Jan Gliściński
"Die Eschatologie des Hilarius von
Poitiers. Ein Beitrag zur
Dogmengeschichte des vierten
Jahrhunderts", Michael Durst, Bonn
1987 : [recenzja]
Collectanea Theologica 59/1, 177-178
RECENZJE
177
M ich ael D U R ST, D ie E sch a to lo g ie d e s H ila riu s v o n P o itie rs. E in B e itra g
z u r D o g m en g esch ich te d e s v ie r te n J a h rh u n d e rts, B onn 1987, B orengasser,
s. X L IV + 386.
E sch atologia O jców K ościoła jest, jak się w y d a je, d ziedziną sto su n k o w o m ało znaną. K o m p lek so w e i d ogłęb n e jej op racow an ia n a leżą ch y b a jeszcze do p rzyszłości. W ja k iejś m ierze lu k ę tę w y p e łn ia u b ie g ło w ie c z n a (sic!) książk a L. A t z b e r g e r a , G esc h ic h te d e r c h ristlic h e n E sch a to lo g ie in n e r
h alb d e r vo rn ic ä n isc h e n Z e it, F reib u rg im Br. 1896 (przedruk: L eid en 1970).
Z n a jn o w szy ch p u b lik a cji na szczeg ó ln iejszą u w a g ę zasłu gu ją m . in. akta sym p ozju m p atrystyczn ego, jak ie od b yło się w In stitu tu m P a tristic u m A u - gu stin ia n u m w R zym ie w 1977 r., w y d a n e n a stęp n ie drukiem w zeszy cie A u g u stin ia n u m 17 (1978) 1— 282, k tó ry n o si ty tu ł S tu d i s u ll’esca to lo g ia , jak ró w n ież a k ta sym p ozju m p a try sty czn eg o zorgan izow an ego przez W yd ział L i tera tu ry C h rześcijań sk iej i K la sy czn ej P a p iesk ieg o U n iw e r sy te tu S a lezja ń sk iego w R zy m ie w 1984 r., k tóre u k azały się staran iem prof. S. F e l i c i e - g o w k sią żce za ty tu ło w a n ej M o rte e im m o r ta lità n e lla c a te c h e si d e i P a d ri
d e l III—IV secolo, L ibreria A ten eo S alesian o, R om a 1985, s. 292. S ą to bez
w ą tp ien ia cen n e p ozycje, m ogące p rzyn ieść w ie le k o rzy ści osobom in te r e su ją cy m się sp raw am i esch a ty czn y m i w u jęciu O jców . T rzeba jednak przy tej ok azji zaznaczyć, iż sto su n k o w o n iezn a czn a liczb a św ia d k ó w starożytn ej tra d y cji ch rześcija ń sk iej d oczek ała się jak do tej pory jak ich ś g ru n to w n iej- szych op racow ań w tej m aterii. Do g ru p y te j n ależą zw łaszcza O jcow ie A po sto lsc y (A. F e r n a n d e z ) , św . J u sty n (L. W. B a r n a r d ) , św . C yprian (A. F e r n a n d e z ) , św . A m broży (J. N i e d e r h u b e r ) , św . H ieronim (J. Р. О’ С о д п е 1), św . A u g u sty n (H. E g e r ) i św . G rzegorz W ielk i (J. H. H i 11). Do grona teg o dochodzi ob ecn ie św . H ilary z P o itiers, w ła śn ie d zięk i o m a w ia n ej p rzez nas p ozycji k siążk ow ej.
P raca M. D u rsta sk ła d a się z w y k a z u b ib liograficzn ego, w stęp u , trzech części, d w óch su p lem en tó w ■ oraz in d ek sów : b ib lijn ego, h ila ria ń sk ieg o , sta ro ży tn y ch i w sp ó łczesn y ch a u torów oraz in d ek su rzeczow ego. P ierw sza część, liczą ca pięć rozdziałów , p o św ięco n a jest p ro b lem a ty ce śm ierci w u jęciu b i skupa P oitiers. W rozd ziale p ierw szy m autor p rzed staw ia antrop ologię h iła - riańską, w m y śl k tórej c zło w ie k jest b y tem złożon ym ze śm ierteln eg o ciała i n ie śm ie r te ln e j duszy, tw o rzą cy ch jedność. W fo rm ie ek sk u rsu M. D u rst po rusza k w e stię c o r p o r a lita tis a n im a e p o w sta łą n a bazie sp orządzonego w sposób alegoryczn y przez biskupa P o itiers K o m e n ta r z a d o E w a n g e lii św . M ateu sza. W d ru gim z k o lei rozd ziale autor o m a w ia zn aczen ie śm ierci, k tóra zdaniem św . H ilarego p o leg a na rozd zielen iu d u szy od ciała, jest p ow szech n a, w y n ik a z p raw a n atu ry i sta n o w i n a stę p stw o grzech u p ierw orodnego. R ozdział trzeci tra k tu je o- p rzezw y ciężen iu śm ierci. A utor p rzed sta w ia w nim naukę b isk u p a P o itiers n a tem a t przezn aczen ia czło w ie k a do w ieczn o ści, jak ró w n ież zb a w czego dzieła C h rystu sa, k tó ry przez sw o je w c ie le n ie p rzeb ó stw ił natu rę lu d z ką, a przez sw o ją m ęk ę, śm ierć i zm a rtw y ch w sta n ie p ok on ał g łó w n eg o w roga czło w iek a . P rzy sw o jen ie sob ie zb aw czego d zieła C hrystu sa p olega n a k o h eren cji m ięd zy w iarą i uczyn k am i, w y m a g a p rzyjęcia chrztu św ., u czestn iczen ia w E u ch arystii, słu ch a n ia i sto so w a n ia w ży ciu praw d za w a rty ch w S ło w ie B ożym , tu d zież k o rzy sta n ia z d ob rod ziejstw sak ram en tu pok u ty. K o śció ł w k tórym k a żd y czło w ie k ' m a m o żliw o ść u św ię c a n ia sieb ie, jest zd an iem św . H ilarego w sp ó ln o tą zb aw ien ia. W rozd ziale czw artym M. D u rst om aw ia w a rto ść śm ierci, w p ią ty m zaś d okonuje p od su m ow an ia w y n ik ó w , do jakich d oszed ł w sw o je j p racy b ad aw czej n ad p rob lem atyk ą śm ierci w u jęciu b i skupa P o itiers..
C zęść druga, k tó ra jest z a ty tu ło w a n a U n te r w e lt— Z w isc h e n zu s ta n d — T o
te n r e ic h , sk ła d a się z ośm iu rozd ziałów . W p ierw szy m z n ich autor a n alizu je
różn e o k reślen ia , jak ie b isk u p P o itie r s sto su je n a o zn aczen ie św ia ta p o d ziem n ego (U n te r w e lt). S ą to: in fe ri, p r o f u n d u m -p r o f un da, ta r ta ru s , a b yssu s. W rozd ziale d ru gim M. D u rst d ok on u je opisu p ołożen ia i w y g lą d u tego św ia
ta, przyp om in ającego w u jęciu św . H ilarego ogrom ne w ię z ie n ie lu b studnię. T rzy n a stęp n e rozd ziały p o św ięco n e są k o lejn o sp ra w ie zejścia dusz do św ia ta pod ziem n ego oraz lo s o w i zgo to w a n em u w nim duszom sp ra w ied liw y m
(sin u s A b ra h a e) i n iesp ra w ied liw y m . W rozd ziale szó sty m autor om aw ia zstą p ien ie C hrystu sa do k r ó le stw a zm arłych (T o ten reich ), w sió d m y m zaś p rzed staw ia szczególn ą p ozycję, jaką na ta m ty m św ie c ie zd an iem b isk u p a P o itiers zajm u ją m ęczen n icy , poruszając przy te j ok azji sp ra w ę stan u p rzej ścio w eg o (Z w isc h e n zu s ta n d ), w k tórym zn ajd ow ać się oni będą przez jakiś czas w n ieb ie. O statn i ro zd zia ł tej części, pod ob n ie do p oprzedniej, zaw iera w n io sk i au tora d otyczące o m ó w io n ej p roblem atyki.
W trzeciej części sw o jej pracy, sk ła d a ją cej się z sześciu rozdziałów , M. D urst p rzed sta w ia sp raw ę k ońca św ia ta i jego losu w u jęciu św . H ilarego. W rozd ziale p ierw szy m tra k tu je o czasie trw a n ia św ia ta , o m om en cie, w k tó rym n astąp i jego kres i o zn ak ach p op rzed zających to w y d a rzen ie. R ozdział drugi jest p o św ięco n y p ow tórn em u p rzyjściu C hrystusa, znakom i z ja w is kom , jak ie m u to w a rzy szy ć będą oraz m iejscu , w k tórym n astąp i o b ja w ie n ie się S y n a B ożego w ch w a le. W rozdziale trzecim autor om aw ia p rob lem a ty k ę zw iązan ą ze zm a rtw y ch w sta n iem u m arłych, w k tórym dusze p on ow n ie p ołączą się z ciałam i. K o le jn y rozdział dotyczy sądu ostateczn ego. J est w nim m o w a o jego dniu, o C h rystu sie jako Sędzi, o p rzedm iocie sądu, o ogniu i o sądzie nad diab łem . W p ią ty m rozd ziale autor tra k tu je o k arze i n a g rodzie. Jed n a jak i druga b ędzie w ieczn a . G rzesznicy dostąp ią k ary, sp ra w ie d liw i zaś będą cieszy ć się n iep rzem ijającym szczęściem , w sp ó ln o tą z a n io łam i, ogląd an iem B oga i w ieczn y m pokojem .
B isk u p P o itiers od zn aczył się, jak w iadom o, w w y b itn y sposób w w a lc e p rzeciw arian izm ow i, k tó ry w IV w . d oprow adził K ościół do k ry zy su na ogrom ną sk alę. T rzeba jed n ocześn ie p rzypom nieć i o tym , że d zieła biskupa P o itiers p rzy czy n iły się w n iem a ły m sto p n iu do rozw oju eg zeg ezy b ib lijn ej i w y w a r ły zn aczn y w p ły w na k szta łt ta k ich d y scy p lin teo lo g iczn y ch jak ch rystologia, soteriologia, n au k a o ła sce, p n eu m a to lo g ia i ek lezjo lo g ia . W szy st k ie te zagad n ien ia w u jęciu św . H ilarego sta ły się p rzedm iotem badań, z w ła sz cza w o sta tn ich d ziesią tk a ch lat, i d oczek ały się o d p o w ied n ich opracow ań. W sposób, jak się w y d a je, n ieza d o w a la ją cy i n iew y sta rcza ją cy p rzestu d io
w a n e z o sta ły antrop ologia i sak ram en tologia b isk u p a P o itiers. P ra w ie zu p eł nie nie tk n ięta p o zo sta w a ła dotychczas e sch a to lo g ia św . H ilarego. D la teg o też k siążk a M. D ursta za słu g u je n a szczególn ą u w a g ę i ży w e za in tereso w a n ie. B a d an ia nad tą p rob lem atyk ą jej autor p row ad ził — jak sam w y z n a je — z m y ślą o u zy sk a n ie prom ocji d ok torsk iej na W ydziale T eo lo g ii K a to lick iej U n i w e r sy te tu F ry d ery k a W ilh elm a w B onn, co n ie w ą tp liw ie odbiło się na stru k tu rze jego p racy. T rzeba jed n ak przyznać, iż zad an ie, ja k ie M. D u rst p o s ta w ił przed sobą, b y ło am bitne. S w . H ilary n ie n a p isa ł b o w ie m żad n ego d zieła n a tem at esch a to lo g ii, tak jak u czy n ił to na p rzyk ład św . A u g u sty n , k tóry d w u d ziestą k sięg ę D e c iv ita te D ei p o św ięcił tej w ła śn ie p rob lem atyce. M yśli b isk u p a P o itiers d otyczące rzeczy o sta teczn y ch rozsian e są w różn ych jego d ziełach i ch arak teryzu je je ew olu cja. N iem a ły w p ły w m iał n a to p ob yt św . H ilarego na b an icji. A u tor o m a w ia n ej przez nas k sią żk i zd ołał e w o lu c ję tę w sposób u m iejętn y ukazać. K to k o lw iek dzisiaj ch ciałb y m ó w ić czy te ż p i sać na tem at esch a to lo g ii b isk u p a P oitiers, m u si sięg n ą ć do jego dzieła.
k s. Jan G liś c iń sk i S D B , W a r sza w a
]_7 g RECENZJE
Jü rgen M OLTM ANN , W as is t h e u te T h eologie? Z w e i B e iträ g e z u ih r e r V e r g e
g e n w ä rtig u n g , F reib u rg -B a sel-W ien 1988, V erlag H erder, s. 102 (Q u a estio n es d is p u ta ta e , t. 114).
R zy m sk i In sty tu t ,,d ella E n ciclop ed ia Ita lia n a ” zw ró cił się przed paru la ty do jed n ego z w y b itn ie jsz y c h teo lo g ó w p rotestan ck ich doby w sp ó łczesn ej, którego n azw isk o stało się g łośn e z ch w ilą op u b lik ow an ia przez niego „T
