Zróżnicowanie ludnościowe i kulturowe współczesnej Europy
Materiał składa się z sekcji: "1. Liczba ludności Europy na tle ludności świata", "2. Państwa narodowe i wielonarodowe w Europie", "3. Grupy językowe w Europie", "4. Zróżnicowanie wyznaniowe ludności w Europie", "5. Struktura ludności Europy według wieku", "Podsumowanie", "Zadania".
Materiał zawiera 22 ilustracje (fotografie, obrazy, rysunki), 5 ćwiczeń, w tym 5 interaktywnych.
Zróżnicowanie ludnościowe i kulturowe współczesnej Europy
Cywilizacja europejska to pewien rodzaj historycznej „całości” łączącej nas Europejczyków z kontynentem, na którym żyjemy. Za podstawę naszej cywilizacji uznaje się elementy kultury starożytnej Grecji i cesarstwa
rzymskiego oraz chrześcijaństwo. Pomimo tych wspólnych głęboko zakorzenionych tradycji dzisiejsza Europa jest zróżnicowana, a ponadto zmienia się też jej znaczenie i miejsce we współczesnym świecie.
Szkocka orkiestra w strojach narodowych
Już wiesz
że Europa dzieli się na cztery regiony fizycznogeograficzne o zróżnicowanych cechach środowiska przyrodniczego;
że w Europie występują obszary zamieszkałe przez ludność różniącą się językowo i kulturowo;
że tradycja i elementy kultury europejskiej oraz języki zostały przeniesione na inne kontynenty.
Nauczysz się
wskazywać na mapie państwa jednonarodowe i wielonarodowe w Europie;
podawać przykłady zróżnicowania kulturowego ludności w Europie;
wymieniać główne grupy językowe w Europie i opisywać ich zasięgi na mapie tematycznej;
porównywać dane statystyczne przedstawione na diagramach ludnościowych.
1. Liczba ludności Europy na tle ludności świata
W Europie mieszka obecnie 742 mln osób, co stanowi 10,4% ogólnej liczby ludności świata (dane z 2013 roku). Ludność zamieszkująca obszary 46 niepodległych państw tego kontynentu jest zróżnicowana etnicznie, językowo, wyznaniowo oraz pod względem struktury płci i wieku. Wynika to z różnorodnych, niekiedy dramatycznych procesów społecznych i gospodarczych, które kształtowały nasz kontynent w przeszłości.
Przeważająca większość ludności Europy należy do rasy białej. Niewielkie dziś grupy ludności rasy żółtej zamieszkują od wieków nad Wołgą – Kałmucy, na Krymie – Tatarzy, a w Laponii na północy Półwyspu Skandynawskiego –
Lapończycy.
Polecenie 1
Dokonaj analizy danych statystycznych przedstawionych w tabeli oraz na diagramie poniżej. Omów, jak zmienia się udział liczby ludności Europy w ogólnej liczbie ludności świata. Wyjaśnij przyczyny tych zmian, patrząc na dane dla innych kontynentów.
Zmiany liczby ludności Europy w latach 1960–2013
Rok Liczba ludności Europy (mln)
Udział ludności Europy
w ogóle liczbie ludności świata (%)
Średnia gęstość zaludnienia w Europie
(osoby na 1 km²)
1960 601 19,9 57
1980 696 15,7 66
2000 727 12,0 69
2010 738 10,7 70
2013 742 10,4 70
Źródło: Roczniki statystyczne GUS / GEOHIVE
Udział ludności Europy w ogólnej liczbie ludności świata (wg kontynentów) w roku 1990 i 2010 oraz prognoza na rok 2030. Źródło: Roczniki Statystyczne GUS
2. Państwa narodowe i wielonarodowe w Europie
Na stosunkowo niewielkim kontynencie, jakim jest Europa, żyje dzisiaj ok. 100 narodów. Pojęciem naród określamy wspólnotę ludzi mających wspólną przeszłość historyczną i kulturową, mówiącą tym samym językiem i zamieszkującą to samo terytorium. Jeżeli na terenie państwa zamieszkiwanego przez jeden naród wyróżniają się inne odrębne grupy narodowe, to określa się je mianem mniejszości narodowej albo mniejszości etnicznej.
Do państw historycznie wielonarodowych w Europie należą m.in.:
Belgia, w której północną część kraju zamieszkują Flamandowie używający języka flamandzkiego (niderlandzkiego – język urzędowy w Holandii), a część południową Walonowie posługujący się językiem francuskim (walońskim);
Wielka Brytania, w której mieszkają Anglicy, Szkoci, Irlandczycy i Walijczycy; językiem urzędowym jest angielski, ale zachowały się języki mniejszościowe: walijski, szkocki (gaelicki).
W niektórych państwach obok miejscowej ludności występuje duża grupa ludności napływowej i wówczas te państwa również należy uznać za wielonarodowe. Należą do nich m.in.: Estonia, Łotwa, Luksemburg, Francja, Niemcy, Holandia, Szwajcaria.
Szczególnym przykładem państwa wielonarodowego jest Federacja Rosyjska: dominującą grupą są tam Rosjanie, ale oprócz nich występuje kilkanaście odrębnych grup narodowościowych, a także dziesiątki grup etnicznych.
Państwa, w których zamieszkuje jeden naród, to państwa o dużej spójności etnicznej. W Europie należą do nich m.in.:
Portugalia, Grecja, Polska, Norwegia, Albania. W wielu europejskich państwach jednonarodowych mieszkają grupy etniczne mające odrębny język i kulturę, ale nie są one zbyt liczne.
Jednym z procesów, który objął Europę w ostatnich kilkudziesięciu latach, są ruchy migracyjne, tj. przemieszczanie się ludności między państwami w celu zmiany miejsca pobytu. Większość państw w Europie ma dodatnie saldo migracji, co oznacza, że imigracja (przyjazdy ludności) jest wyższa niż emigracja (wyjazdy ludności). W 2013 roku najwyższe dodatnie saldo migracji zanotowano w Niemczech (433 tys.), Wielkiej Brytanii (209 tys.) i Włoszech (182 tys.). Do państw tych migruje głównie ludność z Europy Środkowej i Wschodniej oraz z Afryki, Azji i Ameryki Południowej.
Polecenie 2
Odszukaj w różnych źródłach informacje o mniejszościach narodowych zamieszkujących w Europie. Podaj nazwę państwa i opisz, czym wyróżnia się wybrana mniejszość narodowa.
Ulica w chińskiej dzielnicy w Amsterdamie
Dwujęzyczna (niemiecka i włoska) tablica na budynku szkoły podstawowej w Tyrolu Południowym na północy Włoch
Szkocka orkiestra w strojach narodowych
3. Grupy językowe w Europie
Ludność Europy posługuje się językami należącymi do trzech rodzin językowych: indoeuropejskiej, uralskiej i ałtajskiej.
Z rodziny języków indoeuropejskich wywodzą się trzy grupy językowe: romańska, germańska i słowiańska mające w Europie największy zasięg. Mniejszy zasięg mają języki z dwóch pozostałych rodzin. Językiem izolowanym, to znaczy niemającym pokrewieństwa z innymi, jest baskijski używany przez grupę ludności żyjącą w zachodniej części
Pirenejów. Basków uznaje się za jedyną rdzenną nieindoeuropejską grupę ludności w Europie.
Zasięg głównych rodzin językowych w Europie
Języki romańskie wytworzyły się z połączenia łaciny używanej w Imperium Rzymskim z lokalnymi językami
występującymi na terenach objętych wpływami tego państwa. Romanizacji podlegały obszary leżące w basenie Morza Śródziemnego i nad Dunajem. Do tej grupy języków należą: włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński, a także kataloński i galicyjski na Płw. Iberyjskim.
Do grupy języków germańskich należą: angielski, niemiecki, duński, niderlandzki, szwedzki, norweski i islandzki.
Mieszkańcy Wysp Fryzyjskich leżących u wybrzeży Holandii i Niemiec posługują się językiem fryzyjskim, a mieszkańcy Wysp Owczych mówią językiem farerskim. Oba te języki należą także do grupy języków germańskich.
Języki słowiańskie swym zasięgiem obejmują prawie cały region Europy Wschodniej, obszary leżące na pograniczu z Europą Zachodnią i większą część Półwyspu Bałkańskiego. Do tej grupy należą m.in. języki: rosyjski, ukraiński, białoruski, polski, czeski, słowacki, serbski, chorwacki, bułgarski, słoweński, macedoński. Na obszarze Łużyc, położonych na południowym wschodzie Niemiec przy granicy z Polską, mieszka niewielka grupa ludności posługująca się językami górnołużyckim i dolnołużyckim, również należącymi do języków słowiańskich.
Drogowskazy w Brukseli z napisami po francusku i flamandzku
W północno‑wschodniej części Europy, nad Morzem Bałtyckim, żyją grupy ludności posługujące się językami bałtyckimi (litewskim i łotewskim) oraz językami ugrofińskimi (fińskim i estońskim). Do tej grupy należy także język węgierski, który jest w użyciu na Węgrzech leżących nad Dunajem.
W południowej części Półwyspu Bałkańskiego występują trzy odrębne języki: grecki, albański i turecki.
Języki europejskie w formie pisanej wykorzystują trzy alfabety: grecki, łaciński i cyrylicę.
Tak zwana „ściana miłości” w Paryżu, na której słowa „Kocham Cię” zapisane są w 250 językach
Niemieckie i łużyckie nazwy ulic w Co bus przy polskiej granicy
Lotnisko w Salonikach – napisy w alfabecie greckim
Kilka języków europejskich – głównie w czasach kolonialnych – zostało przeniesionych na inne kontynenty i później stały się one językami urzędowymi w wielu nowo powstałych państwach. Obecnie najbardziej rozpowszechniony jest język angielski, który uznaje się za język światowy.
Polecenie 3
Posługując się mapą tematyczną, odczytaj, do której grupy językowej należą języki: angielski, francuski, polski, węgierski, rosyjski i hiszpański.
Polecenie 4
Korzystając z różnych źródeł, podaj przykłady państw świata, w których językami urzędowymi są języki pochodzące z Europy: angielski, hiszpański, portugalski, francuski, holenderski.
4. Zróżnicowanie wyznaniowe ludności w Europie
Ważnym elementem społecznym wpływającym w większym lub mniejszym stopniu na życie ludzi jest przynależność do danej grupy wyznaniowej. W Europie najliczniejszą grupą są chrześcijanie. Historyczne podziały doprowadziły do powstania dużych odłamów tej religii. Dzisiaj w określonych regionach lub państwach mieszkają większe lub mniejsze grupy wyznawców jednego z odłamów chrześcijaństwa.
Napisy na drogowskazach w języku fińskim
Nazwa znanej amerykańskiej firmy zapisana w Moskwie cyrylicą
Procentowy udział wiernych poszczególnych religii w całości ludności Europy. Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012
Polecenie 5
Posługując się mapą tematyczną znajdującą się w atlasie, opisz rozmieszczenie wyznawców głównych odłamów chrześcijaństwa w Europie.
Gotycka katedra Notre Dame w Paryżu – świątynia katolicka
Katolickie Sanktuarium św. Jadwigi i św. Bartłomieja w Trzebnicy koło Wrocławia
Cerkiew prawosławna w rosyjskim Petersburgu
Ewangelicki, czyli protestancki, Kościół Pokoju w Jaworze na Dolnym Śląsku
Synagoga dla wyznawców judaizmu w Berlinie
5. Struktura ludności Europy według wieku
Do opisu struktury wieku posłużymy się diagramem przedstawiającym ludność Europy wg trzech grup wiekowych:
0–14 lat – ludność młoda, 15–64 lata – ludność dojrzała, powyżej 65 lat – ludność stara.
Struktura wieku ludności na kontynentach w 2010 roku. Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012
Polecenie 6
Porównaj dane przedstawiające strukturę wieku ludności Europy ze strukturą wieku ludności na pozostałych kontynentach.
Struktura wieku ludności Europy jest bardzo niekorzystna. W porównaniu z innymi kontynentami grupa dzieci i młodzieży – wiek do 14 lat – jest w Europie najmniej liczna, a grupa ludności starej – wiek powyżej 65 lat – jest najliczniejsza. Ludność Europy znajduje się w stanie starości demograficznej, o czym decyduje niski przyrost naturalny i wydłużanie przeciętnego czasu życia Europejczyków. Niski przyrost naturalny występuje przede wszystkim na wschodzie naszego kontynentu, gdzie trudna sytuacja ekonomiczna ogranicza liczbę urodzeń. Natomiast w Europie Zachodniej panują bardzo dobre warunki ekonomiczne, które sprzyjają dłuższemu życiu ludzi.
Muzułmański meczet w angielskim Birmingham
Podsumowanie
W Europie mieszka obecnie 742 mln ludzi (dane 2013 roku) i udział ludności Europy w ogólnej liczbie ludności świata systematycznie maleje.
Ludność Europy jest zróżnicowana etnicznie, językowo i religijnie. Współczesna cywilizacja europejska opiera się na dorobku przeszłości – kulturze greckiej i rzymskiej oraz tradycji chrześcijańskiej.
W Europie największy zasięg mają trzy grupy językowe: romańska, słowiańska i germańska należące do tej samej rodziny języków indoeuropejskich.
Dominującą grupą wyznaniową w Europie są chrześcijanie. W poszczególnych regionach Europy występują większe grupy wyznawców każdego z głównych odłamów chrześcijaństwa: katolików, protestantów, prawosławnych.
Struktura wieku ludności w Europie jest niekorzystna; udział ludności w wieku do 14 lat jest niewielki, a w wieku powyżej 65 lat – wysoki. To wynik niskiego przyrostu naturalnego i wydłużenia średniej długości życia.
Praca domowa Polecenie 7.1
Oblicz średnią gęstość zaludnienia w Europie w 2010 roku. Powierzchnia Europy – 10,5 mln km , ludność – 742 mln. Przedstaw obliczenia.
Polecenie 7.2
Wykorzystaj wiadomości z historii i wymień miejsca, gdzie znajdują się zabytki związane ze starożytną Grecją i cesarstwem rzymskim. Przedstaw kilka przykładów.
Młodzi Europejczycy
Starzenie się społeczeństwa to jeden z większych problemów demograficznych Europy
2
Polecenie 7.3
Wyszukaj w Internecie
(http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo‑kulturowe/swiatowe‑dziedzictwo/lista_swiatowego‑dziedzictwa/europa‑i- ameryka‑polnocna), jakie zabytki kultury zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa i Kultury UNESCO
w wybranym przez ciebie państwie europejskim.
Zadania
Ćwiczenie 1
Wskaż właściwy przebieg zmian liczby ludności Europy na tle liczby ludności świata w ostatnich kilkudziesięciu latach.
Liczba ludności Europy rośnie, ale jej udział w ogóle ludności świata maleje.
Liczba ludności Europy rośnie i jej udział w ogóle ludności świata też rośnie.
Liczba ludności Europy maleje i jej udział w ogóle ludności świata też maleje.
Liczba ludności Europy maleje, ale jej udział w ogóle ludności świata rośnie.
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
Wskaż typowe państwa wielonarodowe.
Belgia Grecja Polska
Federacja Rosyjska Wielka Brytania Portugalia
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
Uporządkuj podane języki europejskie wg grup językowych.
duński, niderlandzki, portugalski, rumuński, polski, szwedzki, angielski, ukraiński, czeski, francuski, rosyjski, włoski, niemiecki, hiszpański, serbski
języki germańskie
języki romańskie
języki słowiańskie
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
Wskaż główne grupy europejskich chrześcijan.
katolicy ateiści judaiści prawosławni protestanci muzułmanie
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
Wskaż właściwe przyczyny starzenia się europejskiego społeczeństwa.
niski przyrost naturalny i długi przeciętny czas życia wysoki przyrost naturalny i długi przeciętny czas życia wysoki przyrost naturalny i krótki przeciętny czas życia niski przyrost naturalny i krótki przeciętny czas życia
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
