Neurobiologiczne i psychospołeczne uwarunkowania racjonalności zachowań przestępczych : przegląd badań

(1)

Przemysław Piotrowski

Neurobiologiczne i psychospołeczne

uwarunkowania racjonalności

zachowań przestępczych : przegląd

badań

Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 197-232

2011

(2)

D O N I E S I E N I A Z B A D A N

Re so c ja liza c ja Po lsk a

Nr 2/2011__________

P rzem ysła w P io tro w sk i*

Neurobiologiczne i psychospołeczne uwarunkowania

racjonalności zachowań przestępczych - przegląd badań

Wprowadzenie: problemy definiowania racjonalności

M im o długiej tradycji użycia pojęcia „racjonalność” w dyskursie filozoficznym, a później w nauce, term in jest wciąż dość niejasny. O racjonalności mówi się w od niesieniu do rozum ow ania, działania, teorii, osoby, a naw et przyrody czy wszech świata. Podejmując zagadnienie racjonalności spraw ców przestępstw , koncentrow ać się będę na procesach, które wyznaczają racjonalność myślenia i działania, a więc tym samym racjonalność osoby.

W tradycji filozoficznej i naukowej m ocno zakorzenione jest przekonanie, że ludzie w zakresie działania - a przede wszystkim myślenia - są, przynajm niej w za sadzie, istotam i racjonalnym i. Z ak ład a się więc, że człowiek dąży do realizacji o b ranych przez siebie celów poprzez przem yślany (w zgodzie z zasadam i logiki) dobór środków /działań. Z godnie z definicją N eufeldta term in „racjonalny” zakłada (...) zdolność rozum owania logicznego, czyli takiego, w którym wyciągamy w nioski na podstaw ie przesłanek (1991, s. 1115). Taką koncepcję racjonalności m ożna nazwać logiczną.

N a gruncie tradycji ekonomicznej za racjonalne uznaw ane jest działanie na kierow ane na optym alizację użyteczności, czyli takie, które prow adzi do możliwie największego zysku jak najmniejszym kosztem , przy uw zględnieniu praw d o pod o bieństwa zajścia pożądanych i niepożądanych zdarzeń. W literaturze przedm iotu tę drugą koncepcję racjonalności określa się jako materialną (Pham, 2007).

W kontekście psychologicznym za w pełni racjonalne działanie m ożna uznać takie, w którym dobór środków (działań) byłby optym alny z uwagi na przyjęte przez p od m io t cele, przy czym wszystkie cele byłyby określone w ten sposób, że zarów no one same, jak i działania prow adzące do ich realizacji nie wykluczałyby się wzajemnie. Znając cele obrane przez po d m io t, m ożna byłoby określić wówczas,

(3)

] 98 Przemysław Piotrowski

czy jego działanie jest racjonalne. Wydaje się jednak, że w tym sensie n ik t nie jest do końca racjonalny, gdyż przy ograniczonych zasobach m entalnych, jakim i dyspo nuje człowiek, nie sposób określić optym alnych środków realizacji obranych przez niego celów. Rzeczyw istość jest po prostu nazbyt złożona, więc w rezultacie tru d n o przew idzieć wszystkie konsekwencje działania; nie m ówiąc już naw et o istnieniu możliwości - jak najbardziej przecież realnej - popełnienia błędu we w nioskow a niu, naw et w sytuacji rozw iązyw ania relatyw nie prostego problem u. N a kwestię tę zw rócił uwagę H e rb e rt Simon, który przekonyw ał, że mówić możemy jedynie o ograniczonej racjonalności.

Dorastanie a predyspozycje do zachowań przestępczych

- perspektywa neurofizjologiczna

Jak pokazują - najbardziej zaaw ansow ane obecnie - techniki neuroobrazow a- nia mózg osób dorastających zm ienia się intensyw nie. Rozwijają się i wzm acniają połączenia, różnicują się drogi neuronalne, dojrzewają stru k tu ry mózgu. Z m iany neuroanatom iczne i m etaboliczne stają się podłożem przeobrażeń w tak istotnych sferach, jak funkcjonow anie poznawcze oraz ekspresja i kontrola emocji. R ów no cześnie w okresie adolescencji układ nerw ow y człow ieka jest szczególnie w rażliw y na urazy, a dysfunkcje s tru k tu r mózgowych m ogą skutkow ać np. podejm ow aniem zachow ań nadm iernie ryzykownych lub agresywnych (Day i in., 2005).

Funkcjonalny rezonans m agnetyczny (fM RI) to nieinw azyjna technika d iag no styczna, za pom ocą której m ożna uzyskać obraz organów w ew nętrznych, w tym rów nież stru k tu r mózgu. D ziałanie silnego pola m agnetycznego na tk ank i zawie rające cząsteczki w o d o ru pozw ala uzyskać obraz o p arty na zaw artości wody w ba danych stru k tu rach . O brazow anie tensora dyfuzji (diffusion tensor imaging, DTI) m ierzy dyfuzję m olekuł wody w tkance. N atom iast spektroskopia (magnetic reso- nance spectroscopying, M RS) to technika, w której wykorzystuje się zjawisko rezo nansu jąder w odoru, węgla, fluoru, sodu i fosforu w organizm ach żywych1.

Pozytonowa tom ografia emisyjna (PET) polega na zastosow aniu rad ioak ty w nych m arkerów do ustalenia poziom u m etabolizm u badanych tkanek m ózgu. C h o ciaż podkreśla się, że w ym ienione techniki neuroobrazow ania dają nieporów nanie większe m ożliwości badawcze niż np. tom ografia kom puterow a, mają one rów nież ograniczenia, które zapew ne z czasem zostaną przezwyciężone. D o najważniejszych należą niedopracow ana m etodologia badania s tru k tu r mózgowych oraz wysoki koszt diagnozy. Populacje uczestniczące w projektach badawczych są zwykle nie liczne, a badania p odłużne należą do rzadkości (H en dren i in., 2000).

Już przed rozpoczęciem okresu pok w itan ia objętość m ózgu dziecka osiąga w a r tość charakterystyczną dla dorosłego człowieka. Z m ianom (zarów no ewolucyjnym,

(4)

Neurobiologiczne i psychospołeczne uwarunkowania racjonalności zachowań przestępczych... ] 99

jak i inwolucyjnym) podlegają natom iast poszczególne stru k tu ry mózgowe. Proces dojrzew ania m ózgu rozpoczyna się wcześniej i przebiega inaczej u dziew cząt niż u chłopców. Przykładow o, mózgi chłopców w okresie d orastania bardziej zwięk szają swoją objętość, przy czym przyrost dotyczy raczej lewej półkuli. Poza tym u młodych mężczyzn aż do okresu wczesnej dorosłości relatyw nie pow iększona jest objętość s tru k tu r podkorow ych. Badania pokazują rów nież, że istnieją różnice m ię dzy płciam i, jeśli chodzi o obszary specjalizacji oraz szczególnej wrażliwości m ózgu (C ourchesne i in., 2 0 0 0 ; D urston i in., 2001; Kennedy i in., 2002).

M iędzy innym i za pom ocą technik obrazow ania udało się ustalić, jakie funkcje pełnią poszczególne stru k tu ry mózgowe. Jeśli chodzi o neuroanatom iczne podłoże skłonności do zachow ań dewiacyjnych (w tym przestępczości), w arto w spom nieć 0 roli kilku obszarów mózgu. Istota szara, tk an k a tw orząca korę m ózgową, zbudo w ana z kilku w arstw kom órek nerw owych jest odpow iedzialna za kontrolę ruchów mięśni, przetw arzanie inform acji, procesy myślenia i wnioskowanie. Badania p rze prow adzone techniką PET wskazały, iż proces dojrzew ania istoty szarej przebie ga aż do końca okresu adolescencji (Van Bogaert i in., 1998). Z p u n k tu w idzenia charakterystyki przestępczości nieletnich najistotniejszą rolę odgryw ają układ lim- biczny oraz okolica skroniow a przyśrodkow a (medial temporal structures). I tak, ją d ra podstaw ne odpow iadają za przygotow anie i kontrolę czynności m otorycznych. Poza tym badania wskazują, iż regulują one sferę przetw arzania inform acji (wyż szych procesów nerwowych) oraz m otywacji w okresie dorastania (Swanson, 2 0 0 0 ; C ham bers i in, 2003). Jąd ra podstaw ne składają się z kilku stru k tu r: gałki bladej {globus pallidus), jądra ogoniastego (caudate nucleus), skorupy (p u ta m en), jądra półleżącego (nucleus accumbens) oraz istoty czarnej (substantia nigra). S tru k tu ry te są zaangażow ane w syntezę kilku istotnych neuroprzekaźników , w tym dopam iny 1 kwasu 4-am inobutanow ego (GABA). W pływ ają także na obszar zakrętu obręczy (anterior cingulate), którego sieć n euronalna odpow iada za poziom energii m otyw u jącej do w ypełniania czynności i ich behaw ioralny wyraz. Z aburzenia tej sieci mogą prow adzić do wzm ożonej im pulsyw ności, zachow ań antysocjalnych i uzależnień (por. Potenza, 2001). Poza tym w ydzielanie dopam iny w określonych obszarach jąder podstaw nych (striatum ) w pływ a na przekształcanie w ew nętrznych im pulsów w k o nkretn ą aktyw ność m otoryczną (Panksepp, 1998). W okresie dorastania te obszary są szczególnie w rażliwe na działanie środków psychoaktyw nych (Breiter i in., 2001). W arto w spom nieć, iż neuronalne drogi wstępujące, które prow adzą z jąder podstaw nych do wzgórza dojrzewają później (pod koniec okresu dorastania i w fazie wczesnej dorosłości) niż kom órki prow adzące do pnia mózgu. Sytuacja taka może być podłożem - częstych u nastolatków - trudności z kontrolą im pulsów i używ aniem narkotyków (Cham bers i in., 2003). Co więcej, istnieją w yraźne w ska zówki o charakterze neurofizjologicznym , dzięki którym m ożna wyjaśnić większą skłonność m łodych mężczyzn niż kobiet do zachow ań im pulsywnych, ryzykownych i agresywnych. Istotne obszary układu limbicznego różnią się bowiem wielkością

(5)

2 0 0 Przemysław Piotrowski

w zależności od płci. N a przykład część ogoniasta i lewa gałki bladej jest znacznie m niejsza objętościow o u m ężczyzn, co skutkuje u nich osłabioną kontrolą im pulsów w porów naniu z dziew czętam i w podobnym w ieku (G iedd i in., 1997). D orastające dziew częta mają też relatyw nie większy obszar hipokam pu, podczas gdy u ch ło p ców m ocno rozwija się obszar ciała m igdałow atego. Być m oże te praw idłowości roz wojowe (powstające na po dło żu horm onalnym ) znajdują w yraz m .in. w częstszym w ystępow aniu w śród chłopców niektórych zaburzeń neuropsychiatrycznych, takich jak A D H D , syndrom T o u rette’a oraz zaburzenia obsesyjno-kom pulsyw ne. Z kolei u dziew cząt m niejsza objętość ciała m igdałow atego m oże leżeć u podstaw częstsze go w ystępow ania zaburzeń lękowych (Castellanos i in., 2 00 3; Peterson i in., 2003; Drevets, 2000).

Badania techniką fM R I dow odzą, że u adolescentów (w porów naniu z osoba mi dorosłym i) m am y do czynienia z nadaktyw nością, a rów nocześnie relatyw ną nieefektyw nością dróg neuronalnych i stru k tu r odpow iedzialnych za p rzetw arza nie inform acji i „zarządzanie” stanam i em ocjonalnym i. W śród takich „niedostrojo- nych” u nastolatków obszarów m ózgu w ym ienia się korę czołow ą i przedczołow ą, podkorow e stru k tu ry u kładu limbicznego - hipokam p i ciało m igdałow ate, a także m óżdżek (Wu i in., 20 0 4 ; Day i in., 2005). U kład limbiczny jest pow iązany rozle głą siecią dróg neuronalnych z obszaram i kory przedczołow ej i przedniego zakrętu obręczy (anterior cingulate cortex). Z kolei te stru k tu ry są odpow iedzialne za p a mięć w obszarze intensyw nych em ocjonalnie zdarzeń. U adolescentów stru k tu ry układu limbicznego oraz kory przedczołowej są częściej niż u dorosłych aktyw ow a ne w spólnie, przy czym kodow anie u dorastających jest szczególnie silne podczas zdarzeń o znaczeniu negatyw nym - podobnie, jak dzieje się to u osób dotkniętych depresją (H an k in i A bram son, 2001; N elson i in., 2003). W tym zakresie wiele zależy od stopnia dojrzałości ciała m igdałow atego. S tru k tu ra ta odpow iada za ka tegoryzację niew erbalnych wskazówek w sytuacjach społecznych, zwłaszcza gdy jednostka jest silnie pobudzona. Szerzej rzecz ujmując, ciało m igdałow ate to obszar przetw arzania bodźców o pozytyw nym i negatyw nym znaczeniu em ocjonalnym (Yang i in., 2003). Badania wskazują, że w zw iązku z niedojrzałością ciała m igdało watego u adolescentów stru k tu ra ta aktyw izuje się zarów no podczas praw idłowej, jak i niepraw idłow ej kategoryzacji emocji, czego w yrazem są mniejsze zdolności praw idłow ego rozpoznaw ania em ocjonalnej ekspresji mimicznej u nastolatków niż u osób dorosłych (LeD oux, 1994; Day i in., 2005). Z kolei gdy chodzi o aktyw izację obszaru płata czołowego, w ystępują różnice m iędzy płciam i. U chłopców w okresie dorastania poziom aktyw izacji jest znacznie wyższy niż u dziew cząt, co przejawia się większą skłonnością do zachow ań agresywnych, uzależnień oraz poszukiw ania ryzyka (Killgore i in, 2001; Leibenluft i in., 2003). Dziewczęta charakteryzuje n a tom iast relatyw nie wyższy poziom aktyw izacji kory przedczołow ej, czyli obszarów odpow iadających za ham ow anie im pulsów i sam okontrolę. N ic więc dziw nego, że dorastające dziew częta często są uw ażane za dojrzalsze em ocjonalnie i poznawczo

(6)

Neurobiologiczne i psychospołeczne uwarunkowania racjonalności zachowań przestępczych... 201

od chłopców w tym samym w ieku (Posner i R o thb art, 1998). Jak podkreślają Day i w spółpracow nicy (2005), oddziaływ ania (np. leczenie substancjam i psychotro pow ym i, terapia poznaw czo-behaw ioralna, trening um iejętności społecznych), w trakcie których bierze się pod uwagę n eu rohorm onalną specyfikę dorastania, mogą pom óc adolescentom w przezwyciężeniu charakterystycznych dla tego okresu trudności psychologicznych.

Racjonalność przestępców a zaburzenia osobowości

i ich podłoże neurobiologiczne

Tło przyczynowe zachow ań przestępczych było zawsze problem em intrygują cym. H istorycznie rzecz ujmując, najwcześniejszym sposobem w yjaśniania szcze gólnie brutalnych, łam iących norm y życia społecznego zachow ań, była koncepcja opętania przez dem ony (D eutschm ann, 1998). W czasach nowożytnych, w raz z roz wojem nauk przyrodniczych i społecznych, pojaw iały się koncepcje i pojęcia opi sujące stan ducha i wzorce zachow ań jednostek, przejawiających różnego rodzaju zachow ania dewiacyjne. Kolejno przedstaw ię najistotniejsze z nich, aby następnie przejść do zagadnień neurobiologicznego podłoża opisanych zaburzeń.

W 1835 roku Pritchard w prow adził pojęcie „obłędu m oralnego” (ang. moral insanity) oraz opisał cechy osób, u których zaburzenie to w ystępuje. N ależą do nich: dezorganizacja m oralna (w sferze em ocjonalnej i psychologicznej), brak sam okon troli, zaburzenia nastroju, emocji i nawyków, niepraw idłow e skłonności, up odob a nia i więzi, intelekt w norm ie, niezdolność do zachow ań przyzw oitych oraz brak om am ów i halucynacji (por. Pritchard, 1835; Feeney, 2003).

Kolejny term in, który - m im o licznych kontrow ersji - „zadom ow ił się” na dobre i wciąż jest obecny w słow niku nauk społecznych to psychopatia (ang. psychopaty). W wydanej w 1941 roku książce The M ask o fS a n ity Cleckley dow odzi, iż psychopa ci wydają się funkcjonow ać praw idłow o w sferze psychicznej, ich myślenie jest jed nak głęboko zdezorganizow ane. A utor charakteryzuje psychopatów przez pryzm at cech przejawianych w trzech sferach: interpersonalnej (pozornie uroczy, pretensjo nalni, egocentryczni, skłonni do m anipulacji innym i), afektyw nej (płytkie, labilne emocje, brak em patii, brak poczucia winy, m ała skłonność do subiektyw nego d o św iadczania negatyw nych emocji (ang. little subjective distress) oraz behaw ioralnej (im pulsyw ność, nieodpow iedzialność, p o datność na nudę, brak długoterm inow ych celów, skłonność do łam ania norm ; por. Cleckley, 1941). Jak w idać zarów no te r m in „obłęd m oralny”, jak i „psychopatia” są dalekie od precyzji. Pojęcie „psycho patia” doczekało się operacjonalizacji dopiero po półwieczu. Kanadyjski psychiatra H are (1991) stw orzył i w ystandaryzow ał technikę diagnostyczną PCL (Psychopa- thy Checklist), k tó ra została następnie udoskonalona (PCL-R). Jak pokazują bada nia, skazani uzyskujący wysokie w yniki w PCL-R (powyżej 30) są bardziej wrogo

(7)

nastaw ieni do personelu więziennego i w spółw ięźniów ; charakteryzuje ich także wyższy poziom recydyw y (H are, 2002).

Pojęciami bliskimi k onstruktow i psychopatii są term iny „dyssocjalne zabu rzenie osobow ości” (osobow ość dyssocjalna; dissociai personality disorder) oraz „antyspołeczne zaburzenie osobow ości” (osobow ość antyspołeczna; antisocial per sonality disorder). Z godnie z klasyfikacją ICD-10 kryteriam i osobowości dyssocjal-

nej (F60.2) są:

- nieliczenie się z uczuciam i innych, - lekceważenie norm ,

- niem ożność u trzym ania związków,

- niska tolerancja frustracji i próg w yzw alania agresji,

- niezdolność przeżyw ania poczucia winy i uczenia się (kary), - skłonność do obw iniania innych (W H O , 1992).

N atom iast antyspołeczne zaburzenie osobowości to w edług klasyfikacji DSM- -IV-TR (301.7): „uogólniony w zór lekceważenia i naruszania praw innych osób” (Am erykańskie Tow arzystw o Psychiatryczne, 2008, s. 236) występujący od 15. roku życia, przejawiający się w ystępow aniem przynajm niej trzech z poniższych kryteriów :

„1) nieprzestrzeganie społecznych norm , w tym [brak2] respektu dla zachow ań zgodnych z praw em , w ykazyw ane ponaw ianiem działań uzasadniających zatrzym a nie [aresztowanie];

2)m ataczenie w postaci ponaw ianego okłam yw ania, podaw ania się za kogoś innego, podpuszczania innych dla własnej korzyści lub przyjem ności;

3)im pulsyw ność lub brak pow odzenia w planow aniu;

4)drażliw ość i agresyw ność ujaw niane przez ponaw ianie bójek lub napaści; 5 )lekkomyślne lekceważenie bezpieczeństwa siebie i innych osób;

6 )stała nieodpow iedzialność ujaw niana pow tarzającym i się niepow odzenia mi przestrzegania ustalonych zachow ań w pracy lub honorow ania zobow iązań finansow ych;

7)brak żalu [poczucia winy] okazyw any w postaci obojętności lub racjonalizo w ania w sytuacji zranienia, złego traktow ania lub o kradan ia kogoś innego” (ibidem, s. 2 3 6 -7 ). Z aburzenie, o którym m owa, m ożna rozpoznać dopiero, gdy osoba ma co najmniej 18 lat, udokum entow ano pojaw ianie się jego objawów przed 15. rokiem życia, a nie w ystępują w yłącznie w przebiegu schizofrenii lub epizodu m anii.

M im o oczywistych podobieństw znaczeniow ych, część psychiatrów stoi na sta nowisku, że nie należy utożsam iać psychopatii z antyspołecznym zaburzeniem oso bowości. W edług Blaira (2003) psychopatia jest term inem szerszym niż osobowość antyspołeczna. Twierdzi on, iż (...) psychopatia jest definiow ana nie tylko przez

1 Komentarze w nawiasach kwadratowych pochodzą od autora. Dodano je w celu klaryfikacji w miej scach, w których tekst tłumaczony z języka oryginału nie jest jednoznaczny.

(8)

zachowania antyspołeczne, ale także poprzez zaburzenia w sferze emocjonalnej takie, jak brak poczucia w iny (s. 5). Z aledw ie około 30 % jednostek z rozpoznaniem o so bowość antyspołeczna spełnia kryteria psychopatii (H a rt i H are, 1996).

W polskiej literaturze przedm iotu spotykam y się ponadto z określeniem osobo wość psychopatyczna (lub socjopatyczna). W edług Wysockiej (2008) charakteryzują ten k o n stru k t dwa głów ne k ryteria: nieum iejętność naw iązyw ania kontaktów oraz deficyt lęku, które to cechy skutkują przejaw ianiem zachow ań antyspołecznych, niepociągających za sobą poczucia winy sprawcy. W zależności od tego, który rys osobowości dom inuje u jednostki, m ożna mówić o psychopatii typu im pulsyw nego (na plan pierwszy wysuwa się agresyw ność i gw ałtow ność reakcji em ocjonalnych zw iązana z nieum iejętnością k ontroli impulsów) lub kalkulatyw nego (in strum ental ne, m akiawelistyczne traktow anie innych osób) oraz osobowości psychopatycznej typu pasyw nego (gdy przew aża pasożytniczy try b życia i skłonność do eksploato w ania innych) lub agresyw nego (stosowanie przem ocy; por. R adochoński, 2000).

Badania przeprow adzone w populacji brytyjskich przestępców w skazują, iż u 79% z osadzonych mężczyzn i u połow y kobiet - w ięźniarek stw ierdzono objawy zaburzeń osobowości (Singleton i in., 1998). Skoncentrujm y się teraz na wybranych sym ptom ach osobowości antyspołecznej i ich neurobiologicznych k o rek tach .

Osiowym i objawami psychopatii są nieum iejętność uczenia się i brak em patii. Jak pokazują badania (Blair, 2001), psychopaci mają zasadnicze trudności w zakre sie w arunkow ania awersyjnego i uczenia instrum entalnego. D odatkow o nie p o tra fią skutecznie przetw arzać inform acji na tem at przykrych stanów em ocjonalnych (głównie lęku i sm utku) innych ludzi. Podstaw ową stru k tu rą mózgu w przypadku wszystkich wym ienionych procesów jest ciało m igdałow ate (amygdala). Jego dys funkcje są uw ażane za jedno z neuropsychicznych źródeł psychopatii (Blair i in., 1999). Badania wykorzystujące techniki neuroobrazow ania potw ierdzają tę tezę. T iihonen w raz ze w spółpracow nikam i (2000), wykorzystując technikę M R I, ba dał związek masy ciała m igdałow atego z poziom em psychopatii m ierzonym PCL-R. O kazało się, iż wysoki poziom psychopatii był związany ze zmniejszoną m asą ciała m igdałowatego. Kiehl i in. (2001) za pom ocą funkcjonalnego rezonansu m agne tycznego badali reakcje neuronalne osób z w ysokim i i niskim i w ynikam i w PCL-R. Badanym eksponow ano słowa o pozytyw nym i negatyw nym zabarw ieniu em ocjo nalnym . W grupie osób, które uzyskały wysoki w ynik w PCL-R, zaobserw ow ano słabszą reakcję ciała m igdałow atego podczas p rzetw arzania bodźców o negatyw nej emocjonalnej konotacji.

Kolejny obszar mózgu, który jest w iązany z objawami psychopatii, to kora czołowa (frontal cortex). Badania, w których brali udział sprawcy czynów agresyw nych, potw ierdzają, iż w grupie przestępców częste są przypadki dys funkcji w tym obszarze (M organ i Lilienfield, 2 0 0 0 ; Söderström et al, 200 0). Badania R aine’a i w spółpracow ników (2000) dow iodły, iż jednostki uzyskujące wysokie w yniki w PCL-R charakteryzuje zm niejszona ilość substancji szarej kory

(9)

przedczołow ej m ózgu (prefrontal grey m atter). W badaniach wzięły udział 4 grupy m ężczyzn: 21 ze zdiagnozow anym APD, 27 uzależnionych od substancji psychoak tyw nych, 34 bez zaburzeń osobow ości i nieuzależnionych (grupa kontrolna) oraz 21 ze zdiagnozow anym i zaburzeniam i psychiatrycznym i innego niż APD rodzaju (psychiatryczna grupa ko n tro ln a). O kazało się, iż m ężczyzn z grupy APD ch arak teryzow ała zredukow ana ilość substancji szarej, przy czym w stosunku do grupy kontrolnej było to zm niejszenie rzędu 11% , w stosunku do grupy uzależnionych - 13,9% oraz w stosunku do psychiatrycznej grupy kontrolnej - 14% 3. Poza tym w grupie APD zaobserw ow ano zm niejszoną akty w n ość autonom iczną oraz zm niej szony poziom przew odnictw a skórnego w odpow iedzi na stresor o charakterze społecznym , w p oró w n an iu z grupam i o niezm ienionej ilości substancji szarej. A u torzy uważają, iż m ożna wskazać na trzy neuropsychologiczne m echanizm y, które m ogą pow odow ać objaw y APD u osób z dysfunkcjam i kory przedczołow ej i układu autonom icznego:

1. Okolice kory przedczołow ej odgryw ają głów ną rolę w procesie w arunkow a nia awersyjnego i reagow ania na stres. Z aburzenia procesu w arunkow ania skutkują wolniejszym rozwojem św iadom ości, a osoby, które są mniej w rażliwe na bodźce awersyjne (np. krytykę ze strony innych) w dzieciństw ie, będą mniej p o datne na karanie w trakcie socjalizacji, co w konsekwencji może prow adzić do zachow ań antyspołecznych (Raine, 1993).

2. Kora przedczołow a to obszar, który odgryw a podstaw ow ą rolę, jeśli chodzi o regulację pobudzenia fizjologicznego organizm u. Osoby z APD doświadczają p ro blem ów w sferze „zarządzania pobudzeniem ”, których podłożem m ogą być uszko dzenia zarów no centralnego, jak i autonom icznego u kładu nerw owego (Raine i in., 1998). Efektem „niedostym ulow ania” jest u nich zw iększona potrzeba poszukiw a nia doznań i skłonność do przejaw iania zachow ań ryzykownych.

3 .U pacjentów z uszkodzeniem kory przedczołowej nie pojawiają się w yprze dzające reakcje autonom iczne w sytuacjach, w których jedna z m ożliwych do w yboru opcji jest ryzykow na. Podejmują oni złe decyzje naw et wtedy, gdy uśw ia dam iają sobie m ożliwość dokonania korzystniejszego w yboru (Bechara i in, 1997). Ta nieum iejętność rozum ow ania i podejm ow ania korzystnych decyzji przejaw ia się w postaci takich objawów, jak im pulsyw ność, łam anie norm , lekkom yślność i nie odpow iedzialność, a więc odpow iada za cztery z siedm iu osiowych objawów APD.

N a zaburzenia w obrębie płatów czołowych oraz ich rolę w genezie APD i ch o ro by alkoholowej wskazują w swych pracach Bauer i w spółpracow nicy (Bauer, 1994b, 1997, 20 0 0 ; Costa i in., 20 0 0). Badacze posługiwali się tech nik ą elektroencefalo- graficzną (EEG), przy czym rejestrow ana była aktyw ność elektryczna mózgu w o d powiedzi na bodźce wzrokow e. W badaniach tego typu reakcje mózgu m ierzy się

3 Jak jednak dodają autorzy, choć wartości procentowe wydają się być znaczące, w praktyce różnice w grubości substancji szarej nie przekraczały 0,5 mm i nie były widoczne podczas badania radiologicznego.

(10)

za pom ocą tzw. potencjałów w yw ołanych (ERP; event-related potentials)4. N ajw ię cej eksperym entów dotyczy fali P300, należącej do tzw. potencjałów endogennych, które trw ają od 300 do 600 m ilisekund i są zw iązane ze złożonym przetw arzaniem bodźców (em ocjonalnym , pam ięciow ym , myślowym). W badaniach zespołu Costy wzięły udział 563 uzależnione osoby (444 mężczyzn i 119 kobiet) w wieku 1 8-49 lat. Starano się ustalić ew entualny w pływ i wzajem ną zależność uzależnienia od alko holu, objawów APD i w ieku na am plitudę P300 w płatach czołowych. O kazało się, że zarów no w grupie osób uzależnionych, jak i w grupie APD m ożna zaobserwow ać zmniejszenie am plitudy P300, co wskazuje na niepraw idłow ości funkcjonow ania płatów czołowych mózgu. Co ciekawe, u osób z APD zaburzenia te były związane z w iekiem ; u badanych w wieku 1 8 -3 0 lat zmniejszenie am plitudy w skazyw ało na brak zgodności z - charakterystycznym dla osób dorosłych - wzorcem dojrzałości frontalnych obszarów mózgu. Podobne rezultaty osiągnięto w badaniach nad ado- lescentam i z objawami CD (Bauer i H asselbrock, 1999a), osobam i w okresie wcze snej dorosłości z objawami APD (Bauer i in., 1994a, 1994b) oraz uzależnionym i od kokainy i przejawiającym i symptom y APD (Bauer, 1997). U sprawców przestępstw z użyciem przem ocy stw ierdzono z kolei zaburzenia m etabolizm u glukozy w płatach przedczołow ych (Raine i in., 1998).

W badaniach Vollm i zespołu (2004), przeprow adzonych za pom ocą fM R I starano się ustalić, jaka jest charakterystyka odpow iedzi neuronalnej osób z APD w trakcie rozw iązyw ania zadań wym agających ham ow ania reakcji (response inhibi tion; G o/N oG o task). U osób z rozpoznaniem APD aktyw acja obejm ow ała okolice zakrętów : czołowego przyśrodkow ego, czołowego górnego i czołowego dolnego aż do przedniego zakrętu obręczy. Stw ierdzono, iż w porów naniu z grupą kontrolną, zarów no w przypadku osób z APD, jak i badanych z zaburzeniam i typu borderline aktyw ow any jest większy obszar kory przedczołowej i płatów skroniow ych. W ska zuje to na większy poziom im pulsyw ności, a co za tym idzie, trudności w zakresie ham ow ania i konieczność bardziej intensyw nego w ykorzystania zasobów mózgu w procesie kontroli wykonywanych zadań.

W iele badań dotyczy szczególnie środkowej części obszaru okołooczodołow ego kory przedczołow ej (orbitofrontal cortex; OFC). Środkowa część OFC jest bowiem połączona ściśle z ciałem m igdałow atym ; obie stru k tu ry uczestniczą zaś w procesach instrum entalnego uczenia się. Przykładow o, rezultaty badań D inna i H arris (2000) wskazują na dysfunkcję OFC u badanych ze zdiagnozow anym i antyspołecznym i zaburzeniam i osobowości. W porów naniu z g ru pą kontrolną, u badanych z APD stw ierdzono niższy poziom sam ośw iadom ości, sam okontroli, poczucia winy oraz lęku społecznego. Wyższy był u nich natom iast poziom skłonności do podejm ow a nia zachow ań ryzykownych. Osoby te wykazyw ały też niższy poziom aktyw ności

4 ERP to odcinki ciągłej aktywności EEG, które ze względu na niewielką amplitudę rejestruje się wie lokrotnie, a następnie uśrednia. W ten sposób eliminowana jest aktywność EEG niezwiązana z bodźcem.

(11)

elektroderm alnej w odpow iedzi na bodźce awersyjne. W innych badaniach w yka zano, że uszkodzeniu OFC towarzyszą zaburzenia procesu podejm ow ania decyzji zwłaszcza w sytuacjach, gdy tru d n o jest oszacować potencjalne pozytyw ne lub ne gatyw ne rezultaty działania (M anes i in., 2002).

Ciekawe dane przynosi m etaanaliza badań dotyczących funkcji wykonawczych u osób wykazujących zachow ania antyspołeczne (M organ i Lilienfeld, 2000). Funk cje wykonawcze (EF; executive functions) to - najogólniej m ówiąc - zdolności p o  zwalające na rozw iązyw anie różnego rodzaju zadań; należą do nich m .in. procesy m otoryczne, um iejętności w erbalne, planow anie i organizacja działań, um iejęt ność selektyw nego skupienia uwagi oraz kontroli wykonywanej czynności. Funk cje wykonawcze są sterow ane przez różne obszary płatów czołowych. M etaanaliza uw zględniająca w yniki 39 projektów badawczych, w których wzięło udział ponad 4,5 tys. osób wskazuje na istotny statystycznie zw iązek objawów osobowości a n ty społecznej i CD z deficytam i w zakresie czynności wykonawczych. Różnica m iędzy osobam i, które przejaw iały zachow ania antyspołeczne i tym i, u których takich za chow ań nie stw ierdzono, była w idoczna najbardziej w odniesieniu do zadań w ym a gających kontroli i ham ow ania czynności m otorycznych (ibidem, s. 128). Podobne w yniki, wskazujące na gorszy poziom w ykonania zadań wym agających kontroli im pulsów i em patii u dzieci i m łodzieży z objawami psychopatii, uzyskali Barry i w spółpracow nicy (2000).

W badaniach Stevensa i w spółpracow ników (2003) stw ierdzono, iż spośród różnych zdolności funkcjonow ania wykonaw czo-poznaw czego (ECF; executive-co gnitive functioning ability) osoby ze zdiagnozow anym i APD charakteryzuje niższy poziom tylko w zakresie abstrahow ania w erbalnego. Poziom tej zdolności spadał w raz ze w zrostem ilości objawów APD, które charakteryzow ały jednostkę. Ciekawy w ynik uzyskano także w grupie osób z historią choroby alkoholowej w rodzinie; popełniały one znacząco więcej błędów dotyczących planow ania niż osoby ze „ z d ro wych” rodzin. Autorzy podkreślają także fakt, że naw et jeśli zm iany w zakresie ECF są niewielkie, niosą za sobą duże ryzyko znaczącego pogorszenia psychologicznego funkcjonow ania jednostki, gdyby w przyszłości doznała ona urazu przodom ózgo- w ia (np. na skutek uszkodzenia czaszki lub popadnięcia w alkoholizm ).

N iektóre koncepcje w iązały psychopatię ze zjawiskiem „nabytej socjopatii” (acquired sociopathy), a więc sytuacji, w której następstw em urazu OFC było p o  jaw ienie się zachow ań nieodpow iednich w danej sytuacji oraz aktów gw ałtow nej agresji (A nderson i in., 1999). Z achow ania agresyw ne w odpow iedzi na rozległy u raz OFC mają jednak ew identnie reaktyw ny charakter, co w ynika p raw d o p o dobnie z dysfunkcji bocznej części O FC , k tó ra uczestniczy w generow aniu p ro stych reakcji ty p u walcz lub uciekaj w odpow iedzi na zagrożenie. U psychopatów (przejawiających głów nie in stru m en taln e reakcje agresyw ne) ten obszar kory m ó zgowej nie jest zaburzony. W literaturze sugeruje się rów nież, iż g rup a osób ze

(12)

zdiagnozow anym APD różni się, jeśli chodzi o podłoże neurofizjologiczne, od osób z zaburzeniam i kontroli zachow ania (C D ; conduct disorder). Blair (2001) tw ier dzi, że neurofizjologiczne podłoże ak tó w agresji reaktyw nej (będącej bezpośrednią odpow iedzią na frustrację; przypadki CD lub „nabytej socjopatii” ) jest zupełnie inne niż m echanizm instrum entalnych zachow ań agresywnych (ukierunkow anych na cel; psychopaci).

Badań dotyczących podłoża agresji reaktyw nej jest więcej niż tych, które k on centrują się na agresji instrum entalnej (Blair, 2 0 04). Fakt ten nie dziwi, zważywszy że podłoże neurofizjologiczne agresji reaktyw nej jest identyczne u ludzi i innych gatunków ssaków. Jeśli chodzi o stru k tu ry m ózgu, obejmuje środkow ą część cia ła m igdałow atego, z którego neurony w ędrują głów nie poprzez prążek krańcow y {stria terminalis) do środkowej części podw zgórza, a stam tąd do grzbietowej części substancji szarej środkowej (PAG; periaqueductal grey). System ten jest zorganizo wany hierarchicznie, co oznacza, że zachow ania agresyw ne generow ane przez ciało m igdałow ate zależą od funkcjonalnej integralności podw zgórza i PAG, natom iast agresja „PA G -pochodna” nie zależy od funkcjonalnej integralności ciała m igdało watego (Gregg i Siegel, 2001). W przypadku agresji reaktyw nej trzeba więc brać pod uwagę trzy mechanizmy:

1. System reagow ania na zagrożenie (brain stem threat-response system)

Zasadniczą rolę odgryw a tu pień m ózgu (brain stem ). G w ałtow ne reakcje agresyw ne są w yw oływ ane przez w zrastające poczucie zagrożenia. G dy poziom zagrożenia jest niski, system, którego działanie jest zw iązane z funkcjonow aniem podw zgórza i substancji szarej środkowej, wyw ołuje reakcję czujności w bezruchu (freeze). Jeśli poziom zagrożenia w zrasta, zainicjow ana zostanie reakcja ucieczko wa. Jeśli ucieczka nie jest możliwa, pojawi się zachow anie o cechach agresji reak tywnej (Blair, 2001, 2004). D odatkow o ciało m igdałow ate dostarcza systemowi walcz-uciekaj inform acji na tem at poziom u zagrożenia w środow isku i determ inuje w ybór jednej z możliwości. W procesach tych uczestniczy także O FC, gdyż ma rozległe połączenia ze środkow ą częścią podw zgórza i obszarem PAD istoty szarej. Jak podkreśla Blair (2004), ciało m igdałow ate uczestniczy w reakcjach organizm u zarów no na bodźce awersyjne, jak i te o w ydźw ięku pozytyw nym dla jednostki. W pierwszym przypadku podnosi, a w drugim obniża reaktyw ność s tru k tu r pod- korowych w sytuacjach zagrożenia. Z kolei OFC w pływ a na stru k tu ry podkorow e na dwa sposoby. Pierwszy proces to przetw arzanie danych na tem at spodziewanych korzyści i m odulow anie reakcji w sytuacjach, w których spodziewany cel nie może zostać osiągnięty. Innym i słowy OFC wysyła sygnały podwyższające aktyw ność stru k tu r podkorow ych w sytuacji, gdy jednostka jest sfrustrow ana oraz w pływ a na obniżenie tej aktyw ności, gdy spodziew ana nagroda została osiągnięta (Rolls, 2000). D rugi m echanizm jest znany w literaturze jako tzw. m odel SRR.

(13)

2. M odel zmiany k ieru n k u reakcji społecznej (SRR; social response reversal model)

Z ak łada się tu, iż funkcjonow anie kory okołooczodołow ej (OFC) wyznacza sposób reagow ania jednostki w zm iennym , pod względem w zm ocnień społecznych, środow isku. W iadom o, że w sytuacjach, w których dochodzi do naruszenia norm lub oczekiw ań społecznych, ekspresja gniew u może pow strzym ać negatyw ną reak cję innych osób. System aktyw uje się poprzez działanie takich bodźców, jak:

a) spostrzeganie gniew nej ekspresji tw arzy;

b)in n e zachow ania p artn era interakcji spostrzegane jako w yraz negatyw nych emocji (np. uporczyw e przyglądanie się przez nieznajom ą osobę);

c) zaktualizow anie w ew nętrznych reprezentacji sytuacji, w których spodziew a ny jest gniew lub inne negatyw ne emocje uczestnika interakcji; szerzej - sytuacje kojarzone z dezaprobatą społeczną (Blair, 2004). Skądinąd w iadom o, że pole 47 B roadm anna w OFC jest aktyw ow ane przez ekspresję negatyw nych emocji (gnie w u, strachu i w strętu ; por. Kesler-West i in., 2001).

W literaturze przedm iotu sugeruje się, iż m echanizm ten , pośrednio sterowany także przez podw zgórze i PAG m a odległe korzenie ewolucyjne: odgryw ał dużą rolę w sytuacjach konfliktow ych pom iędzy osobnikam i tego samego gatunk u , zajmują cymi różne miejsca w hierarchii stada. Przykładow o w grupach szym pansów decy zja o ew entualnym atak u jest podejm ow ana właśnie pod w pływ em spostrzeganych przez agresora sygnałów gniew nych lub grożących, wysyłanych przez ryw ala (de W aal, 1992). Badania z użyciem technik neuroobrazow ania potw ierdzają, iż u ludzi praw y obszar kory nadoczodołow ej uczestniczy w procesie rozpoznaw ania gniew nej ekspresji twarzy, nie m a natom iast zw iązku z przetw arzaniem sygnałów zw ią zanych z ekspresją sm utku (Blair i in., 1999). Z kolei pacjenci z uszkodzeniem OFC mają trudności z rozpoznaw aniem gniew nego w yrazu tw arzy i adekw atnym zacho w aniem w sytuacjach społecznych (Blair i C ipolotti, 20 00 ). Co więcej, stw ierdzono, że naw et u zdrow ych osób użycie niektórych substancji (np. alkoholu i diazepam u) powoduje zaburzenia w zakresie praw idłow ego rozpoznaw ania gniewnej ekspresji tw arzy, a co za tym idzie zwiększone ryzyko pojaw ienia się agresji reaktyw nej (Blair i C urran , 1999; B orrill i in., 1987).

3. M odel znaczników somatycznych (somatic marker model)

Z godnie z tą koncepcją kora przednia i okołooczodołow a (ventromedial frontal cortex) jest swoistym m agazynem zapisanych pow iązań (schematów) czynnościo wych m iędzy w iedzą o faktach i stanam i bioregulacyjnym i (Bechara i in., 2000). G dy jednostka styka się z sytuacją, w której już była, schem aty (predyspozycje do reagow ania) zostają aktyw ow ane. M oże się to dziać poprzez przeniesienie znacze nia, jakie sytuacja m a dla jednostki przez znacznik som atyczny do kory czucio wej (somatosensory cortices). Stopniow o dany schem at działania zostaje włączony w stru k tu ry kory czuciowej i ogranicza w ybór innych opcji reagow ania. Innym i

(14)

słowy, taki wzorzec som atosensoryczny pozw ala na rozróżnienie, czy dana sytu acja ma w ydźw ięk pozytyw ny, czy negatyw ny dla jednostki i szybką akceptację lub odrzucenie pary możliwość - działanie. Przykładow o w sytuacji w zburzenia em o cjonalnego będącego konsekwencją faktu, że ktoś nas obraził, w spom niana para mogłaby przyjąć postać dylem atu: „mogę uderzyć frustrującego, ale później zostanę ukarany ”. U jednostki, która ma rozw inięte m echanizm y kontroli agresji, ak ty w o wany zostanie schem at uderzania w raz z w iedzą na tem at kary oraz skojarzeniem kara - zw iązana z karą przykrość em ocjonalna. W konsekwencji działanie awersyjnego znacznika somatycznego pow inno pow strzym ać jednostkę przed uderzeniem oponenta. Jeśli jednak system m arkerów somatycznych jest uszkodzony (jak w przy padku osób z nabytą socjopatią), brak jest wskazówek dla właściwego, społecznie konstruktyw nego działania (Blair, 2001).

Wydaje się, że głów ną różnicą m iędzy naszkicowanym i m odelam i SM M i SRR jest fakt, iż w przypadku SM M agresja reak ty w n a może być w zbudzona poprzez większe spektrum bodźców (nie tylko zaburzone przetw arzanie gniewnej ekspresji twarzy). Ale czy opisane modele odnoszą się rów nież do zachow ań o cechach agresji instrum entalnej, przejawianych przez przestępców - psychopatów? Wydaje się temu przeczyć choćby fakt, że psychopaci - w odróżnieniu od osób z nabytą socjopatią - wykazują selektyw ne upośledzenie w zakresie przetw arzania ekspresji mimicznej strachu i sm utku, natom iast p o trafią praw idłow o rozpoznaw ać oznaki gniew u (Bla ir i in., 1997). Ponadto w kwestii podłoża psychopatii badacze dość powszechnie zgadzają się co do dwóch kwestii: instrum entalnego ch arak teru agresji przejaw ia nego przez psychopatów oraz faktu, iż zaburzenie ma związek z niepraw idłow ym przebiegiem procesu socjalizacji.

Agresja instru m en taln a jest aktyw nością ukierunkow aną na cel, dlatego też m ożna założyć, że jej podłoże neurofizjologiczne jest podobne do tego, na którym opierają się wszystkie m otoryczne czynności zadaniow e. M ów im y więc o okolicy skroniowej, odpowiadającej za reprezentację obiektu oraz neuronach ciała p rążk o wanego i pola przedruchow ego mózgu, które odpow iadają za w ykonanie czynności (Passingham i Toni, 2001).

Najczęściej m ożna spotkać w literaturze pogląd, w edług którego psychopatycz ne zachow ania są w yw ołane dysfunkcją neurofizjologicznych m echanizm ów o d p o wiadających za odczuw anie strachu (H are, 1970).

O dm ienne stanow isko w tej kwestii prezentuje Blair (1995). Stw orzony przez niego m odel m echanizm u pow strzym yw ania przem ocy (V IM ; violence inhibi tion m echanism m odel) opiera się na dw óch filarach: przekonaniu o doniosłości kształtow ania em patii w trakcie procesu socjalizacji oraz doniesieniach etologów, z których w ynika, że większość zw ierząt społecznych m a ukształtow ane m echa nizmy kontroli agresji. W edług autora koncepcji funkcjonalnym odpow iednikiem w rodzonych m echanizm ów ham ow ania agresji u zw ierząt (np. gestów po d dania się u psów) jest u ludzi ekspresja m im iczna w yrażająca strach lub sm utek, będące

(15)

objawami stresu. Z godnie z m odelem V IM dostrzeganie tego rodzaju sygnałów pow inno w yw ołać zw iększoną aktyw ność u k ład u autonom icznego oraz ak ty w a cję systemu reagow ania na zagrożenie, którego podstaw ą neurofizjologiczną jest pień mózgu. Proces socjalizacji w sferze m oralnej polega na tw orzeniu zw iązków m iędzy objawami stresu (niepokoju) a w yobrażeniam i sytuacji, w których jedn o st ka dopuszcza się p rzekroczenia norm . Innym i słowy, uczenie się przestrzegania n orm polega na tym , że jed n o stk a, k tóra łam ie norm y lub spostrzega, że ktoś inny je łam ie, jest następnie „ k a ra n a ” awersyjnym dośw iadczeniem dyskom fortu sp o strzeganego u ofiary; m am y tu do czynienia z procesem w arunkow ania in stru m entalnego lub inaczej nauką biernego u n ik an ia sytuacji, w których dochodzi do łam ania norm (Blair, 2 0 0 4 ). R ezultatem zakończonego pow odzeniem w a ru n k o w ania pow inno być odczuw anie dyskom fortu w przyp adk u pojaw ienia się ew entu alności złam ania reguł postępow ania. Dla dziecka, którego socjalizacja przebiega praw idłow o, cierpienie innych osób m a znaczenie aw ersyjne; w m iarę d o rasta nia rów nież m ożliw ość uczynienia krzyw dy innym ludziom po w inn a w iązać się z intensyw nym i negatyw nym i emocjam i. W edług au tora koncepcji u psychopatów reprezentacje czynów w yw ołujących cierpienie u innych ludzi nie są bodźcem w y w ołującym opisaną w m odelu V IM sekwencję zdarzeń (Blair, 1995). Dzieje się tak dlatego, że w procesie uczenia się brakuje bodźca bezw arunkow ego: nie pojaw iają się autonom iczne em ocjonalne reakcje awersyjne w odpow iedzi na ekspresję emocji strachu lub sm utku, a co za tym idzie niem ożliwe jest ukształtow anie o partych na ich działaniu skojarzeń. In stru m en taln e zachow ania antyspołeczne psychopatów są w ięc rezultatem „osłabienia procesu form ow ania skojarzeń m iędzy em ocjonal nym i bodźcam i bezw arunkow ym i (przede wszystkim sygnałam i dystresu) i bo d ź cam i w arunkow ym i (w szczególności w yobrażonym i naruszeniam i n o rm ” (Blair, 2001, s. 730). Z a objawy, które nazyw am y zaburzeniam i socjalizacji typow ym i dla psychopatów , odpo w iada na poziom ie neuronalnym niepraw idłow e funkcjonow a nie ciała m igdałow atego (Blair i Frith, 2001). N atom iast podłożem gw ałtow nych aktów agresji reaktyw nej jest O FC , przy czym obszar ten „nie «hamuje» agresji reaktyw nej, lecz może raczej zwiększać lub zm niejszać praw dopodobieństw o jej w ystąpienia, jako funkcji bodźców społecznych obecnych w środow isku” (Blair, 2 0 0 4, s. 205).

Jeśli chodzi o neurofizjologiczne podłoże dysfunkcji ciała m igdałow atego i OFC, wskazuje się na kilka m ożliwych do zaakceptow ania (i zweryfikowania) hipotez.

Pierwsza z nich głosi, iż do dysfunkcji w obszarze ciała m igdałow atego do ch o dzi na skutek zaburzeń systemu noradrenergicznego. Podaw anie p-adrenergicznego blockera propranololu, podobnie jak uszkodzenie ciała m igdałow atego, blokuje roz wój pam ięci epizodycznej dotyczącej w ydarzeń o dużym ładunku em ocjonalnym oraz zaburza przetw arzanie sygnałów mimicznych w yrażających smutek (H arm er i in., 2001).

(16)

D ruga hipoteza wskazuje na nieprawidłow ości funkcjonow ania układu dopam i- nergicznego. Szwedzcy badacze (Söderström i in., 2001, 2003) ustalili istnienie k o relacji m iędzy nasileniem cech psychopatycznych a tzw. proporcją HVA do 5-HIAA w płynie m ózgow o-rdzeniow ym . Kwas hom ow anilinow y (HVA) to m etabolit ka- techolam in, m arker stresu. N atom iast 5-H IA A to kwas 5-hydroksyindolooctow y, stosowany jako w skaźnik poziom u serotoniny w organizm ie; niski poziom tej sub stancji jest charakterystyczny dla pacjentów depresyjnych, wysoko impulsywnych oraz osób ze skłonnościam i autodestruktyw nym i. W 2001 roku Söderström i w spół pracownicy, badając grupę 22 sprawców czynów agresywnych, stw ierdzili istnie nie znaczącej korelacji między proporcją HVA:5-H IAA oraz wszystkimi aspektam i psychopatii m ierzonym i PCL-R. W ynik ten został następnie potw ierdzony przez ten sam zespół badaczy, którzy dodatkow o uwzględnili kilka zmiennych dotyczą cych historii zaburzeń i stosow ania substancji psychoaktywnych przez osoby bada ne. U 28 agresywnych przestępców poniżej 45. roku życia stw ierdzono korelację proporcji HVA:5-HIAA: na poziom ie 0,50 z wynikiem ogólnym PCL-R oraz nasile niem CD (p = 0,007), na poziom ie 0,38 z zaburzeniam i uwagi (p = 0,048) oraz na poziom ie 0,48 z nasileniem hiperaktyw ności (p = 0,01). W edług autorów świadczy to o zw iązku skłonności do zachowań agresywnych z „wysokim poziom em obie gu (turnover) dopam iny (praw dopodobnie spowodow anym adaptacją do zaburzeń postsynaptycznych lub niedoborem tonizującej regulacji serotoninow ej) połączonym z w zględną deregulacją serotoninergiczną (prow adzącą do uw alniania agresywnych im pulsów)” (Söderström i in., 2003, s. 921). W ynik taki sugeruje, iż w leczeniu agre sji na podłożu psychopatycznym m ożna używać leków regulujących poziom dopam i ny, ew entualnie łącząc je z inhibitoram i w ychw ytu zw rotnego serotoniny.

W 2005 roku zostały przeprow adzone badania, w których Sóderstróm starał się uchwycić związek w yników PCL-R, tym razem z objawami zaburzeń psychiatrycz nych. G rupa osób badanych obejm owała 89 sprawców przestępstw agresywnych i seksualnych (zabójstw, napaści, rozbojów, podpaleń, gw ałtów oraz seksualnego m olestow ania dzieci) skierowanych przez sąd na badania psychiatryczne. Bada no (retrospektyw nie) dokum entację badań psychiatrycznych sprawców od okresu dzieciństw a. Połowa badanych przejaw iała zaburzenia funkcji wykonawczych oraz istotne trudności w zakresie relacji społecznych, 48 sprawców w dzieciństw ie p rze jawiało objawy CD, 39 objawy A D H D (z czego 13 w okresie badania), 24 przeja w iało symptom y nierów nom iernego rozw oju w dzieciństw ie, 18 sprawców cierpiało na zaburzenia autystyczne, 17 było poniżej norm y intelektualnej. Stereotypie, kom- pulsje oraz zaburzenia spostrzegania i zdolności językowych w ystępow ały u 30% badanych (Sóderstróm , 2005). A naliza czynnikow a w ykazała istnienie czterech nadrzędnych grup problem ów psychiatrycznych. Czynniki te to w edług autora ko lejno: 1. Dysfunkcje wykonawcze, 2. Kom pulsyw ność, 3. Problemy w interakcjach społecznych oraz 4. Pow ierzchow ność. O kazało się, że połączenie czynników 1 i 3

(17)

było znacząco statystycznie zw iązane z w ynikam i ogólnym i PCL-R oraz czynnika behaw ioralnego 3 w PCL-R. C zynnik 2 PCL-R (afektyw ny) był związany z Dys funkcjam i wykonawczym i. C zynnik Pow ierzchow ność był natom iast skorelowany pozytyw nie z czynnikiem 1 PCL-R. W szystkie cztery w yróżnione przez Soderstro- m a konstelacje zaburzeń psychiatrycznych korelowały pozytyw nie z w ynikam i testu LH A (Lifetim e H istory o f Aggression). W yniki te wpisują się dobrze w n u rt badań, w których w ykazano rozw ojow ą ciągłość zaburzeń zachow ania u przestępców (por. np. Farrington, 1987; Dalteg i Levander, 1998; Siponm aa i in., 2001; Söderström i N ilsson, 2003; D olan, 2 0 0 4 ; O ades i in., 2008).

Badania dotyczące funkcjonow ania układu serotoninergicznego u osób przeja wiających nasilone reakcje agresyw ne obejmują także m echanizm związany z po zio mem lipoprotein w osoczu krw i. W iele projektów badawczych, zapoczątkow anych już w latach 70. X X w ieku dotyczy zwłaszcza w pływ u poziom u i zmian koncen tracji cholesterolu w osoczu krw i na skłonność do zachow ań agresywnych i auto- agresywnych. Z espół V irkkunena stw ierdził na przykład w ystępow anie niskiego poziom u cholesterolu w osoczu w grupach osób z APD, CD, A D H D oraz jednostek, które dokonywały czynów agresywnych pod w pływ em alkoholu (V irkkunen, 1979, 1983; V irkkunen i in., 1984, 1994). W edług Engelberga (1992) zmniejszony p o ziom cholesterolu w osoczu oznacza redukcję poziom u tej substancji w m ózgu, co prowadzi do zm ian lepkości (viscosity) błon kom órkow ych i zarazem zmniejsza eks pozycję pow ierzchniow ych receptorów serotoninow ych. Konsekwencją m iałaby być wyższa koncentracja apolipoprotein, niższy poziom w ychw ytu serotoniny z krw i, a w rezultacie mniejszy poziom ham ow ania agresywnych im pulsów i wyższe nasi lenie zachow ań agresyw nych (Engelberg, 1992). W yniki badań C orrigana i w spół pracow ników (1997) w skazują, że u skazanych za przestępstw a z użyciem przem ocy występuje znacząco wyższa koncentracja apolipoprotein A-IV i apolipoprotein E oraz niższy poziom kwasu dokozaheksaenow ego niż w populacji generalnej. Sub stancje te uczestniczą w transporcie zarów no cholesterolu, jak i wielonienasyconych kwasów tłuszczow ych (PUFA). Z kolei w badaniach C h ak rab arti i Sinha (2006) wzięły udział dwie grupy mężczyzn: grupa 30 agresywnych przestępców oraz 30-osobow a grupa k ontrolna. Stw ierdzono, że przestępców charakteryzuje niższy ogólny poziom cholesterolu, niższy poziom cholesterolu LDL (low density lipopro tein), wyższa koncentracja apolipoprotein A l oraz niższy poziom apolipoprotein B; taki w zorzec fizjologiczny m ożna uznać za czynnik sprzyjający zachow aniom gw ał tow nym 5. Autorzy sugerują, iż - po pierwsze - w iedza na tem at opisanego profilu lipidowego osocza może być w ykorzystana w badaniach, których celem jest oszaco w anie ryzyka pojaw ienia się zachow ań agresywnych, szczególnie o charakterze im pulsyw nym . D rugi p o stu lat m a wydźw ięk praktyczny i dotyczy przyszłych badań,

5 Dla porządku należy dodać, iż niektóre replikacje badań nie potwierdziły powyższych wyników (zob. Hibbeln i in., 2000).

(18)

Neurobiologiczne i psychospołeczne uwarunkowania racjonalności zachowań przestępczych... 213 które pom ogłyby ustalić dietę więzienną, opty m alną z p u n k tu w idzenia profilu li- poproteinow ego i skłonności do agresji.

Kolejna hipoteza odnosi się do genetyki i badań nad populacjam i myszy. N ajczę ściej przyjmuje się, że nasilona reakcja agresyw na pojaw ia się u myszy w odpow iedzi na nagłe w targnięcie na ich teren intruza. M odel ten nie uw zględnia roli funkcjonal nego białka bezogonowego (functional tailles protein). W edług Blaira (2003, s. 6): „«Gen bezogonowy»” należy do nadrodziny genów kodujących czynniki tra n sk ry p cji aktyw ow anego ligandem receptora jądra i w yraża się zarów no w m ózgu k rę gowców, jak i bezkręgowców. Co ciekawe, u myszy pozbawionych funkcjonalnego białka bezogonowego obserw uje się zm niejszoną masę ciała m igdałow atego” 6. Z a obserw ow ano także zwiększoną ilość zachow ań agresywnych oraz zanik instynktu m acierzyńskiego u samic (M onaghan i in., 1997). Oczywiście koncepcja ta niesie za sobą dodatkow e pytania na tem at praw om ocności odnoszenia w yników do m e chanizm ów obserw owanych u ludzi. D odatkow o sprawę kom plikuje fakt, że pewne czynniki zw iązane ze stylem życia jednostki (np. używ anie am fetam iny) mogą nasi lać zaburzenia w ynikające z defektów neurobiologicznych.

Bardzo ciekawe i zakrojone na szeroką skalę badania na tem at genetycznych uw arunkow ań im pulsyw ności związanej z niską aktyw nością serotoninergiczną (5-H T) przeprow adził zespół pod kierunkiem O adesa (2008). W zięło w nich udział 1180 dzieci pochodzących z 607 rodzin, biorących udział w projekcie IM AGE (In  ternational M ulticenter A D H D Genetics Study). Po w yodrębnieniu 582 przypadków polim orfizm u pojedynczego nukleotydu w 14 genach (SNP; single nucleotide p o  lym orphisms) związanych z funkcją 5 -H T ustalono ich związek z im pulsyw nością i agresyw nością za pom ocą procedury FBAT-CP (family-based association test w ith principle com ponents). Stw ierdzono w pływ czynników genetycznych na impul- sywność dzieci z A D H D , przy czym autorzy sugerują w yróżnienie dw óch typów im pulsyw ności: poznawczej (związanej z zaburzeniam i selektywności uwagi i zbyt szybkim, nieadekw atnym procesem przetw arzania inform acji, prow adzącym do niewłaściwych rezultatów ) oraz agresywnej (związanej z nieum iejętnością h am o w ania agresywnych impulsów). Rezultaty pokazują, że poznawcza im pulsyw ność jest zw iązana z dwom a SNP genu kodującego enzym P M N T (phenylethanolam ine N -m ethyltransferase), istotny w syntezie adrenaliny oraz z nośnikam i serotoniny i dopam iny (SERT/SLC6A4 variant). N atom iast agresyw na im pulsyw ność m a zw ią zek z receptorem dopam inow ym DRD4. Świadczy to o genetycznym w pływ ie mo- noam inergicznego systemu neurotransm isyjnego na im pulsyw ność dzieci z ADHD. Z aró w no układ serotoninergiczny, jak i dopam inergiczny odgryw ają tu swoją rolę, przy czym w przypadku im pulsywności poznawczej większy w pływ zdaje się mieć ten pierwszy (O ades i in., 2008).

6 The gene tailless is a member o f the superfamily o f genes that encode transcription factors o f the ligand- -activated nuclear receptor type, and is expressed in the invertebrate and vertebrate brain. Interestingly, mice lacking a functional tailless protein show reduced amygdaloid volume (Blair, 2003, s. 6).

(19)

W badaniach nad zw ierzętam i ustalono, że podaw anie w azopresyny przyspie sza pojaw ienie się objawów agresji. Z kolei podaw anie fluoksytyny obniżającej p o ziom wazopresyny, obniża także poziom skłonności do zachow ania agresywnego (Delville i in., 1996). W yniki badań C occaro i in. (1996) wskazują na korelację m iędzy poziom em w azopresyny w płynie m ózgow o-rdzeniow ym i historią zacho w ań agresywnych jednostek, u których zdiagnozow ano zaburzenia osobowości. Z innych substancji, których w pływ na zachow ania agresyw ne i przestępcze został potw ierdzony, Lee i C occaro (2001) w ym ieniają fenfluram inę, działającą jak in h i bitor w ychw ytu zw rotnego serotoniny (C occaro i in., 1996) oraz testosteron, który jako jeden z horm onów płciowych w pływ a na funkcję uk ładu serotoninergicznego (V irkkunen i in., 1994). W cześniejsze badania wskazują na w pływ zaburzeń gene tycznych dotyczących hydroksylazy tryptofanow ej (T PH ), czyli enzym u uczestni czącego w syntezie serotoniny, na zachow ania typu agresji im pulsywnej i autoagresji (Nielsen i in., 1994; 1998). Jak w idać, jeśli chodzi o przejaw y agresji im pulsywnej, często towarzyszące zachow aniom przestępczym , wiele badań wskazuje na p o d sta wową rolę serotoniny. W spom niani już Lee i C occaro (2001, s. 41) podsum ow ują rozw ażania dotyczące neuropsychofarm akologii przestępczości podkreślając, że:

- poziom serotoniny zdaje się korelować ujem nie z poziom em agresji im pulsyw nej w niektórych populacjach (np. w śród jednostek z zaburzeniam i osobowości),

- agresja im pulsyw na jest w dużej m ierze biologicznie zdeterm inow ana, odzie- dziczalna, a jej poziom jest stabilny w czasie,

- oprócz serotoniny w genezie agresji im pulsywnej należy brać pod uw a gę w pływ innych neurom odulatorów (noradrenaliny, dopam iny, wazopresyny, cholesterolu).

Spośród ważnych bad ań nad genetycznymi uw arunkow aniam i agresywności w arto w spom nieć te, w których brały udział bliźnięta płci męskiej (C occaro i in., 1997). O kazało się, że poziom odziedziczalności w yniósł 47% , jeśli chodzi o agresję fizyczną, 4 0 % w zakresie agresji pośredniej oraz 2 8 % , jeśli chodzi o agresje słowną.

Z aburzenia osobowości m ogą być także konsekw encją urazow ych uszkodzeń m ózgu (TBI, traumatic brain injury-, Anstey i in., 200 4). Teza ta zakłada związek przyczynowy i jest pow szechnie przyjęta w literaturze przedm iotu , pom im o tru d n o ści w precyzyjnym rozróżnieniu sym ptom ów mających podłoże organiczne od tych, które są rezultatem em ocjonalnych kosztów urazu (van R ekuum , 2000). Szczególnie zaburzenia typu borderline oraz objawy osobowości antyspołecznej zdają się mieć podłoże neurobiologiczne (M organ i Lilienfeld, 20 00 ). W projekcie filadelfijskim uw zględniono dokum entację badań neuropsychologicznych (M C M I-III7) 161 p a cjentów z łagodnym zam kniętym urazem głowy (m ild closed head injury, Ruocco i Swirsky-Sacchetti, 2007). Jeśli chodzi o objawy osobowości antyspołecznej (ANT; nieufność w relacjach społecznych, podkreślanie własnej niezależności i reakcje

(20)

Neurobiologiczne i psychospołeczne uwarunkowania racjonalności zachowań przestępczych... 21 5

typu acting-out), stw ierdzono związek z uszkodzeniem funkcji językowych (ibidem, s. 30-3 1). N atom iast w yniki w skali dotyczącej skłonności agresywnych i sadystycz nych (SAD; skłonność do em ocjonalnego rozładow ania, silna wola, bierna agresyw ność) były zw iązane z zaburzeniam i funkcji wykonawczych. Autorzy konstatują, iż w ynik taki wskazuje na związek otw arcie w rogich i agresywnych zachow ań z zabu rzeniam i płata czołowego (np. odham ow aniem ), podczas gdy osobowość i postaw y psychopatyczne byłyby ściślej związane z obszaram i m ózgu odpow iadającym i za um iejętności językowe. Te ostatnie obejm owały w iedzę na tem at znaczenia słów, rozum ow anie abstrakcyjne, um iejętność nazyw ania, rozum ow anie zdrow orozsąd kowe oraz osąd na tem at sytuacji społecznych. Te um iejętności opierają się głównie na funkcjonow aniu przednich obszarów m ózgu, przy czym ich zaburzenia m ogą być zapośredniczone poprzez zakłócenia funkcjonow ania przednich obw odów podko- rowych, które odpow iadają za ham ow anie emocji i zachow ań (ibidem, s. 32). Jak jednak podkreślają Ruocco i Swirsky-Sacchetti, bardziej precyzyjne rezultaty będzie m ożna uzyskać w trakcie badań integrujących wykorzystanie m etod diagnozy o so bowości, neuropsychologicznych i technik neuroobrazow ania.

W kontekście tem atu niniejszego opracow ania interesujące są dane na tem at za burzeń stru k tu ry i funkcjonow ania mózgu (zwłaszcza w obrębie płata czołowego), występujących u przestępców.

W badaniach W yrobek-Renczyńskiej i w spółpracow ników (2004) w zięło udział 65 m orderców (osoby w wieku od 15 do 72 lat, w tym 6 kobiet) skierowanych przez sąd na badania za pom ocą tom ografii kom puterowej. Starano się ustalić rozm iary ew entualnych zm ian patologicznych (atrofii) m ózgu poprzez porów nanie w yników osób badanych z norm am i w czterech grupach wiekowych: do 20. roku życia, p o m iędzy 21. a 40. rokiem życia, od 41. do 60. roku życia oraz w grupie od 61. roku wzwyż. O kazało się, iż atrofię kory mózgowej zaobserw ow ano tylko w grupie osób do 20. roku życia. Tych samych badanych charakteryzow ała także atrofia stru k tu r podkorow ych, natom iast w grupie przestępców w w ieku 2 1 -4 0 lat zmiany podko- rowe były mniej w idoczne. W artości w skaźników odnoszących się do atrofii płatów czołowych (wskaźnik rogu przedniego i liczba H uckm ana) wskazywały na zmiany patologiczne w grupie przestępców do 20. roku życia i od 21. do 40. roku życia. A trofia s tru k tu r podkorow ych płata czołowego typow a dla charakteropatii, jako potencjalnej przyczyny zachow ań agresywnych, w ystępow ała natom iast u badanych do 40. roku życia; w yniki starszych przestępców nie odbiegały od norm y (W yrobek-Renczyńska i in., 2004).

Przegląd badań dokonany przez Browera i Price’a (2001) pokazuje, iż w tej g ru pie badanych m ożna mówić głów nie o deficytach kontroli zachow ania agresywnego. Są one zw iązane przede wszystkim z dysfunkcjam i OFC. N iezależnie od m eto dolo gii badań (testy neuropsychologiczne, pom iary EEG, techniki neuroobrazow ania) w yniki wskazują na zredukow aną aktyw ność obszarów przedczołow ych m ózgu, połączoną z podw yższoną aktyw nością stru k tu r podkorow ych (por. Raine i wsp.,

(21)

1998), co skutkuje zw iększoną skłonnością do zachow ań agresywnych, głównie o charakterze im pulsyw nym lub reaktyw nym . Jak się jednak wydaje, w kwestiach szczegółowego opisu m echanizm ów w pływ u zaburzeń funkcjonow ania m ózgu na zachow ania przestępcze ciągle więcej jest py tań niż w pełni zadawalających o d p o w iedzi. W ystarczy tu w spom nieć choćby o badaniach Pietriniego i w spółpracow ników (2000), którzy w ykazali, iż podobne do opisanych u przestępców efekty zm niejszenia przepływ u krw i w części brzuszno-przyśrodkow ej płatów czołowych, m ożna uzyskać w populacji norm alnej przez w yw ołanie w pam ięci w spom nień o za chow aniu agresyw nym , którego sprawcą była osoba badana.

Do przyczyn niezadawalającego stanu wiedzy na tem at funkcjonow ania neu- ropsychologicznego przestępców zalicza się m iędzy innym i:

- brak kontroli potencjalnie istotnych zmiennych, - m ało liczne grupy badanych,

- niereprezentatyw ność prób badanych dla przestępczej populacji,

- rzadkie uw zględnianie w badaniach zmiennych psychospołecznych, które rów nież mają w pływ na zachow ania przestępcze,

- opisyw anie neurofizjologicznych korelatów agresji bez wystarczającej d b ało ści o określenie rodzaju, częstości i uporczyw ości zachow ań agresywnych osób ba danych (por. Brower i Price, 2001). Podkreśla się jednocześnie, że przyszłe badania pow inny mieć ch arak ter interdyscyplinarny (Filley i in., 2001) oraz że d iagnozo w anie neuropsychologiczne w grupach ryzyka po w inn o stać się częścią strategii przeciw działania przem ocy (G iancola i in., 1996; D olan, 2004).

Teoria racjonalnego wyboru

Teoria racjonalnego w yboru jest jednym z pierwszych naukow ych ujęć, w yja śniających przyczyny działania podm iotu. O d II połow y X V III w ieku, kiedy jej podw aliny stworzyli C esare Beccaria i Jerem y B entham , przez około 200 lat była stosow ana w wielu naukach społecznych, w tym rów nież w krym inologii. N a g ru n cie teorii racjonalnego w yboru zakłada się, że:

a) w danej sytuacji decyzyjnej p o dm io t definiuje swoje preferencje oraz wybiera określone działanie, uw zględniając dostępne alternatyw y;

b) m otyw acją działania jest m aksym alizacja korzyści/zysku; c) preferencje p o d m io tu są skończone (com plété);

d) preferencje p o d m io tu są przechodnie (transitive);

e) preferencje p o d m io tu rozciągają się na inne, podobne sytuacje (extensional; por. Craven, 1992; Robles, 2007).

Teoria racjonalnego w yboru była po raz pierwszy w ykorzystyw ana do analizy przestępczości w ram ach tzw. szkoły klasycznej (XVIII w.), a jej renesans w k ry m inologii obserw uje się od lat 80. X X wieku. N a gruncie tej koncepcji podkreśla

(22)

Neurobiologiczne i psychospołeczne uwarunkowania racjonalności zachowań przestępczych... 21 7

się, że decyzja o popełnieniu przestępstw a zostaje podjęta na podstaw ie przesłanek racjonalnych i jest w ynikiem wolnej woli sprawcy. Jednostki unikają tych rodzajów aktyw ności, które - jak sądzą - mogą przynieść im więcej bólu niż przyjem no ści (G oode, 1997). Przestępca jawi się tu jako aktyw ny pod m iot, który odbiera i przetw arza inform acje, analizuje sytuację, szacuje praw dopodobieństw o sukcesu i porażki, tw orzy plany i prognozy. Celem działalności przestępczej jest odniesienie korzyści - jeśli bilans zysków i strat, dokonany przez sprawcę wykaże potencjalną opłacalność czynu, praw dopodobnie zostanie on popełniony (Schneider, 1998).

Jak w idać, om aw iana koncepcja opiera się na wizji człowieka (w tym także przestępcy) jako jednostki wolnej, racjonalnej i hedonistycznej. Jest klarow na i „oszczędna pojęciowo”, natom iast - jak się wydaje - pozw ala zadaw alająco w y jaśnić m echanizm tylko niektórych zachow ań przestępczych. Jak pisze M cC arthy: „ (...) podejście racjonalnego w yboru pasuje najlepiej do sytuacji, w których prefe rencje, opcje behaw ioralne i działania da się jasno określić” (2002, s. 422). W przy padku przestępczości rzadko mamy do czynienia z tak kom fortow ą sytuacją.

Koncepcja ograniczonej racjonalności

Z aró w no założenia teorii racjonalnego w yboru, jak i możliwości jej zastoso w ania w naukach społecznych, były szeroko krytykow ane (G reen i Shapiro, 1994; Boudon, 1998; Zafirovski, 2 0 0 0 ; Robles, 2007). Najistotniejszy zarzut dotyczył faktu, iż podejście jest nierealistyczne, tzn. nie odzw ierciedla m echanizm ów dzia łania jednostek w realnych sytuacjach. Z godnie z założeniam i teorii racjonalnego w yboru jednostka podejm ująca decyzję przypom ina nieomylny, zdolny do p rzetw o rzenia nieograniczonej ilości danych k alkulator; nie podlega w pływ ow i emocji, ani naciskom sytuacji zew nętrznej. Efektyw nie porów nuje i szacuje w artość altern a tywnych rozw iązań oraz przewiduje efekty ich zastosow ania tak, aby m aksym ali zować uzyskiw ane w w yniku działania korzyści (por. Robles, 2007, s. 42). W edług Boudona głów ne ograniczenia teorii racjonalnego w yboru to błędne założenie, że wszystkie ludzkie działania mają charak ter instrum entalny i są zw iązane w yłącznie z dążeniem jednostki do osiągnięcia określonych celów oraz brak zadow alające go wyjaśnienia zjawiska, do którego teoria się odnosi (1998, s. 8 1 8 -8 2 0 ). Scheff (1992) zw raca natom iast uwagę, że fakt, iż w ram ach teorii racjonalnego w yboru nie bierze się pod uwagę takich czynników jak normy, w artości i emocje zubaża w sposób istotny możliwości analizy zjawiska podejm ow ania decyzji. W reszcie - co podkreślają de H aan i Vos (2003) - teoria racjonalnego w yboru w swoich zało żeniach kom pletnie pom ija aspekt gender, co w analizie przestępczości może być poważnym błędem .

Już w latach 50. X X w. pojawiły się próby przeform ułow ania teorii racjo nalne go w yboru tak , aby uw zględniała złożoność u w arunkow ań decyzji podejm ow anych