"Vox P a tru m " 8 / 1 9 8 8 / z . 14
HIPPONA DZIŚ
R u in y s t a r o ż y t n e j H ip p o n y l e ż ą o k o ło 3 km na p o łu d n io w y zachód od c e n tru m a l g i e r s k i e g o p o r t u A n n ab a. R o z p o z n a n a a r c h e o l o g i c z n i e c z ę ś ć a n ty c z n e g o m i a s t a p o ło ż o n a j e s t u u j ś c i a r z e k i Seybouse do M orza Ś ró d z ie m n e g o , nad g łę b o k ą z a t o k ą tw o r z ą c ą n a
tu r a ln y p o r t . K ie d y u s c h y ł k u IX w. p r z . C h r. r o z p o c z ę ł a s i ę f e n ic k a k o l o n i z a c j a w y b rz e ż y A f r y k i P ó ł n o c n e j , p o w s t a ł a n a j pierw K a r t a g i n a , a po n i e j in n e f e n i c k i e m i a s t a w z d łu ż a f r y
k a ń s k ie g o w y b r z e ż a . Jednym z n i c h b y ł a H ip p o n a , k t ó r e j nazw a po c h o d z i, być m oże, od f e n i c k i e g o s ło w a U bbón, co o z n a c z a p o r t ,
s c h r o n i e n i e . P a ń stw o k a r t a g i ń s k i e r o s ł o s to p n io w o w p o t ę g ę , p o d p o rz ą d k o w u ją c s o b i e s ł a b s z y c h s ą s ia d ó w - p le m io n a A frów i Numidów. J e d n a k s to p n io w o , p o z a K a r t a g i n ą , na z a p l e c z u j e j a f r y k a ń s k ie g o p a ń s tw a , z m i e n i a ł s i ę u k ła d s i ł p o l i t y c z n y c h . k s p a n s ja k a r t a g i ń s k a p r z y s p i e s z y ł a bowiem p r o c e s fo rm o w a n ia s i ę k r ó l e s t w lo k a l n y c h zw anych n a j c z ę ś c i e j n u m id y js k im i,
z k tó r y c h k r ó l e s t w o M a ssy lió w g r a n i c z y ł o od p o łu d n io w e g o z a chodu z t e r y t o r i u m k a r t a g i ń s k i m . D o s z ło ono do n a j w i ę k s z e j
p o tę g i w I I I w. p r z . C h r . , a j e g o w ła d c a M a s y n is s a , j a k o s o ju s z n ik Rzymu, p o w ię k s z y ł t e r y t o r i u m p a ń s tw a k o s z te m ziem
o s ła b io n e j po I I w o jn ie p u n i c k i e j K a r t a g i n y . W ła ś n ie z p o c z ą t ków I I I w. p r z . C h r. p o c h o d z ą p i e r w s z e , a r c h e o l o g i c z n i e uchwy tne ś la d y o s a d n ic tw a m i e j s k i e g o na t e r e n i e ilip p o n y . M ia s to by ło obok s t o ł e c z n e j C y rty r e z y d e n c j ą k r ó ló w n u m id y js k ic h i d l a teg o nazw ano j e H ip p o n ą K r ó le w s k ą . Po p o k o n a n iu J u g u r t y , o s t a t n ieg o w y b itn e g o w ła d c y n u m id y js k ie g o i z lik w id o w a n iu n i e z a l e ż n o śc i N u m id ii w p o ło w ie I w. p r z . C h r . , H ip p o n a d o s t a j e s i ę
pod p a n o w a n ie r z y m s k ie i s t a j e s i ę s t o l i c ą now ej r z y m s k ie j p r o w in c ji A f r i c a N ova. Po z a k o ń c z e n iu w ojen domowych A u g u st n a d a - j e H ip p o n ie s t a t u s m u n ic y p iu m , a potem T r a j a n p o d n o s i j ą do
r a n g i k o l o n i i . W o k r e s i e c e s a r s t w a H ip p o n a o u g ry w a ła w ażną r o lę w z a o p a t r z e n i u Rzymu w z b o ż e i o l i w ę , g d y ż w o k o l i c y m i a s t a z n a jd o w a ły s i ę l i c z n e f u n d i , c z y l i w i e l k i e m a j ą t k i r o l n e p r o d u k u ją c e z b o ż e n a e k s p o r t . C entrum m i a s t a s t a n o w i ł o fo ru m , o ś r o
416
-żonego p r o s t o k ą t a i zbudowane z o s t a ł o z a p an o w an ia W esp azjan a p r z e z p r o k o n s u la C. P a c ju s z a A f r ic a n u s a . O ta c z a ły j e z t r z e c h s t r o n p o r t y k i , u lu b io n e w ^ A fry ce, gdyż o h r o n i ł y o d w ie d z a ją c y c h forum p r z e d sło n eczn y m ż a re m . N ie o p o d al l e ż a ł o c e n tru m h a n d lo we z lic z n y m i s k le p a m i i w a r s z ta ta m i r z e m ie ś ln ic z y m i. Wśród i n nych b u d o w li p u b lic z n y c h , o d s ł o n i ę t y c h w H ip p o n ie , na uwagę za s ł u g u j e t e a t r , o d s ł o n i ę t y t y l k o c z ę śc io w o o ra z dwie w i e l k i e ła ź
n ie z e p o k i Sew erów . Podstaw ow ą masę m ieszkańców Hippony s ta n o w i ł a lu d n o ś ć p o c h o d z e n ia l i b i j s k i e g o , w śród k t ó r e j g łę b o k o z a
k o r z e n i ł a s i ę p u n ic k a mowa, r e l i g i a i k u l t u r a . Je d n a k u sc h y łk u I w. a r y s t o k r a c j a m u n ic y p a ln a z a c z ę ł a o dw racać s i ę od k u l t u r y
p u n i c k i e j r o m a n iz u ją c s i ę s z y b k o , a k u l t u r a p u n ic k a s t a ł a s i ę
obok k u l t u r y a u t o c h t o n i c z n e j , l i b i j s k i e j , k u l t u r ą mas w ie js k ic h s ł a b o zro m an izo w an y ch . K u l t u r a t a o k a z a ła s i ę je d n a k n iezw y k le
ży w o tn a w śród mas lu d o w y ch , a o j e j t r w a ł o ś c i św ia d c z y w iado mość p o d an a p r z e z św . A u g u sty n a , że j e s z c z e n a p o c z ą tk u V w.
w i e j s k i e gminy c h r z e ś c i j a ń s k i e w r e j o n i e H ippony n i e mogły o b e jś ć s i ę bez k ap łan ó w w ła d a ją c y c h ję z y k ie m p u n ic k im .
0 p o c z ą tk a c h c h r z e ś c i j a ń s t w a w H ip p o n ie n i e mamy żadnych pew nych w ia d o m o śc i. Być może gm ina c h r z e ś c i j a ń s k a p o j a w i ł a s ię w i e ś c i e w p o c z ą tk a c h I l i w ie k u . P ierw szym znanym z im ie n ia
biskupem H ippony b y ł św. T e o g e n e s , k t ó r y b r a ł u d z i a ł w sy n o d z ie w K a r t a g i n i e w 256 r o k u . B isk u p t e n w raz z 36 w iern y m i p o n ió s ł
ś m ie r ć m ęczeń sk ą p o d c z a s p r z e ś la d o w a n ia c h r z e ś c i j a n z a panowa n i a W a le r ia n a w s t y c z n i u 259 r o k u . C h r z e ś c ija ń s tw o c z y n i ł o w I I I w. s z y b k ie p o s tę p y w A fr y c e , s z c z e g ó l n i e w m ia s ta c h , i w ła d z e u zn aw ały j e z a z a g r o ż e n ie d l a rz y m s k ie g o p o rz ą d k u . W ro k u 250 c e s a r z D e c ju sz n a k a z u je w sz y stk im obyw atelom u c z e s t n i c z e n i e w u ro c z y s ty m s k ł a d a n i u o f i a r bogom w c e l u um ocnie n i a j e d n o ś c i p a ń s tw a . Odmowa pow oduje r e p r e s j e , p o ja w ia s i ę p ro b le m o d s tę p c ó w . P ro b lem o d stę p c ó w i t r a d i t o r e s z a o s t r z y ł s i ę s z c z e g ó l n i e p o d c z a s p r z e ś la d o w a ń z a p a n o w a n ia D i o k l e o j a - n a i c o r a z w y r a ź n ie j z a c z ą ł d z i e l i ć a f r y k a ń s k i e c h r z e ś c i j a ń stw o na dwa w ro g ie o b o zy , aby w ro k u 312 d o p ro w a d z ić do r o z
łamu w je g o ł o n i e . Każdy z dwu p o w s ta ły c h K o śc io łó w g ł o s i ł ,
i ż j e s t jed y n y m , prawdziwym i powszechnym - k a t o l i c k i m , t o t e ż te r m in u k a t o l i c k i używa s i ę w o d n i e s i e n i u do o f i c j a l n e g o Koś c i o ł a rz y m s k ie g o , w a lc z ą c e g o z K o śc io łe m s c h iz m a ty c k im . Walce z d o n a ty s ta m i p o ś w i ę c i ł w ie le w y s iłk u n a j s ł y n n i e j s z y b is k u p
- 417
Hippony - ów. A u gu styn , k tó r y z o s t a ł wybrany na r z ą d c ę d i e c e z j i w 396 rok u . Gdy obejmował we w ła d a n ie swą d i e c e z j ę , d o n a ty ó c i
s t a n o w ili w n ie j w ię k s z o ś ć i b isk u p m u sia ł p row ad zić z nim i uporczywą w a lk ę . P o lem ice z d o n a ty sta m i p o ś w i ę c i ł on zn a czn ą c z ę ś ć swej im ponującej t w ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j , z w a lc z a ją c ic h przede w szystk im słowem ja k o znakom ity k a z n o d z ie j a . K u lm in a cy j nym momentem w w a lce z donatyzmem b y ła p u b lic z n a d y sp u ta m ię
dzy biskupam i d o n a ty sty czn y m i a k a t o l i c k i m i p o d cza s synodu
w K a r ta g in ie w 411 ro k u . M iała ona r o z s t r z y g n ą ć , k tó r y z dwóch K ościołów j e s t praw dziw y, a zatem j e d y n ie l e g a l n y . Biskupom k a
to lic k im p r z e w o d z ili św . A u gu styn , b isk u p Hippony i A u r e liu s z , biskup K a r ta g in y . W wyniku d y s k u s j i donatyzm z o s t a ł p o tę p io n y ,
a je g o zw o len n icy poddani r e p r e sjo m , k tó r e sto p n io w o p o zb a w iły ich z n a c z e n ia i punktów o p a r c ia .
Wiosną 429 r . w A fry ce P ó łn o c n e j p o j a w i l i s i ę germ ańscy Wandalowie, k tó r y c h n ajazd u n ie z d o ł a ł a pow strzym ać arm ia rzym
ska. W 430 roku W andalowie o b le g a j ą H ipponę, g d z ie p od czas ob lę ż e n ia 28 s i e r p n i a um iera św . A u gu styn . M ia sto p od d aje s i ę na jeźdźcom d o p ie r o po rocznym o b lę ż e n iu w s i e r p n i u 431 ro k u . S ł a
ba armia rzym ska n ie j e s t w s t a n i e o d e p r z e ć n a p a stn ik ó w , k tó r y c h zagony n i s z c z ą i r a b u ją k w itn ą c e m ia s ta i w s ie N um ldii i A fr y k i P r o k o n su la r n e j. W iele m ia s t z o s t a j e z łu p io n y c h , zdew astow anych
i niemal c a łk o w ic ie w y lu d n io n y ch . Los t a k i sp o ty k a ta k ż e H ippo nę, k tó r a u le g a d e g r a d a c j i. Panowanie w a n d a lsk ie we w sch o d n iej c z ę ś c i A fry k i P ó łn o c n e j tr w a ło ponad s t u l e c i e i z a k o ń c z y ło s i ę dopiero w 532 r . , k ie d y arm ia b iz a n t y j s k a p r z y w r ó c iła na ponad
sto l a t panow anie w schodnich c e s a r z y nad t ą c z ę ś c i ą A fr y k i rzym s k i e j . Do g ło s u d och od zą ooraz c z ę ś c i e j m iejsco w e a u t o c h t o n ic z ne plem iona nomadów lu b półnomadów tw o rzą ce n ie t r w a łe k r ó le s t w a
i w d z ie r a ją c e s i ę z p u s ty n i na u ro d za jn e te r e n y z a n is z c z e ją c y m lim esem . P r z y b y c ie Arabów w p o ło w ie VII w. p o ło ż y ło k r e s p ó źn o - rzym skiej c y w i l i z a c j i na t e r e n i e A fr y k i P ó łn o c n e j . H ippona po
podboju arabskim e g z y s t u j e ja k o m ała m ie ś c in a n o s z ą c a a ra b sk ą nazwę Buna, o k t ó r e j w s p a n ia łe j p r z e s z ł o ś c i p a m ię ta ją j u ż t y l
ko h i s t o r y c y . W X w. t e r e n a n ty c z n e g o m ia s ta z o s t a j e o p u sz c z o n y , a nowe m ia sto a r a b s k ie p o w sta je w m ie j s c u , g d z ie d z i ś l e ż y p o r t Annaba.
O dkrycie w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ie j Hippony zaw dzięczam y wy kopaliskom , k t ó r e p ro w a d ził na t e r e n i e a n ty c z n e g o m ia s ta f r a n
418
-c u s k i b a d a -c z Erw an M a re -c . W yniki w y k o p a lis k w tz w . d z i e l n i -c y c h r z e ś c i j a ń s k i e j z o s t a ł y o p u b lik o w a n e w 1958 r o k u ^ . D om inują
c ą b u d o w lą w t e j c z ę ś c i m i a s t a b y ł a trzy n aw o w a b a z y l i k a o r i e n t o w ana na p ó łn o c n y z a c h ó d , k t ó r e j w ym iary w ynoszą 3 7 ,5 m d ł u g o ś c i
i 1 8 ,5 m s z e r o k o ś c i . K o ś c ió ł m ia ł k s z t a ł t w y d łu żo n eg o p r o s t o k ą t a z a k o ń c z o n e g o w y d łu ż o n ą a b s y d ą . W n ętrze p o d z ie lo n e b y ło na
t r z y nawy dwoma rz ę d a m i p r o s t o k ą t n y c h słu p ó w po 10 w r z ę d z i e . S łu p y t e , s t o j ą c e w o d l e g ł o ś c i 2 ,5 m od s i e b i e , zbudow ane b y ły
z bloków k a m ie n n y c h p o k r y ty c h p ra w d o p o d o b n ie m alow aną z a p ra w ą . Ś c ia n y z e w n ę tr z n e k o ś c i o ł a w ykonane b y ły ze zw y k ły ch k a m ie n i
i w zm ocnione co 2 m o d c in k a m i w ykonanym i z bloków p ia s k o w c a . Na p o d s ta w ie z n a l e z i o n y c h we w n ę tr z u k o ś c i o ł a frag m en tó w d a
chówek można p r z y p u s z c z a ć , że d a c h m ia ł k o n s t r u k c j ę d re w n ia n ą k r y t ą d ach ó w k am i. A bsyda m i a ł a 8 ,5 s z e r o k o ś c i i 7 g ł ę b o
k o ś c i i p r z y k r y t a b y ł a p ó ł k o p u ł ą w ykonaną z n a c z y ń g l i n i a n y c h z a t k n i ę t y c h je d n o w d r u g i e i s p o jo n y c h z a p ra w ą . W c z ę ś c i p r o s t o k ą t n e j a b sy d y z n a jd o w a ły s i ę p r z e j ś c i a do p o m ie s z c z e ń bo c z n y c h , a w c z ę ś c i w y o k rą g lo n e j m urow ana ła w a d l a d u c h o w ie ń
s tw a , k t ó r a m i a ł a 45 cm w y s o k o ś c i i 52 cm s z e r o k o ś c i , a w ś r o d ku n a o s i b u d o w li, b y ł a p r z e r w a d l a t r o n u b i s k u p a . P o sa d z k ę
a b sy d y w y n ie s io n o o k o ło p ó ł m e t r a nad p o zio m nawy g łó w n e j, za ś p r z e s t r z e ń d o o k o ła o ł t a r z a w y d z ie lo n o p ra w d o p o d o b n ie od r e s z t y k o ś c i o ł a p rz y pomocy n i s k i c h m urków. O koło i , 5 m p r z e d ty m i mur kam i o d s ł o n i ę t a b y ł a w n aw ie g łó w n e j k o ś c i o ł a k a m ie n n a podbudo
wa o w y m iarach 3 ,8 x 3 m, n a k t ó r e j u s ta w ia n o podium d l a l e k t o r a . W n ę trz e k o ś c i o ł a p o k ry w a ły m o z a ik i p o d ło g o w e , k t ó r y c h s t y l po
z w o l i ł u s t a l i ć l a t a budow y. B a z y l i k a p o w s t a ł a p ra w d o p o d o b n ie m ięd zy l a t a m i 3 2 4 -3 6 2 , gdy m ie jsc o w y b is k u p o tr z y m a ł su b w e n c ję n a rozbudow ę s t a r s z e g o k o ś c i o ł a . Obok k o ś c i o ł a , p r z y j e g o w s c h o d n ie j ś c i a n i e , zbudow ano b a p t y s t e r i u m . Z e s p ó ł t e n s k ł a d a ł s i ę z t r z e c h p o m ie s z c z e ń - s a l i z basenem c h r z c ie ln y m , p o d łu ż n e j s a l i z a k o ń c z o n e j a b s y d ą i s a l i z m o z a ik ą . B asen c h r z c i e l n y m ia ł g łę b o k o ś ć je d n e g o m e tr a i w ym iary 1 ,3 5 x 1 ,9 5 m. Nad basenem u m ie s z c z o n e b y ło c y b o riu m w s p a r te n a c z t e r e c h mu
ro w a n y c h k o lu m n a c h . W d n i e b a s e n u s t w i e r d z o n o k a n a ł y do o d p ro
-1 E. M a re c , M onuments c h r e t i e n s d iiip p o n e v i l l e e p i s c o p a l e de S a i n t A u g u s tin , P a r i s 1 9 5 8 .
419
w a d z a n ia wody. S a la z a b s y d ą , p r z y l e g a j ą c a do s a l i c h r z c i e l n e j od p ó łn o c y , p e ł n i ł a p ra w d o p o d o b n ie f u n k c ję katechum eneum , a s a l a z m o z a ik ą , l e ż ą c a obok, b y ła c o n s ig n a to r iu m . W p o b l i ż u b a z y l i k i z n a jd o w a ł s i ę k l a s z t o r o ra z k a p l i c a w fo rm ie t r i c h o r y .
W p ism a c h św. A u g u sty n a można z n a l e ź ć l i c z n e in f o r m a c je 2 o c h r z e ś c i j a ń s k i c h b u d o w lach s a k r a l n y c h w U ip p o n ie . L i s t a ic h u ło ż o n a w p o rz ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m p r z e d s t a w i a s i ę n a s t ę p u j ą c o : a / k a p l i c a z czasów b is k u p a T e o g e n e s a , b / m em oria b is k u p a T e o g e n e s a , o / b a z y l i k a b is k u p a L e o n c ju s z a / B a s i l i c a l e o n t i a n a / , d / m em oria 20 m ęczenników , e / B a s i l i c a m a io r a lb o B a s i l i c a p a c i s , f / b a z y l i k a d o n a ty s tó w , g / m em oria św . S z c z e p a n a , h / b a z y l i k a 8 m ęczen n ik ó w . N a j s t a r s z a k a p l i c a z czasów b is k u p a T e o g e n e sa z o s t a ł a n a j p ra w d o p o d o b n ie j w c h ł o n i ę t a p r z e z p ó ź n i e j s z y k o ś c i ó ł k a t e d r a l n y i n i e p o z o s t a ł po n i e j ż a d e n ś l a d . M em oria ku i b is k u p a Teo g e n e s a zbudow ana po je g o m ę c z e ń s k ie j ś m i e r c i w 259 r . o r a z me
m o ria k u c z c i 20 m ęczenników w z n ie s io n a po i c h ś m i e r c i w 304 r . , z n a jd o w a ły s i ę , j a k p r z y p u s z c z a E. M arec, n a c m e n ta rz a c h p o za murami m i a s t a , g d z ie l e ż a ł a t a k ż e b a z y l i k a 8 m ęczenników w z n ie s i o n a p r z e z k a p ł a n a L e p o r iu s z a w l a t a c h 4 2 5 -4 2 6 . B a z y lik a d o n a ty s tó w l e ż a ł a p ra w d o p o d o b n ie w i n n e j , n i e o d s ł o n i ę t e j d o ty c h c z a s c z ę ś c i m i a s t a . E. M arec uw aża, i ż b a z y l i k ę b is k u p a L e o n c ju s z a n a le ż y u to ż s a m ia ć z tz w . " k o ś c io łe m o p i ę c i u n aw ach ", k t ó r y p o ło ż o n y j e s t po d r u g i e j s t r o n i e s z e r o k i e j u l i c y , v i s a v i s t r z y
nawowej b a z y l i k i . Budowla t a , je g o z d a n ie m , p o w s ta ła p r z e z po w ię k s z e n ie p ie r w o tn e g o k o ś c i o ł a domowego i do n i e j n a le ż y od
n o s ić o k r e ś l e n i e a n t i ą u a e c c l e s i a s p o ty k a n e w t e k s t a c h św. Augu s t y n a . Je d n a k p l a n t e j b u d o w li o d b ie g a b a rd z o od p la n u w y k s z t a ł - c o n e j b a z y l i k i w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W ie lk a trzy n aw o w a b a z y -2 0 . P e r l e r , L Ź g l i s e p r i n c i p a l e e t l e s a u t r e s s a n c t u a i r e s c h r e - t i e n s d llip p o n e - la - R o y a le d 'a p r e s l e s t e x t e s de s a i n t Augu- s t i n , KEAug 1 /1 9 5 5 / 2 9 9 -3 4 3 ; E. M arec, d z . c y t . , 2 1 5 -2 3 4 . 3 J e a n L a ss u s w przedm ow ie do k s i ą ż k i E. M areca w y ra ż a w ą t p l i w o śc i co do c h r z e ś c i j a ń s k i e g o c h a r a k t e r u t e j b u d o w li.
- 420
l i k a d o m in u ją c a w t e j c z ę ś c i m ia s t a t o , ja k uważa E. M arec,ł * ł * * * *
k o ś c i ó ł , k t ó r y w y s tę p u je w t e k s t a c h św. A u g u sty n a ja k o b a s i l i c a p a c i s lu b b a s i l i c a m a io r , i n a le ż y go id e n ty f ik o w a ć ja k o k o ś c ió ł
k a t e d r a l n y . P o ło ż o n a n i e o p o d a l t r i c h o r a j e s t praw dopodobnie wznie s i o n ą p r z e z d ia k o n a E r a k l i u s z a w 425 r . m em orią ku c z c i św. Szcze p a n a , p r o to m ę c z e n n ik a .
. . . . ł
D z ię k i badaniom a rc h e o lo g ic z n y m prowadzonym na t e r e n i e s t a < t
r o ż y t n e j H ippony d o b rz e p o zn an o d z i e l n i c ę c h r z e ś c i j a ń s k ą z j e j
- - * ' . '
g łó w n ą b u d o w l a - k o ś c io łe m k a te d r a ln y m . Uważna l e k t u r a te k stó w* t
, * . . 4 . . .
św ., A u g u sty n a p o z w a la nam tc h n ą ć ż y c ie w o d s ł o n i ę t e r u in y i umiej sc o w ić w ic h m urach w ie le w y d arzeń z ż y c ia sła w n e g o b is k u p a , k tó - r y ponad 30 l a t k ie r o w a ł k o ś c io łe m w H ip p o n ie .
T ad eu sz G ołgow ski - W arszawa
DE HIPPONE HEGIO /A rg u m en tu m /
rtac. i n d i s s e r t a t i u n c u l a h i s t o r i a n ecn o n monumenta a rc h e o - l ó g i c a a n ^ i q u i H ip p o n is U e g ii tem p o re S . A u g u s tin i v i g e n t i a b re - v i t e r e x p o n u n tu r .
