zachow ania k lau zury papieskiej (a ty m sam ym sprow adzając w szystkie in sty tu ty żeńskie do zakonów ścisłych), zakazał na przyszłość przyjm ow ania konw ersek i to pod sankcją nieważności ak tu i skutków z niego w y n ik a ją c y c h 9. W konstytucji Circa pastoralis P ius V mówi
2 J. D u b o i s , Converso, Dizionario degli istituti di perfezione, vol. III, Roma 1976, kol. 110.
3 Tamże.
* A. G a u t h i e r , Classi di religiose, jw., kol. 1154; P. A b e l a r d u s , Epistola III, PL 278, kol. 267—268: „Omnes vero reliquae moniales, quas vocamus claustrales, m ilitum more divinum pergunt expeditae servitium . Conversae autem , quae etiam saeculo renuntiantes, obsequio m onialium se dicarunt, habitu quodam religioso, non tam en monastico, quasi pedites inferiorem obtinent gradum ”.
‘ A. G a u t h i e r , Classi di religiose, jw. kol. 1154.
6 U n a M o n a c a C e r t o s i n a , Certosine, Dizionario degli istituti di perfezione, vol. II, kol. 779.
7 G. K n o w e l s , Gilbertini e Gilbertine, Dizionario degli istituti di perfezione, vol. IV, Roma 1977, kol. 1178—1182; A. G a u t h i e r , Classi di religiöse, jw., kol. 1154; Regulae Ordinis Sem pringensis sive Gilberti- norum Canonicorum, L. H o l s t e n i u s , Codex regularum , m onasti carum et canonicarum , t. II, Graz 1957, s. 467—536.
8 L. A. R e d i g o n d a , Domenicane, Monache, о Monache dell’Ordine dei Frati Predicatori, .Dizionario degli istituti di perfezione, vol. III, kol. 780—793.
9 S. P i u s V, const. Circa pastoralis, 29 m aii 1566, Fontes I, n. 112 § 6: „Et de cetero nullae aliae conversae professae recipi am plius etiam
Podział na chóry 89 w praw dzie o konw erskach, ale tylko będących profeskam i, czyli takich, k tó re sk ładały śluby zakonne, zobow iązując się tym sam ym do zachowania rad ew angelicznych i życia zgodnie z w ytycznym i zarówno ustaw w łasnego insty tu tu , jak i innych w ytycznych p ra w odaw stw a k o ścieln eg o I0. Mówiąc o konw erskach, papież zazna c z a ł w sposób w yraźny, że chociaż nie przynależą one do p ierw szego chóru i tym sam ym pełnią tylko posługi drugorzędne, to jednak sk ład ają one śluby i są praw dziw ym i zakonnicam i. Z astrze żenie takie papież P ius V uczynił w ty m celu, by odróżnić siostry kon/werski od osób należących do znanej wówczas in sty tu cji p ra w nej zw anej fam ilią, czyli od osób w sposób luźny zw iązanych z in sty tu tem m acie rzy sty m 11. Do zadań fam ilii należała pomoc w róż nych pracach służebnych, np. upraw ianie roli lub w ykonyw anie in nych zajęć gospodarczych !2.
Można w tym m iejscu zapytać: jakim i m otyw am i kierow ał się papież Pius V, w ydając w ym ienione dyspozycje? P rzede w szyst kim — o czym już w cześniej wspom niano — chciał zaham ować roz wój innych form życia zakonnego dla niew iast poza życiem kon tem placyjnym i klau zu rą p a p ie s k ą 13. Ponadto decyzja polecająca złożenie ślubów uroczystych i zachow yw anie k lau zury papieskiej m iała zastosow anie w łaśnie do sióstr konw ersek jako w y konują cych zadania pomocnicze, a więc m ogących pracow ać także poza klasztorem , czyli obiektem objętym klauzurą papieską ł4.
de consensu suorum Superiorum, vel Praelatorum possint; quod si adversus hanc nostram prohibitionem receptae fuerint, illarum re ceptio nulla, irrita, et inanis sit, prout ex nunc nullam, irritam facimus, et annullam us”; Por. J. D u b o i s , jw., kol. 117.
10 J. D u b o i s , jw., kol. 117.
11 J. H o u r 1 i e r, Famiglia, Dizionario degli istituti di perfezione, vol. III, kol. 1390—1397.
12 Tamże, kol. 1390—1391: „...Senza essere un monaoo, egli partecipa interinalm ente alia vita dei monastero, ivi compreso il lavoro manuale, a cui viene invitato od obligato. Non si puô dire la stessa cosa di co loro chce si stabiliscono, di norma a titolo perm anente, in una di quelle comunità che gravitano intorno a un m onastero basilicale e ehe dipendono dall’abate. È il caso dei peregrini nello xenodochium. Essi hanno uno statuto proprio, che И integra nell’abatia: si potrebbe già pariare di famiglia.
Inoltre la vita separata dei monaci non esclude sempre la presenza di domestici laici, il cui legame, per contratto о semplicemente per con suetudine, fa di essi dei fam iliari dei fam igliari, dei metori della casa. Cosi le monache si valgono dei servizi di persone ehe assolvono pre- feribilm ente cómpiti all’esterono del m onastero: è il saco di quel piecoli m onasteri fam iliari che proungano l’esistenza di una casa paterna...”
13 J. R. B a r , J. К a ł o w s k i, Prawo o instytutach życia konsekro wanego, W arszawa 1985, s. 150—151; F. B o g d a n , Geneza i rozwój klauzury zakonnej. S tudium historycznoprawne, Poznań 1954, s. 291. 14 S. P i u s V, const. Circa pastoralis, § 3—4: ,,Mulieres quoque quae T ertiariae, seu de Poenitentia dicuntur, cuiuscumque fuerint O r dinis in congregatione viventes, si et ipsae professae fuerint, ita ut
•90 Ks. J. Kalowtoi m Trzeba zauważyć, że rygorystyczne rozporządzenie papieża, w konsekw encji pow odujące podział na klasy, podobnie jak w szyst kie inne dyspozycje zamieszczone w om aw ianej konstytucji, oka zało się nieskuteczne — ówczesna p rak ty k a podyktow ana ak tu aln y mi potrzebam i poszła bowiem w przeciw nym kieru nk u, tzn. łago dziła k lauzurę papieską, a nawert tw orzyła całkow icie nowe in sty tu ty zakonne, nastaw ione na cele chary taty w n e oraz społeczne ls. Od czasu pow staw ania licznych zgrom adzeń zakonnych, tj. in stytutó w zakonnych o ślubach prostych — a proces tak i rozpoczął się już w XVII w ieku — nowo pow stające in sty tu ty realizacji rad ew angelicznych przejęły od zakonów ścisłych (ordines) podział na klasy, czyli chóry u . N iektóre in sty tu ty posunęły się ta k dalelko, że zam iast dwóch w prow adziły trzy, a naw et więcej kategorii sióstr. Jed n ak K ongregacja Biskupów i Zakonników przy zatw ierdzaniu konstytucji, a przez to sam o — zgodnie z ówczesną p rak ty k ą — pośrednio uznając in sty tu ty 17, w sposób kategoryczny sprzeciw iała
się takiem u postępow aniu 18.
P ra k ty k a K ongregacji Biskupów i Zakonników w yrażona została w jednoznacznym przepisie praw nym , zamieszczonym w Norm ach z 1901 roku, gdzie czytam y: „Wszyscy członkow ie Zgrom adzenia stanow ią jedną albo dwie kategorię, a nie w ięcej” 19. Norm y za bran iały ponadto w szystkim zgrom adzeniom zakonnym o ślubach
solemne votum em iserint, ad clausuram praecise, ut praem ittatur, et ipsae teneantur; quod si votum solemne non em iserint, O rdinarii una cum superioribus earum hortentur, et persuadere studeant, ut illud em ittant, .et profiteantur, ac post emissionem, et professionem eidem clausurae se subiiciant, quod si recusaverint, et aliquae ex eis inventae fuerint scandalose vivere, severissime puniantur. Ceteris autem omnibus sic absque emissione professionis, et clausura vivere omnino volentibus interdicim us, et perpetuo prohibemus, ne in futuram ullam aliam pro r sus in suum Ordinem, Religionem, Congregationemque recipiant. Quod si contra huiusm odi hanc nostram prohibitionem , et decretum aliquas receperint, eas ad sic vivendum omnino inhabiles reddimus, ac illarum quaslibet professiones, et receptiones irritas facimus, et annullam us”.
15 T. S a n c h e s , Opus morale in praecepta, Roma 1693, lib. VI, c. XV, n. 59; F. P e 11 i z z a r i u s, Tractatus d e monialibus, Ve- netiis 1578, c. VII, n. 24; A. G a m b a r i, Institutorum saecu
larium et congregationum religiosorum evolutio comparata, Commen
tarium pro religiosis et missionariis 29 (1951) 230—231; „Constitutio ’Circa pastoralis’ ex parte inefficax rem ansit: Episcopi sensim sine sensu ceperunt has Congregationes vel earum regulas approbare”; A. G a u t h i e r , Classi di religiose, kol. 1156.
18 A. G a u t h i e r , Classi di religiose, jw., kol. 1157; Temże, Classi di religiosi, Dizionario degli istituti dd perfezione, vol. II, kol. H160.
17 A. G a m b a r i, Institutorum saecularium et congregationum reli giosarum evolutio comparata, jw., s. 230—231.
18 A. G a u t h i e r , Classi di religiose, jw., kol. 1157.
19 Normae secundum quas S. Congr. Episcoporum et Regularium pro cedere solet in approbandis novis institutis votorum sim plicium (28 iunii 1901), Romae 1901, n. 48.
й Podział na chóry 91
prostych tw orzenia dodatkow ej kategorii członków, m ającej cha ra k te r trzeciego zakonu. Godzono się jedn ak na to, aby zgrom adze nia zakonne o takich ślubach — i to zarów no m ęskie, jak i żeń skie — m ogły grom adzić wokół siebie w celu w ykonyw ania zajęć poza dam am i in sty tu tu ludzi odznaczających się pobożnością. N a leżało dla nich ułożyć specjalne statu ty , w edług których m ieli żyć i uczestniczyć w zasługach insty tu tu . Chodziło głównie o uczest nictwo w różnego rodzaju przyw ilejach, którym i obdarzone było zgrom adzenie, np. o praw o do odpustów, m odlitw po śmierci, bycia pochow anym modo religiosorum na cm entarzu przeznaczonym dla zakonników etc.20
R ów nież i K o d ek s P ra w a K anonicznego z 1917 ro k u p rz e ją ł w o m a w ia n e j k w e stii d a w n e w y ty czn e i n ie dopuszczał do w p ro w a dzen ia w zak o n n y ch in s ty tu ta c h żeńskich p o d ziału na w ięcej niż d w ie k la sy czło n k iń 21.
A zatem -— jak w ynika z Norm 21 oraz innych przepisów praw nych — członkinie żeńskich in stytutów zakonnych o ślubach p ro stych m ogły (ale nie m usiały) dzielić się na chóry. Nie był to — ja k w idać — podział obowiązkowy, lecz fa k u ltaty w n y i zależał w y łącznie od woli zakonodaw cy albo najw yższej kolegialnej w ładzy in sty tu tu , tj. k ap itu ły generalnej.
J a k im i w ięc m o ty w a m i m ógł się k iero w ać n a jw y ż sz y p ra w o d a w ca k o ścieln y , w y d a ją c z a k a z z a b ra n ia ją c y w p ro w a d z a n ia w ięcej niż dw óch k las sió str?
Zanim odpowiem y na to pytanie, należy przypom nieć, że zarów no daw niej, jak d obecnie życie w spólne oraz zobow iązanie się po przez śluby do zachow ania rad ew angelicznych stanow iły i stano wią istotne elem enty życia zakonnego. Dlatego też Stolica Apo stolska nie uznaw ała i nie uznaje — na co w skazują dokum enty Kościoła — życia zakonnego bez życia wspólnego 23.
Kodeks z 1917 roku stw ierdza: „Wszyscy pow inni mieć w po szanow aniu stan zakonny, czyli stały sposób w s p ó l n e g o ż y c i a (podkr. J. Κ.), w którym w ierni, oprócz w spólnych przykazań, zo
20 Normae, n. 51: „Zgromadzeniom o ślubach prostych nie wolno przybierać sobie jakiegokolwiek trzeciego działu, któryby miał cha ra k te r trzeciego zakonu. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby dla w ykonywania zajęć poza domem Zgromadzenia męskie — pobożnych mężczyzn, a Zgromadzenia sióstr — pobożne niew iasty sobie przybie rały, którym przepiszą pewien sposób życia i przyznają im uczestnictwo
w zasługach Zgromadzenia”. 21 Por. kan. 558 KPK/1917. 22 Normae, n. 48, 51.
23 Por. С. XII, q. 1, c. 11; С. XVIII, q. 2, c. 25; X. I, 31, 7; X. III, 31, 5; X. III, 35; Cone. Trident., sess. X X V , de regularibus с. 1—2, Concilio rum oecumenicorum decreta, Bologna 1973 3, s. 776; C l e m e n s VIII, decr. Nullus omnino, 25 iul. 1599, § 1—2, Fontes, I, n. 187; S. C. Ep. et. Reg., decr. 22 aug. 1814, n. X, Fontes IV, n. 1893; S. C. super Statu Re gularium , declar. 1 oct. 1852. Fontes VI, n. 4379.
92 Ks. J. Rałoiwski [6]
bow iązują się także do zachowania rad ew angelicznych przez ślub p o s ł u s z e ń s t w a , c z y s t o ś c i i u b ó s t w a (podkr. J. K .)” 24. Kodeks z 1917 roku polecił rów nież w sposób dokładny zachowy wać życie w spólne w tym , co dotyczy pożyw ienia, u b ra n ia i sp rzę tu domowego 25.
W podobny sposób o konieczności życia wspólnego w instytucie zakonnym w yraża się Kodeks P raw a Kanonicznego z 1983 roku, w którego kanonie 607 § 2 czytamy: „In sty tu t zakonny jest wspól notą, której członkowie składają śluby w i e c z y s t e l ub c z a s o w e {podkr. J. Κ.), ale odnaw iane po upływ ie czasu, oraz po dejm ują b r a t e r s k i e w s p ó ł ż y c i e w e w s p ó l n o c i e
(podkr. J. K.)”. K anon 665 § 1 tego Kodeksu poleca natom iast: „Za konnicy pow inni m ieszkać we w łasnym domu zakonnym , z a c h o w u j ą c ż y c i e w s p ó l n e (podkr. J. K.) i nie opuszczać go bez zezwolenia swego przełożonego. Gdy natom iast chodzi o dłuższą nieobecność w domu, to przełożony wyższy, 'działając za zgodą swej rady , może dla słusznej przyczyny zezwolić zakonnikow i n a przebyw anie poza dom em instytutu , jednak nie dłużej niż rok, chyba że chodzi o ratow anie zdrowia, odbycie studiów lub w yko nyw anie apostolatu w im ieniu in sty tu tu ”.
A by obraz stanow iska Kościoła wobec życia wspólnego był p eł ny, należy zaznaczyć, że obowiązek zachow ania życia wspólnego przez w szystkich zakonników uw ażany był i jest za tak istotny, iż łam iącym go w ym ierzano różnego rodzaju sankcje, z w ydale niem z in sty tu tu w łącznie 26.
Z powyższych rozw ażań zdaje się w yłaniać powód nieudzielania przez Stolicę Apostolską niektórym założycielom in sty tu tó w zakon nych zgody na w prow adzenie więcej niż dwóch klas członków. Oso by bow iem nie przynależące ani do grona członków chórowych, ani do konw ersów — poniew aż nie prow adziły życia wspólnego, nie przebyw ały w dom u do tego praw nie ustanow ionym ani też w ści słym tego słowa znaczeniu nie pozostaw ały pod w ładzą przełożo nego — nie m ogły być zaliczane w sposób ścisły do osób zakonnych. Nic jednak z p u n k tu widzę,nia praw a kościelnego nie stało na prze szkodzie, ab y przynależały one w jakiś sposób do in sty tu tu , korzy sta ły z jego przyw ilejów i żyły jego duchem 27
24 Kan. 487 KPK/1917.
25 Kan. 594 § 1 KPK/1917: „W każdym zakonie powinno być przez wszystkich dokładnie zachowane życie wspólne, także w tym, co do tyczy pożywienia, ubrania i sprzętu domowego”.
28 X. III, 35, 2, 4, 6; Kan. 2389 KPK/1917; Kan. 696 § 1 KPK/1983. 27 Normae, n. 51; Por. Siostry stowarzyszone i zjednoczone w prow a dzone przez bł. o. H onorata Koźmińskiego, kapucyna, oraz różne klasy członkiń wprowadzone przez arcybiskupa W incentego Kluczyńskiego, założyciela Zgromadzenia Sióstr od Aniołów.
Podział na chóry
93
2. Stan prawny konwersek
Od początków istnienia tej instytu cji aż do m om entu definityw nego jej zniesienia w szystkie siostry feonwerski spełniały w yłącznie
zadania pomocnicze, tj. drugorzędne. Ponadto zarów no w zakonach m ęskich bracia konw ersi, jak . i żeńskich sio stry konw erski nie uczestniczyli w zarządzaniu instytutem . Nie mogli też pełnić jakichkolw iek kierow niczych funkcji, n aw et czysto ad m in istra cyjnych.
Powyższe zasady przejęło także X X -w ieczne praw odaw stw o. N or m y z 1901 ro k u ta k postanaw iały w tej m aterii: „Jeżeli (członko wie in sty tu tu — J. K.) dzielą się na dw a chóry, do pierw szego n a leżą przede w szystkim obowiązki rządzenia, przew odniczenia, k ie row ania, nauczania religii, nauk i sztuk. D rugi chór oddaje się prze w ażnie pracom dom owym i ręcznym ” 28. W niektórych instytu tach konw ersi dysponow ali w praw dzie praw em głosu, ale tylko w p rzy padku przyjm ow ania do in sty tu tu nowych k a n d y d a tó w 2S.
Pomimo surow ych ograniczeń dotyczących posiadania głosu czynnego i biernego K ongregacja Biskupów i Zakonników d ekre tam i z la t 1669 i 1698 uznała ważność zw yczaju przeciwnego i po zw alała, aby konw erski uczestniczyły w kap itu le konw entualnej, czyli dom owej зо
Różnica pom iędzy siostram i należącym i do poszczególnych chó rów (klas) w niektórych insty tu tach zakonnych widoczna była n a w et na zew nątrz, gdyż siostry chórowe nosiły czarn y welon, a kon- wersfci biały. W prow adzano także inne elem enty odróżniające jed ne siostry od drugich pod w zględem w yglądu, ja k np. m ateriał, z którego w ykonana była obrączka nak ład an a z ra cji profesji wie czystej etc.3i Jeszcze N orm y z 1901 roku dopuszczały możliwość nieznacznych różnic w stro ju sióstr chórow ych i k o n w e rs e k 32.
Inna różnica pom iędzy siostram i dotyczyła wysokości posagu, k tó ry m usiały wnieść w szystkie niew iasty w stępujące do in sty tu t u 33. W N orm ach czytam y, że „każde zgrom adzenie sióstr pow in
28 Normae, n. 48; Por. J. D u b o i s , jw., kol. 116; A. G ą u t h i e r , Classi di religiose, jw., kol. 1156; Tenże, Classi di religiosi, jw., kol. 1160—1161.
29 J. D u b o i s , jw., kol. 116.
30 A. G a u t h i e r , Classi di religiose, jw., kol. 1156. 81 Tamże.
32 Normae, n. 68: „Ubranie członków pierwszego chóru może się nie znacznie różnić od drugiego chóru, lecz nie tak bardzo, iżby to było ubranie odmienne. Dla sióstr powinna być pew na różnica w ubiorze między profeskam i a nowicjuszkam i”.
33 Tamże, n. 93: „Określony posag musi być zapewniony Zgromadze niu przez określone zobowiązanie, zanim kandydatka zostanie dopusz czona do obłóczyn, a przedłożony ma być Zgromadzeniu przed samą profesją”; Tamże, n. 92: „Od określonego posagu przełożona nie może zwolnić ani go zmniejszyć bez pozwolenia Świętej K ongregacji”: Kan.
94 Ks. J. Kałowski
[81
no wyznaczyć posag rów ny dla sióstr chórowych, a także dla sióstr konw ersek, czyli pomocnic; posag w praw dzie m niejszy, ale rów ny dla każdej” 34.Różnica pom iędzy siostram i chórowym i a konw erskam i zachodzi ła naw et w takiej kw estii, jak na przykład precedencja, na tem at której N orm y postanaw iały: „Jeżeli są dwa chóry, pierw szy chór ma pierw szeństw o przed drugim ” 35.
Zgodnie z postanow ieniam i praw odaw stw a kościelnego każda k la sa sióstr m usiała też odbyć now icjat tylko dla niej praw n ie erygo w any. Zabroniono rów nież przechodzenia z jednej klasy do d ru giej 36. Jeszcze Kodeks z 1917 r. stw ierdzał w yraźnie, że „w zako nach, w który ch są dwie klasy członków, now icjat odbyty w je d nej klasie jest niew ażny dla dru g iej” 37.
Doipiero K ongregacja -dla Zakonów i Insty tu tó w Św ieckich w in strukcji Renovationis causam o odnowie form acji zakonnej z 6 stycznia 1969 r. zniosła ograniczenia zamieszczone w kan. 558 Ko deksu z 1917 r., postanaw iając w num erze 27: „W instytu tach , któ re m ają różne n ow icjaty dla różnych kategorii zakonników , now i cjat odbyty w jedn ej kategorii jest w ażny i w drugiej, o ile in a czej nie postanaw iają K onstytucje. K onstytucje pow inny określić, na jakich w aru n k ach może się dokonać ew entualne przejście z jed nej kategorii do dru g iej” .
547 § 1—4: „W klasztorach mniszek postulantka powinna złożyć posag, określony w konstytucjach albo przewidziany przez praw ny zwyczaj. Posag ten powinien być przekazany przed przyjęciem habitu albo przy najm niej jego przekazanie zabezpieczone w formie ważnej wobec p ra w a cywilnego. W zakonach na praw ie papieskim nie można zwalniać od przepisanego posagu w całości lub części bez indultu Stolicy Apo
stolskiej; w zakonach na praw ie diecezjalnym — bez pozwolenia m iej scowego ordynariusza”.
84 Normae, n. 91. 85 Tamże, n. 54.
88 C l e m e n s VIII,, const. Cum ad regularem, 19 m art. 1603, § 16,. Fontes I, п. 189: „...Śed qui ad Conversorum habitum recepti fuerint, ad Clericorum statum transire, etiam durante tem pore probationis, non possint”: S. C. Ep. et Reg., Imolen, 18 iun. 1613, Fontes, IV, n. 1657: „Essendosi visto quello, che V. S. nella sua dei prim o dei presente mese di giugno avvisa nel particolare di suor G iacinta G abrieri, quale fù già vestita in cotesto monasterio di S. Stefano per conversa con dote di lire Cinquecento, et hora fa instanza di far la professione per velata con l’istessa dote. Ъ а Sacra Congregatione ha giudicato ch ’ella habbia fatto bene a non perm etterglielo, poichè questo radunarebbe in troppo darmo del m onasterio, massime venendo ad esser sopra il nu mero, si come si presuppone, oltra che non si deve concedere che quelle che sono vestite per converse passino fra le velate. Doverà dun- que ella persistere nella risolutione” ; S. C. Ep. et Reg., M inorum P ro vinciae Beaticae. 14 febr. 1620, Fontes IV, η. 1708; S. C. C., decr. 21 sept. 1624, § l, Fontes V, n. 2454; Normae, n. 50: „Post professionem, non datur tran situ s a prim a ad alteram classem, nec viceversa”.
Przyczyn, dla któ rych Kodeks z roku 1917 zadecydow ał, iż nowi cjat odbyty w jednej kategorii był niew ażny w drugiej, jest kilka. Przede w szystkim konw ersam i byli ludzie bez w ykształcenia, w tym naw et analfabeci, a aini prak ty k a, ani zwyczaj nie nakazy w ały im uzupełniania w iedzy teoretycznej. Można ich było jed y nie przyuczać do zaw odu lub obowiązków, który ch w ym agało fu n k cjonowanie klasztoru. Poza tym w szelkie próby zm ian pierw otnej decyzji, w tym także wolę przejścia z jednej klasy do drugiej, uważano za przejaw niestałości mogącej świadczyć o b ra k u po wołania.
Trzeba w tym m iejscu zaznaczyć, że chociaż w ytyczne kain. 558 Kodeksu z 1917 roku są jednoznaczne, to jedn ak nie zawsze były one zachowywane. Św iadczy o tym chociażby m ająca m iejsce w licznych in sty tu tach zakonnych p ra k ty k a odbyw ania przez wszystkich członków — i to bez względu na przynależność do klasy (chóru) — jednego n o w ic ja tu 38. W spom nianą p ra k ty k ę tłum aczono tym , że kan. 558 K odeksu z 1917 roku m iał zastosow anie jedynie do zakonników , którzy w yrażali zam iar przejścia z jednej klasy do innej już po odbyciu now icjatu, nie odnosił się natom iast do osób, które już przy w stąpieniu do in sty tu tu w yraziły zam iar przynależ ności do określonej klasy członkó w 39.
Pomimo w ym ienionych tu przykładow o różnic zachodzących m ię
[9] Podział na chóry 95.
33 K onstytucje i Reguła Zgromadzenia Zakonnego Sióstr Córek N aj czystszego Serca N ajśw iętszej Maryi Panny Trzeciego Zakonu św. Fran ciszka z A syżu, W arszawa 1931; Constitutiones Congregationis Clerico rum Regularium M arianorum sub titulo Im m aculatae Conceptionis Be atissimae Mariae, Roma 1930.
39 T. S c h a e f e r , De religiosis ad norm am Codicis luris Canonici, Roma 1947 * s. 503—504: „Si secundum Constitutiones domum ad finem novitiatus canonici pressius designatur, ad qualem classem, singuli, per tineant (indifferentes) can. 558 non videtur applicari et novitiatus pro utraque clas.se valebit. Si a Sede Apostoliica plures Domus novitiatus erectae sint, annus novitiatus p artim in hac vel illa peragi potest, nisi aliud caveatur.
Per se non est licitum, u t novitii indifferentes habeantur. Quod con sequitur ex institutione, educatione, form atione Clericorum vel Laicorum in illis Religionibus, ubi adsint Clerici et Laici. Si autem duo anni no vitiatus adsint, facilius hic modus perm itti potest. Si religiosus iam in una classe professionem emiserit, et nunc ad aliam classem transire velit, post novum novitiatum , professionem em ittere debet, ut omnia iura et obligationes ilius classis accipiet. C eterum novitiatus natura sua ad professionem o rd in atu r”; F. X. W e r n z , P. V d d a l , Ius canonicum ad Codicis norm am exactum , t. III, De religiosis, Romae 1933, s. 234— 235; R. B a k a l a r c z y k , De novitiatu, W ashington 1927, s. 133—134: „Adspirans debet novitiatum peragere in sua classe; si tam en post in ceptum vel etiam post peractum novitiatum velit tran sire ad alteram classem opus est novitiatum in altera classe iterare; anteactus enim novitiatus non valet”; L. R. F a n f a n i , De iure religiosorum, Rovigo 1949, s. 646—649; D. H. S c h u y l e r , De sodalibus laicis in congregatio nibus clericalibus, Roma 1969, s. 39—43.
96 Ks. J. Katowski [10]
dzy poszczególnymi chóram i w szystkie sio stry składały jedn ak ta fcie sam e ślub y zakonne, a także zobowiązane były d c zachow yw a nia w spólnych konstytucji i innych zbiorów p raw n y ch 40.
K onkludując trzeb a stw ierdzić, że konw ersi ibyli praw dziw ym i zakonnikam i, a od członków chórowych różnili się jedynie rodza jem w ykonyw anych zajęć oraz spraw ow anym i u rz ę d a m i41.
3. Zniesienie podziału na chóry
P rak ty k a Stolicy Apostolskiej, chociaż w różny sposób i powoli, to jednak stale zm ierzała do zniesienia podziału n a chóry, czyli klasy. Począwszy od lat trzydziestych obecnego stulecia K ongre gacja Zakonów czyniła w ysiłki, ab y siostry konw erski w klaszto rach klauzurow ych i zgrom adzeniach zakonnych o ślubach p ro stych stopniowo zrów nyw ać w p raw ach i obowiązkach z siostram i chórowym i, np. poprzez w spólne odm aw ianie brew iarza etc.42. W tym celu 13 w rześnia 1952 roku, a więc w dw a lata po M iędzy narodow ym K ongresie Stanów Doskonałości (kongres ten w ytyczył drogę przyszłej odnowie soborowej in sty tutów zak o n n y ch )48. K on gregacja Zakonów w ydała tzw. K ryteria, którym i należało się po sługiwać przy w prow adzaniu przystosow anej odnow y życia i dys cypliny in sty tu tó w zakonnych, zw anych wówczas stanam i doskona łości n a b y w a n e j44.
W dokum encie oprócz w ielu w ytycznych, odnoszących się np. do rew izji konstytucji, zastępow ania brew iarza M ałym O ficjum , do form acji oraz zarządu, postanowiono, że Stolica A postolska zatw ier dzi decyzję znoszącą podział na chóry, uczyni to jed nak pod trz e m a w a ru n k a m i45 :
1) W szystkie członkinie in stytu tów będą m iały rów ne obowiąz ki i p r a w a 46;
40 Normae, η. 49: ,,Członkowie obydwóch klas powinni zachowywać tę samą karność zakonną”.
41 Normae, n. 49; A. B a t t a n d i e r , Guide canonique pour les con stitutions des soeurs a voeux simples, Paris 1900, s. 132; A. G a u t h i e r , Classi di religiose, kol. 1157.
42 A. G a m b a r i, Iurisprudentia S. C. de Religiosis in applicanda constitutione apostolica „Sponsa Christi”, C om m entarium pro religiosis et missionariis, 40 (1961) 70—72; A. G a u t h i e r , Classi di religiose, kol. 1154.
43 Por. Acta et documenta Congressus Generalis de Statibus Perfec tionis, vol. I—IV, Romae 1952.
44 S. C. Religiosorum, Criteria Sequenda in accomodate renovanda vita et disciplina institutorum perfectionis, 13 sept. 1952, Leges Ecclesiae post Codicem Iuris Canonici editae, coll. X. O c h o a, vol. II, Roma 1969, n. 2306, kol. 3087—3091.
45 Tamże, kol. 3088: „La Santa Sede approverà la abolizione della distinzione delle classi, ma a tre condizioni”.
44 Tamże: „Che il cambiamento assicuri una perfetta ugualianza di doveri e di d iritti”.
[И ] Podział na chóry 97
2) przełożone pow inny mieć całkow itą swobodę m ianow ania za konnic na każdy urząd, z uw zględnieniem jed n ak kw alifikacji w y m aganych do pełnienia danej fu n k c ji47;
3) w szystkie zakonnice — bez względu na to, do jakiej kategorii przedtem należały — będą przyczyniały się do zaspokajania po trzeb in sty tu tu 48.
Dopiero po spełnieniu wyżej w ym ienionych w aru nk ów Stolica Apostolska m iała zatw ierdzać zniesienie podziału na klasy, nigdy jed n ak do osiągnięcia tego celu — jak zaznaczono w dokum en cie — nie. będzie stosow ana jakakolw iek presja 49.
O statecznie dopiero w dokum encie Soboru W atykańskiego II o przystosow anej odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis za lecono w sposób w y raźny zrów nać w szystkich ozłonków instytutów w praw ach i obowiązkach oraz — jeśli okoliczności nie w ym agają innego rozw iązania — w zgrom adzeniach żeńskich doprowadzić do jednej kategorii sióstr: „Żeby zaś m iędzy członkam i był ściślejszy węzeł braterstw a, należy tych, których nazyw a się konw ersam i, pom ocnikam i czy jeszcze inaczej, związać mocno z życiem i dzie łam i w spólnoty. Jeżeli okoliczności n ap raw d ę nie w ym agają in nego rozwiązania, trzeb a dołożyć starań , żeby w in sty tu tac h żeń skich doprowadzić do jednej tylko kategorii sióstr. A wówczas n a leży zachować tylko tak ą różnicę w śród osób, jak iej w ym aga roz m aitość dzieł, do k tórych siostry są przeznaczone z ty tu łu czy to specjalnego pow ołania Bożego, czy też szczególnych zdolności” 50.
P rzepisy w ykonaw cze do d ek retu Perfectae caritatis, zamiesz czone w M otu proprio P aw ła VI Ecclesiae Sanctae z dnia 6 sierp nia 1966 r o k u 51, poleciły kapitułom g eneralnym ustalić sposób zniesienia kategorii członków insty tu tó w zakonnych. W dokum en cie tym czytam y: „K ap ituły generalne i S ynaksy niech obmyślą sposób, w jaki by zakonnicy zwani konw ersam i, w spółpracow nika mi lub innym m ianem otrzym yw ali stopniow o w Określonych czyn nościach w spólnoty i w w yborach głos czynny, a co do niektórych urzędów także bierny; w ten sposób rzeczywiście złączą się oni
47 Tamże: „Che le superiore siano pienam ente libere di nominare tu tte le religiose a qualsiasi carica, con ogni dovuto riguardo alle capa cité e talenti di ciascuna”.
48 Tamże: „Che tu tte le religiose, senza tener conto della classe alla quale prim a appaxtenevano, contribuiscono a p ro w e d e re ai hisogni délia congregazi one.”
43 Tamże: „Verificate queste condizioni, Roma approverà Tabolizione in questione, ma non ricorrerà mai ad una pressione qualsiasi per ottenere questo scopo”.
50 D ekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae cari tatis, η. 15, Sobór W atykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst łacińsko-polski, Poznań 1968, s. 427.
51 P a w e ł VI, Charyzm at życia zakonnego, Poznań-W arszawa 1974, g. 216—225.
98 Ks. J. Katowski [12]
ściśle z życiem i działalnością wspólnoty, a k apłani będą mogli z większą swobodą poświęcić się w łaściw ym sobie zajęciom.
W klasztorach, gdzie doszło do w prow adzenia jednego rodzaju mniszek, m ają być określone w k onstytucjach obowiązki chórowe z uw zględnieniem różnicy osób, której w ym aga zróżnicowanie prac i specjalnych zawodów.
S iostry zajm ujące się zew nętrznym posługiw aniem klasztorom , zw ane oblatkam i lub innym m ianem , m ają się kierow ać specjalny mi ustaw am i, w k tó ry ch należy uw zględnić zarów no ich powołanie nie w yłącznie kontem placyjne, jak i wym ogi pow ołania mniszek, z którym i żyją w łączności, jakkolw iek nie są m niszkam i. P rzeło żone klasztoru m ają odpowiedzialne zadanie otaczać je troskliw ą opieką, zadbać o odpow iednie dla nich w ychow anie zakonne, od nosić się do nich z praw dziw ym uczuciem miłości i popierać więź b ra te rstw a ze w spólnotą m niszek” 52.
T rzeba podkreślić, że w ielu zakonodawców, korzystając z w ytycz nych p ra w a D ekretałów , nie nakładającego obow iązku podziału członków in sty tutów zakonnych na kategorie, w prow adziło tylko jeden chór.
4. W ykaz niektórych polskich żeńskich in sty tu tó w zakonnych o jednym chórze
1) Zgrom adzenie S ióstr Życia M aryi (Mariae Vitae), założone w XVIII w ieku przez ks. Józefa Turczynowicza.
2) Zgrom adzenie S ióstr A ntonianek od C hrystusa K róla (Siostry A ntonianki), założone w 1933 r. przez o. Anastazego Pankiew icza z Zakonu B raci M niejszych.
3) Zgrom adzenie Sióstr Opieki Społecznej pod w ezw aniem św. Antoniego (Siostry Antoninki), założone w 1933 r. przez Innocentę Rzadką.
4) Zgrom adzenie S ióstr M atki Boskiej L oretańskiej (Siostry Lo- retanki), założone w 1920 r. przez ks. Ignacego Kłopotowskiego.
5) Zgrom adzenie Sióstr B enedyktynek S am ary tan ek K rzyża C hry stusowego (Siostry B enedyktynki S am arytanki), założone w 1926 r. przez W incentę Jad w ig ę Jaroszyńską.
6) Zgrom adzenie S ióstr Rodziny B etańskiej (Siostry Betanki), za łożone w 1930 r. przez ks. Józefa Chryzostom a M ałysiaka, S alw a torianina.
7) Zgrom adzenie Sióstr N ajśw iętszej Duszy C hrystusa P ana (Sio stry Duszy C hrystusow ej), założone w 1923 r. przez Zofię Tajber. 8) Zgrom adzenie Sióstr Służebnic Jezusa w E ucharystii (Siostry Eucharystki), założone w 1923 r. przez błogosławionego arcybiskupa Jerzego M atulewicza.
[13] Podział na chóry 99 9) Zgrom adzenie C órek św. Franciszka Serafickiego (Siostry F ra n ciszkanki), założone w 1928 r. przez ks. A ntoniego Rewerę.
10) Zgrom adzenie S ióstr Rodziny M aryi Trzeciego Zakonu św. Franciszka (Siotry Rodziny Maryi), założone w 1857 r. przez ks. Z ygm unta Szczęsnego Felińskiego, arcybiskupa w arszaw skiego.
11) Zgrom adzenie S ióstr Franciszkanek Służebnic K rzyża (Siostry F ranciszkanki Służebnice Krzyża), założone w 1918 r. przez Różę Elżbietę Czacką.
12) Zgrom adzenie S ióstr K arm elitanek Dzieciątka Jezus (Siostry K arm elitanki D zieciątka Jezus), założone w 1921 r. przez o. A nzel m a od św. A ndrzeja Corsini (Macieja Gądek) i Teresę od św. Józefa (Janinę K ieracińską).
13) Zgrom adzenie Sióstr św. Michała A rchanioła (Siostry M icha- litki), pow stałe w 1897 r., założone przez ks. B ronisław a M arkie wicza.
14) Zgrom adzenie Sióstr Jezusa M iłosiernego (Siostry M iłosier dzia Bożego), założone w 1947 r. przez ks. M ichała Sopoćko.
15) Zgrom adzenie Sióstr M isjonarek C hrystusa K róla dla Polonii Zagranicznej (Siostry M isjonarki dla Polonii Zagranicznej), założo ne w 1939 r. przez ks. Ignacego Posadzego.
16) Zgrom adzenie Sióstr N arodzenia N ajśw iętszej M aryi P an n y (Siostry N atyw itanki), założone w 1926 r. przez H elenę Zbraniecką.
17) Zgrom adzenie Sióstr Opatrzności Bożej (Siostry Opatrzności Bożej), założone w 1856 r. przez A ntoninę Mirsiką.
18) Zgrom adzenie Sióstr M ęki P an a Naszego Jezusa C hrystusa (Siostry Pasjonistki), założone w 1918 r. przez Józefę Joannę Ha- łacdńską.
19) Zgrom adzenie S ióstr Służebnic M atki Dobrego P asterza (Sio stry P asterzanki), założone w 1895 r. przez błogosławionego o. Ho norata Koźmińskiego.
20) Zgrom adzenie Sióstr Pocieszycielek Najświętszego Serca J e zusa (Siostry Pocieszycielki), założone w 1894 r. przez błogosławio nego o. H onorata Koźmińskiego.
21) Zgrom adzenie Sióstr Służebnic Najśw iętszego Serca Jezuso wego Trzeciego zakonu św. Franciszka (Siostry S ercanki Służebnice Serca Jezusa), założone w 1894 r. przez ks. bpa Józefa Sebastiana Pelczara; z dwom a chóram i, ale już w ro k u 1896 zniesiono podział na chóry, można więc przyjąć, że od początku istn iała tylko jedna klasa członkiń.
22) Zgrom adzenie Sióstr Niepokalanego Serca N ajśw iętszej M aryi P anny (Siostry Serca Maryi) kształtow ało się powoli, założył je na początku X X w ieku ks. K onstanty Marszałowicz, jezuita. Zgrom a dzenie zostało kanonicznie erygow ane przez bpa Franciszka Jopa w 1959 r.
23) Zgrom adzenie S ióstr Służebniczek Bogarodzicy Dziewicy Nie pokalanie Poczętej (Siostry Służebniczki Dębickie), założone w 1850 r. przez Edm unda Bojanowskiego.
24) Zgrom adzenie S ióstr Służebniczek N ajśw iętszej M aryi P anny N iepokalanie Poczętej (Siostry Służebniczki Śląskie), założone w 1850 r. przez Edm unda Bojanowskiego.
25) Zgrom adzenie S ióstr Służebniczek N iepokalanego Poczęcia N ajśw iętszej M aryi P an n y (Siostry Służebniczki M aryi Pleszewskie), założone w 1850 r. przez Edm unda Bojanowskiego.
26) Zgrom adzenie S ióstr Służebniczek N ajśw iętszej M aryi P an n y Niepokalanie Poczętej (Siostry Służebniczki Starow iejskie), założo ne w 1850 r. przez Edm unda Bojanowskiego.
27) Zgrom adzenie S ióstr Służek N ajśw iętszej M aryi P an ny Nie pokalanej — z M ariów ki (Siostry Służki N ajśw iętszej M aryi P an ny Niepokalanej), założone w 1878 r. przez bł. o. H onorata K oźm iń skiego.
28) Zgrom adzenie „Jedność” pod w ezw aniem św. Teresy od Dzie ciątka Jezus (Siostry Tereski), założone w 1925 r. przez ks. A ndrze ja M azurkiewicza.
29) Zgrom adzenie S ióstr św. T eresy od D zieciątka Jezus (Siostry Terezjanki), założone w 1936 r. przez bpa A dolfa Szelążka.
30) Zgrom adzenie S ióstr „W spólnej P rac y ” od N iepokalanej M aryi (Siostry W spólnej Pracy), założone w 1922 r. przez bpa W ojciecha Owczarka.
Zakończenie
Istnienie w żeńskich in sty tu tach zakonnych podziału członkiń na chóry, czyli klasy, jest faktem historycznym , k tó ry m oże w ydaw ać się obecnie m ało zrozum iały. A by jednak w ocenie tego zjaw iska zachować obiektyw izm , trzeba wzdąć pod uw agę daw ne w aru n k i społeczne i ekonom iczne oraz kontekst historyczny, w którym om a w iana in sty tu cja kościelna pow staw ała i rozw ijała się.
W arty k u le ukazano ewolucję, jakiej in sty tu c ja ta podlegała na przestrzeni wieków. W końcowej części a rty k u łu zamieszczono w y kaz jednochórow ych żeńskich instytutó w zakonnych pow stałych na terenie Polski. Zestaw ienie to prow adzi do w niosku, że w łaś nie w Polsce istniała stosunkow o duża liczba in sty tu tó w zakonnych
założonych przez Polaków , które nie m iały podziału na chóry. A za tem , jak się w ydaje, niesłuszne jest obw inianie w ładzy kościelnej o to, że narzucała założycielom lub najw yższym w ładzom in s ty tu tów w prow adzanie podziału członkiń na klasy (chóry).
iPodziiał na chóry 101
La division en choeurs des instituts religieux féminins polonais
Dans l’article l’A uteur expose une des nombreuses institutions, qui actuellem ent appartient à un passé révolu, c.à.d. la division en choeurs ou en classes des instituts religieux féminins polonais.
On dém ontre que dès les débuts de son existence, l’institution an a lysée était soumise à des transform ations de tout genre.
En se basant sur les directives de l ’ancien Droit canon en ce qui concerne les instituts religieux, on expose les différences qu’il y avait entre les diverses classes de soeurs; elles con — cernaient principale m ent le domaine des devoirs à rem plir et des droits qui leur revenaient. L’A uteur a ttira n t l’attention sur la pratique du Saint-Siège et sur divers actes juridiques dém ontre avec preuves à l’appui que la plus haute autorité de l ’Église, su rto u t à p a rtir des années tren te de notre siècle, a toujours charché à supprim er la division en classes qui existait dans les instituts religieux féminins; ce qui fu t fa it après le concile de Vatican II.
L’article souligne u n fait très im portant, à savoir que la division en choeurs n’était imposée par aucune autorité ecclésiastique, mais cette institution pouvait être introduite soit p ar les fondateurs (fondatrices), soit p ar d’autres organismes législatifs des différents instituts religieux. La dernière partie de l’article contient la liste des instituts religieux féminins érigés en Pologne, dont les membres n ’étaient pas divisés en classes ou en choeurs.
