irmina kotlarSka
uniwersytet zielonogórski, zielona Góra orcid: 0000-0003-3858-9650
materiały
do
nauki
języka
angielskiego
wydawane
od
końca
xviii
do
połowy
xx
wieku
jako
źródła
badań
polsko
-
angielskich
kontaktów
językowych
.
prolegomena
badawcze
słowa kluczowe: teksty dydaktyczne, polsko-angielskie kontakty językowe, katalog tekstów.
stReszczenie
w opracowaniu przedstawiono materiały do nauki języka angielskiego jako rzadko wyzyskiwane źródła do badań przeszłości polsko-angielskich kontaktów językowo-kulturowych. ogląd tekstów edukacyj-nych pozwolił prześledzić czynniki decydujące o wysokim prestiżu języka angielskiego wśród polaków, zaobserwować sposoby wykorzystania elementów kultury anglosaskiej w celach wychowawczych, wskazać rodzaje zjawisk interferencyjnych możliwych do analizowania w tekstach pisanych przez osoby bilingwalne. obserwacje przeprowadzono zgodnie z założeniami lingwistyki antropologicznej, akcen-tującej związki między człowiekiem, językiem i kulturą w badaniach nad sposobem używania języka przez naszych przodków.
wpRowaDzenie
celem artykułu jest przedstawienie materiałów do nauki języka angielskiego pisanych
przez polaków i dla polaków od końca Xviii do pierwszej połowy XX w. jako źródeł
do badań polsko-angielskich kontaktów językowych. w dotychczasowych
bada-niach historycznojęzykowych, obejmujących polszczyznę pozostającą i kształtującą
się w „przestrzeni wspólnej z innymi językami” (ligara 2011: 165) i wchodzącej
z nimi w kontakt, rzadko zajmowano się podręcznikami do nauki języków obcych.
tymczasem teksty edukacyjne są środkami przekazu, które dokumentują łączność
z językiem angielskim w okresie, gdy angielszczyzna nie funkcjonowała jeszcze jako
lingua franca. kontakt językowy rozumiany jest tu w sposób zaproponowany przez
u. weinreicha (za: sękowska 1994: 43): „języki znajdują się w kontakcie, kiedy
po-sługuje się nimi na przemian jedna i ta sama osoba, [...] miejscem, w którym kontakt
się urzeczywistnia, jest jednostka”.
w niniejszej pracy przyjmuje się, że różnie zorganizowana akwizycja stanowi
przy-kład dobrowolnego kontaktu użytkowników języka polskiego z językiem angielskim.
proces ten warunkowany jest społecznym zapotrzebowaniem na znajomość danego
języka, determinowanym przez rozmaite czynniki. przedstawiane rozważania mieszczą
się metodologicznie w diachronicznym kręgu lingwistyki antropologicznej,
akcen-tującej związki między człowiekiem, językiem i kulturą w badaniach nad sposobem
używania języka przez naszych przodków. podkreślanie aspektu pragmatycznego
w badaniach nad tekstami powstałymi w przeszłości wiąże się z socjolingwistyczno-
-komunikacyjnym nurtem badań historycznojęzykowych (borawski 2018: 24–28;
dubisz 2009: 22). kontekst funkcjonowania analizowanych publikacji lokuje
prezen-towane rozważania w obrębie glottodydaktyki, rozumianej jako praktyka nauczania
języków obcych, a także nauka o procesach nauczania i uczenia się języków obcych
(Jaroszewska 2014: 54–55).
Historyczne materiały glottodydaktyczne do nauki języka angielskiego są
przedmio-tem zainteresowania językoznawców od niedawna. lektura dotychczas opublikowanych
prac językoznawczych poświęconych nauczaniu języka angielskiego
1oraz opracowań
podejmujących kwestię nauczania języków obcych w dziejach polskiego szkolnictwa
(m.in. cieśla 1974; iwan 1972; schramm 2008) wyznaczyła kierunki kwerend
biblio-tecznych oraz internetowych. doprowadziło to do zbudowania bazy źródłowej
obejmu-jącej ponad sto pozycji mających na celu przede wszystkim propagowanie znajomości
języka i kultury angielskiej wśród polaków od końca Xviii do połowy XX w.
2bogaty
zbiór materiałów skłonił autorkę do podjęcia próby uporządkowania źródeł przy użyciu
kryteriów, które dla tej grupy tekstów wydają się najistotniejsze. i tak, miejsce wydania
materiałów nakazuje wprowadzić podział na teksty przeznaczone dla: 1) uczących się
języka angielskiego w polsce, 2) emigrantów przebywających w krajach
anglojęzycz-nych. ze względu na sposób organizacji procesu dydaktycznego w analizowanym
zbiorze można wskazać: 1) tzw. samouczki, 2) zróżnicowane podręczniki do użytku
szkolnego. na ten podział nakłada się klasyfikacja uwzględniająca dominację kształconej
kompetencji językowo-komunikacyjnej. tu wyróżnić można: 1) gramatyki, 2) wypisy,
3) rozmówki, 4) podręczniki rozwijające wszystkie umiejętności językowe. wybór
1 chodzi przede wszystkim o opracowania autorstwa Mirosławy podhajeckiej, ewy schramm, elżbiety
Mańczak-wohlfeld, joanny przyklenk (patrz: bibliografia). dawne podręczniki do nauki języka angiel-skiego stały się też kilkukrotnie przedmiotem opisu w adresowanym do nauczycieli czasopiśmie „języki obce w szkole”.
2 pierwszy podręcznik do nauki języka angielskiego na ziemiach polskich wydano w roku 1788, co
wy-znacza początek ruchu wydawniczego materiałów edukacyjnych do nauki języka angielskiego. połowa XX w. jest datą umowną. powojenni autorzy to pierwsze pokolenie polskich anglistów-neofilologów wykształconych głównie na uniwersytecie jagiellońskim oraz w wilnie (podhajecka 2018). podręczniki wydawane w latach 40. i 50. były często wznowieniami książek z okresu dwudziestolecia międzywojen-nego. okres ii wojny światowej i lata tuż po jej zakończeniu obfitowały w niewznawiane później teksty skierowane do polskich żołnierzy przebywających w krajach anglosaskich. publikacje te nie podlegały jeszcze ideologicznym wpływom powojennego ustroju politycznego, co pozwala wskazać cezurę czasową w edytorstwie podręczników do nauki języka angielskiego na połowę XX w.
dominującej kompetencji wiąże się z modyfikowanymi na przestrzeni omawianego
okresu przekonaniami o tym, jakie działania i treści skutecznie prowadzą do
opano-wania znajomości języka angielskiego. znajdują one odzwierciedlenie w kierunkach
metodycznych, zgodnie z którymi tworzono materiały edukacyjne. Metody nauczania
decydowały o strukturze i zawartości treściowej podręczników, a także organizacji
poznawczo-pojęciowej tekstu dydaktycznego. w okresie będącym przedmiotem
zain-teresowań stosowano trzy sposoby nauczania języków obcych nowożytnych: 1) metodę
filologiczną (Xviii w.), 2) gramatyczno-tłumaczeniową (XiX w.), 3) bezpośrednią
(schyłek XiX / 1. poł. XX w.) (cieśla 1974).
uporządkowanie bazy uwidoczniło różnorodność zagadnień szczegółowych,
możli-wych do opracowania na podstawie tego katalogu tekstów. niniejszy artykuł jest próbą
wskazania w dawnych materiałach edukacyjnych obszarów eksploracji, które powinny
zostać włączone do językoznawczych rozważań obejmujących szeroko pojmowane
polsko-angielskie kontakty językowe i kulturowe. podręczniki do nauki angielskiego są
tekstowym świadectwem procesu nabywania przez polaków innego języka, będącego
nośnikiem odmiennej kultury. jak wspomniano, przebieg procesu glottodydaktycznego
był zróżnicowany, niezmienny jednak pozostawał cel nadrzędny: materiały do nauki
języka angielskiego powstawały, ponieważ część polaków dążyła do uzyskania
bieg-łości w posługiwaniu się językiem angielskim. sposoby jej osiągania były wielorakie,
co znajduje odzwierciedlenie w analizowanych materiałach edukacyjnych. są wśród
nich teksty służące uczeniu się języka angielskiego w polsce (w trybie
samokształ-ceniowym oraz zinstytucjonalizowanym) oraz teksty towarzyszące nabywaniu języka
angielskiego w kraju anglojęzycznym (warunki emigracyjne)
3. owa niejednorodność
pozwala obserwować wyniki zetknięcia się języka polskiego i angielskiego na różnych
płaszczyznach. teksty pisane przez polskich emigrantów ukazują skutki zetknięcia się
języków na płaszczyźnie systemowej (interferencje); materiały przeznaczone do
edu-kacji zinstytucjonalizowanej w kraju ilustrują próby przeszczepienia na grunt polski
wartości typowych dla kultury anglosaskiej. wszystkie analizowane materiały pozwalają
przyjrzeć się istotnemu dla kontaktu językowego statusowi języka angielskiego wśród
polaków. odtworzenie czynników warunkujących ten status możliwe jest dzięki
ana-lizom przedmów do materiałów edukacyjnych. w ich treści znajdują się rozważania
na temat przyczyn wysokiej pozycji języka angielskiego wśród polaków. podręczniki
wykorzystane do realizacji powyższych zadań zostały wymienione w końcowej części
artykułu (wykaz Źródeł).
3 to, że podręczniki dotyczą zarówno nauki języka w polsce, jak i w krajach anglojęzycznych, nakazuje
wziąć pod uwagę terminologiczne rozróżnienie język drugi — język obcy w odniesieniu do języka angiel-skiego. odzwierciedla ono sposób opanowania języka: język drugi przyswaja się bez udziału nauczyciela w naturalnym otoczeniu, w kraju, w którym się w nim mówi, natomiast języka obcego uczy się w warunkach sztucznych, najczęściej w szkole lub na kursach (lipińska 2003: 42). w niniejszym tekście rozróżnienie to jest zaledwie sygnalizowane. sposoby opanowania języka angielskiego przy użyciu analizowanych tekstów staną się przedmiotem dokładniejszego opisu w kolejnych opracowaniach.
mateRiaŁy eDukacyjne jako źRóDŁo wieDzy o czynnikach DeteRminujĄcych status języka angielskiego wŚRóD polaków
nauka języka obcego jest jednym z tzw. czynników prestiżogennych, decydujących o
wy-sokim statusie danego języka w społeczności (Hawrysz, steciąg 2014: 201–210). lektura
materiałów edukacyjnych pozwala wskazać przyczyny popularności nauki języka
angiel-skiego wśród polaków. ich autorzy, przekonani o konieczności uczenia się angielangiel-skiego,
kształtowali poczucie jego użyteczności rozumianej na przestrzeni dziejów w rozmaity
sposób. znajduje to odzwierciedlenie w prezentacyjno-rekomendujących uwagach
zawar-tych w przedmowach do materiałów będących przedmiotem oglądu. w konceptualizacji
języka angielskiego, wyłaniającej się z lektur przedmów, daje się wyróżnić trzy zasadnicze
aspekty: wiedzę, komunikację, prostotę
4. wiązanie potrzeby upowszechniania znajomości
języka angielskiego z koniecznością zdobywania nowoczes nej wiedzy naukowej oraz
możliwością zapoznania się z wybitnymi tekstami literackimi zostało
zapoczątkowa-ne w epoce oświecenia, powtarza się jednak w całym badanym okresie. jest to widoczzapoczątkowa-ne
w określeniach: język jeden z najbogatszych w literaturze, język ułatwiający znajomość
dzieł nieśmiertelnych, klucz do skarbnicy wszechwiedzy, np.:
szanuiąc ∫am język tén ułatwiaiący znaiomość dzieł nieśmiértelnych […] ∫ądziłem iżbym […]
wielką naukom uczynił przy∫ługę gdybym ∫ię przyłożył do uczynienia pow∫zechniéyszym ięzyka tego5
(ja 1788: bez numeru).
kto posiada język angielski, ten posiada klucz do skarbnicy, zawierającej skarby wszechwiedzy
(Re 1913: 3).
Moim jedynie celem było i jest serdeczne życzenie, widzieć język jeden z najbogatszych w literaturze i najobfitszy w wyrażenia upowszechniony w ojczyźnie naszéj (kjar 1843: bez numeru).
ruchy emigracyjne do krajów anglojęzycznych sprawiły, że autorzy podręczników
akcentowali aspekt komunikacyjny znajomości języka angielskiego. w książkach
adresowanych do emigrantów język angielski i jego znajomość prezentowano jako
elementarną potrzebę komunikacyjną, ułatwiającą znalezienie pracy zarobkowej i
co-dzienne interakcje. nośnikiem leksykalnym tych potrzeb jest m.in. czasownik
poro-zumieć (poroporo-zumieć z tymi, do którego przybyliśmy szukać schronienia i gościnności
(Re 1913: 3)) oraz zwrot nawiązać kontakt (z aliantami (ie: iX)). aby przezwyciężyć
ewentualną niechęć do nauki języka angielskiego, autorzy zamieszczali perswazyjne
wypowiedzi uwypuklające jego przydatność i płynące z tego korzyści materialne, np.:
4 przedstawione w tej części rozważania stały się przedmiotem obszerniejszego opracowania (kotlarska:
w druku). w niniejszym tekście wskazano na te właściwości języka angielskiego, które autorzy materiałów edukacyjnych wymieniali najczęściej. oprócz nich pozytywnie wartościowano takie właściwości języka angielskiego jak estetyka i bogactwo leksykalne; wskazywano na możliwość korzystania z angielskich rozwiązań ustrojowych, a w czasie ii wojny światowej znajomość angielskiego stała się wyrazem troski o trwałość polsko-alianckiego sojuszu politycznego.
ty wiesz, że pracujesz za połowę ceny, jaką mógłbyś dostać, gdybyś znał język angielski (bw: 98–99). od znajomości języka angielskiego zależnem jest powodzenie każdego polaka w ameryce. kto zna język angielski, ma wszędzie drogę otwartą i w robocie otrzyma lepszą zapłatę. na biedę i poniewierkę skazuje siebie ten, kto języka angielskiego nie zna (bw: bez numeru).
od lat 30. XX w. język angielski zyskiwał status międzynarodowego środka
komuni-kacji, co wynikało z dominacji kolonialnej wielkiej brytanii i wzmocnionej po i wojnie
światowej pozycji politycznej stanów zjednoczonych
6. w materiałach wydawanych w
la-tach 40. stosowane są hiperboliczne określenia hegemonia języka angielskiego (id 1945: 5),
górująca rola angielszczyzny, światowa ekspansja tego języka (tG 1947: v–vi). sugerują
one dominację języka angielskiego nad innymi językami (język angielski głównym środkiem
międzynarodowego porozumienia się (rd 1946: 1), język angielski panuje na świecie (tytuł
podręcznika id)) i wskazują na konieczność nabywania kompetencji posługiwania się tym
językiem (przymus znajomości angielszczyzny (tG 1947: vi)).
oprócz atrybutów funkcjonalnych pozytywnie wartościowano system języka
angiel-skiego, akcentując jego prostotę i związane z nią szybkie tempo akwizycji. te cechy
ewo-kowane są przez przymiotniki łatwy, przystępny, odnoszące się przede wszystkim do zasad
gramatyki
7. ilustracji łatwości, z jaką można nauczyć się języka angielskiego, służy także
rzeczownik zabawka, użyty do porównania tempa nauki angielszczyzny i innych języków.
wskazywano również pokrewieństwo między językami angielskim, niemieckim i
fran-cuskim, których znajomość była powszechna w Xviii i XiX w., co pomagało w nauce:
nauka języka angielskiego nie jest tak trudna, jak się może wydawać na pozór. Szczególniejdla osób posiadających język francuzki i niemiecki, przychodzi nauka języka tego z wielką łatwością, gdyż język angielski wytworzył się po części z anglo-saskiego, po części z francuzkiego i brytańskiego języka. zasady gramatyki są bardzo łatwe i przystępne dla każdego (Re 1913: 3).
język angielski jest najłatwiejszym językiem ze wszystkich cywilizowanych języków świata.
nauka gramatyki języka angielskiego jest zabawką w porównaniu z trudnościami, jakie
przedsta-wia nauka innych języków nie wyłączając polskiego (bw 1914: 4).
poDRęczniki jako źRóDŁa oBseRwacji zjawisk inteRfeRencyjnych w języku ŚRoDowisk emigRacyjnych
dawne materiały edukacyjne pozwalają obserwować zjawiska interferencyjne będące
wynikiem interakcji językowych, kulturowych i społecznych, w jakich uczestniczyli
6 nie umknęło to uwadze polskich filologów. w roku 1931 pierwszy samodzielny profesor anglistyki
w polsce, roman dyboski, opublikował w czasopiśmie „neofilolog” artykuł pod znamiennym tytułem
Język angielski jako język światowy.
7 przeciwstawny charakter mają uwagi dotyczące wymowy, którą autorzy określali pejoratywnym
przedstawiciele najstarszych polskich środowisk emigracyjnych w krajach
anglo-języcznych
8. niezależnie od charakteru emigracji (polityczna/zarobkowa) nowo
przy-byli wychodźcy z ziem polskich musieli szybko opanować język angielski w stopniu
umożliwiającym funkcjonowanie w anglojęzycznej codzienności. odpowiedzią na ich
potrzeby były materiały tworzone przez przedstawicieli tzw. bezpośrednich
emigran-tów kontynentalnych i zamorskich w najstarszych okresach funkcjonowania polskich
środowisk emigracyjnych (tj. w i i ii połowie XiX w.) (dubisz 1983: 295; sękowska
1994: 33; sękowska 2009: 25)
9. przyswoili oni język angielski na tyle dobrze, że
decy-dowali się przekazywać umiejętność posługiwania się nim. teksty przez nich tworzone,
czyli podręczniki różnego typu, dokumentują dwujęzyczność autorów
10, starających
się, dzięki znajomości realiów emigracyjnych, ułatwić rodakom przyswojenie języka
angielskiego w sposób odpowiadający ich najpilniejszym potrzebom.
wpłynęło to na formę tworzonych podręczników: zrezygnowano w nich ze
szcze-gółowego opisu systemu gramatycznego na rzecz przedstawienia codziennych sytuacji
komunikacyjnych w formie dialogów, które należało opanować pamięciowo.
roz-mowy podano w wersji polskiej i angielskiej, towarzyszy im zapis fonetyczny partii
anglojęzycznej. taki układ graficzny uwidacznia obecność zjawisk interferencyjnych
w polskojęzycznych partiach dialogów. w szczególności są to:
— kalki morfologiczne, m.in. użycie redundantnych zaimków (osobowych,
wska-zujących, dzierżawczych):
a co są te wielkie okręty, które ja widzę po za miastem? // and what are those large vessels, that i see beyond the town? (Fk: 13); proszę pana, czy muszę ja tu długo czekać, nim ja będę mógł pójść do miasta i zabrać mój pakunek ze mną? // please sir must i wait long before i may go to the City and take my luggage with me? (Fk: 18);
— semantyczne kalki wyrazowe i frazeologiczne, np.:
wzięcie hotelu // taking hotel (Fk: 26); jestem w pospiechu, kiedy bielizna gotową będzie? // i am
in a hurry, when will the linen be ready? (MM: 28);
8 najstarsze polskie środowiska emigracyjne w krajach anglojęzycznych powstały w stanach
zjedno-czonych (w mniejszym stopniu w australii) w wyniku tzw. emigracji za chlebem, a także w wielkiej bry-tanii na skutek wyjazdów popowstaniowych w XiX stuleciu. kolejną falę wyjazdów na wyspy brytyjskie spowodowała ii wojna światowa.
9 s. dubisz (1983: 295) uznaje, że: „pokolenie bezpośrednich emigrantów (wychodźców) na tyle jest
związane jeszcze ze „starym krajem” (obyczajowo, światopoglądowo i językowo), że na jego określenie powinno być używane oddzielne wyrażenie: pokolenie emigrantów, pokolenie emigranckie lub emigracyjne, natomiast dopiero następne generacje, już niejako naturalizowane w nowym kręgu kulturowym, powinny być określane jako i, ii, iii pokolenie polonijne.
10 dominującym modelem bilingwizmu w środowisku polskich wychodźców do krajów
angloję-zycznych w analizowanym okresie był model: polski językiem ojczystym, angielski językiem drugim, przyswojonym w okresie dorosłości. zgodnie z terminologią M.t. Michalewskiej mamy tu do czynienia z bilingwizmem kompozycyjnym, w którym system języka obcego jest infiltrowany przez system języka oj-czystego. ten rodzaj dwujęzyczności występuje u osób uczących się języka drugiego za pomocą języka pierwszego (za: lipińska 2003: 107).
— użycie wyrazów adaptowanych:
wszystko, teraz proszę, sprowadź mi dorożkę albo kaba, aby zabrał mnie i moje rzeczy do jakiego hotelu. // all, now if you please, procure me a cabriolet or cab to take me and my things to some hotel. (Fk: 23); stjuard, przynieś krzesło, proszę! // steward, bring a chair, please! (MM: 16); w grocerni // in the grocery (bw: 171);
— kalki składniowe (zmiany szyku wyrazów), np.:
cytrynowy sok, lemon juice, Gosport miasto, dworzec jest na waterloo drodze, pod dziewięciu wią-zaniami Foxal, królewska włoska opera, kovent ogród, Mostowa ulica, królewski teatr (Fk: 78);
— adaptacja fonetyczna wyrazów angielskich, np.: Czypsaid//Cheapside, Grynwicz//
Greenwhich, Porstmot//Portsmouth (Fk: 71–75), dżyn//gin (Fk: 41);
— adaptacja fleksyjna, np.: do Portsmutu (Fk: 82), na Kornhylu (FK: 65).
przedstawione przykłady to w większości okazjonalizmy oraz indywidualizmy
11do-kumentujące zjawiska o charakterze interferencyjnym z perspektywy diachronicznej
12.
do tej pory zjawiska te obserwowano w tekstach literackich, pamiętnikach, listach,
prasie emigracyjnej, języku mówionym (np. doroszewski 1938; dubisz 1976;
sękow-ska 1994; 2009
13; walczak 1997: 123–131). wydawnictwa edukacyjne tworzone przez
emigrantów uzupełniają ten katalog źródeł o publikacje dotychczas nieobjęte badaniami.
obok zjawisk systemowych uwagę zwracają przykłady kształtowania świadomości
socjokulturowej nowych przybyszów. emigracyjni autorzy byli zaznajomieni z
od-miennym trybem życia i społecznymi praktykami komunikacyjnymi typowymi dla
kultury anglosaskiej. przekazując wzory zachowań językowych, których mieli użyć
ich rodacy w codziennych kontekstach, zwracali uwagę na nieznane polakom formy
i aspekty codziennej komunikacji. w przypadku emigracji zarobkowej istotne były
różnice w zwyczajach komunikacyjnych towarzyszące poszukiwaniu zatrudnienia.
polscy emigranci byli w większości młodzi, niewykształceni i doświadczeni jedynie
w pracy na roli (stasik 1985: 9–56). konkurencyjny rynek pracy za oceanem wymagał
podkreślania swoich umiejętności i zalet podczas szukania zatrudnienia, co kłóci się
z typową dla polskiej grzeczności zasadą umniejszania własnej wartości (Marcjanik
2008: 21). świadomi tych różnic autorzy publikacji zamieszczali gotowe akty mowy
o charakterze autopromocyjnym (np. umiem pracować, jestem silny) zadomowione
w kulturze anglosaskiej.
11 wyjątkiem jest rzeczownik grocernia (‘sklep w ameryce z różnorodnemi artykułami’) notowany
w tzw. słowniku warszawskim (sw, t. 1, s. 908, warszawa 1900).
12 o potrzebie sięgania do danych z historii języka podczas opisu języka polonijnego pisał s. dubisz
(1983: 296).
13 prace e. sękowskiej zawierają obfitą bibliografię tekstów omawiających wszelkiego typu zjawiska
text polski
poszukiwanie pracy
text angielski
lookinG For work (For job)
wymowa fonetyczna
lukinG For uork (For dŻab)
jestem gotów pracować
i umiem pracować. i am willing to work and i un-derstand to work. aj em uylling to uork end aj onderstand tu uork.
jestem zwyczajnym robotni-kiem, ale jestem silnym i pra-gnąłbym znaleźć robotę, jako
pomocnik na farmie, jako drwal, woźnica albo coś innego.
i am a common laborer, but i am strong and would like to find work, as farmhand, wood chopper, driver, or something
else.
aj em ej kommen lejborer, bot aj em strong and ūd lajk tu fajnd
uork, ez farmhand, ūdczopper, drajwer, or somtyng els.
jestem sługą, poszukuję zaję-cia, i znam swój zawód.
i am a servant, am looking for employment and i understand
my business.
aj em ej serwant, em lūking for emplojment end aj onderstand
maj byznes (MM: 56).
obce przybyszom z polski były także gatunki wypowiedzi pisemnych stosowanych
w celu zdobycia pracy zarobkowej, takie jak list motywacyjny, który w polskiej
prze-strzeni komunikacyjno-genologicznej pojawił się dopiero w latach 90. XX w. jego
przykład został zamieszczony w samouczku z roku 1906:
łaskawy panie: — powiadano mi, że miejsce kowala jest wolne w pańskim oddziale. znam się bardzo dobrze na tym gatunku ro-boty. jestem trzeźwym i godnym zaufania pod każdym względem. zmuszony byłem do opuszczenia mej ojczyzny, polski, z powo-du niepokojów politycznych. nie mówię jeszcze bardzo dużo po angielsku, ale staram się na-uczyć tego języka tak szybko, jak tylko można. jestem żonaty i skutkiem tego pragnę gorą-co znaleźć pracę natychmiast. pomyślna odpowiedź zobowiąże panu z szacunkiem oddanego.
dear sir: — i have been told, that a place of a blacksmith is vacant in your department. i un-derstand very well this kind of work. i am sober and reliable in every respect. i have been com-pelled to leave my old country, poland, on account of political troubles. i do not speak yet very much english, but i am trying to learn it as fast as possible. i am married and for this reason very anxious to find work at once. a favorable reply will oblige yours respectfully.
dir ser: — aj hew bym told, dhat a plejs of ej bleksmyt yz wejkkent yn jūr dypartment. aj onderstend weri uell dhys kajnd of uork. aj em sober end rilaje-bel yn ewri rispekt. aj hew bym kompeld tu līw maj old kontri, pōlend, on ekkaunt of polytykel trobels. aj dū not spik jet weri mocz inglysz, bot em trajing tu lern yt ez fast ez pasybel. aj em merrīd end for dhys rīzen weri ankszes tu fajnd uork et uons. ej fejworebel ripplaj uyl oblajdż, jūrs rispektfully (MM: 61).
świadectwem chęci uzupełnienia wiedzy socjokulturowej emigrantów są uwagi
odnoszące się do pragmatycznych uwarunkowań stosowania zwrotów adresatywnych
lub formuł rutynowych (powitań, pożegnań itp.), np.:
see you later — jedna z form pożegnania, mniej oficjalna i ostateczna niż good-bye. Żegnający się daje do zrozumienia, że żegna się na krótko (ie: 146).
w jęz. angielskim, zamiast polskich zwrotów „pan” „ty” „wy” — zawsze używa się „you”, bez względu na liczbę, rodzaj czy stopień zażyłości (aF: 5).
zamieszczanie uwag tego typu dowodzi, że autorzy starali się ułatwić integrację
z rzeczywistością społeczno-kulturową kraju emigracji. przytoczone przykłady wskazują,
że materiały edukacyjne tworzone przez osoby bilingwalne, szerzące wiedzę o sposobach
językowego funkcjonowania w obcojęzycznej wspólnocie komunikacyjnej, dokumentują
przejawy komunikacji międzykulturowej w przeszłości (por. ligara 2011
14).
poDRęczniki szkolne jako źRóDŁa oBseRwacji iDeologicznego wyzyskania anglosaskich wzoRców kultuRowych
znajomość języka obcego implikuje kontakt z kulturą, której ten język jest nośnikiem.
opisana wyżej sytuacja emigracyjna umożliwiała osobiste doznawanie kultury
anglo-saskiej, natomiast edukacja w kraju rodzimym oznaczała stykanie się z nią w
zakre-sie wyznaczonym treściami zamieszczonymi w podręcznikach. na gruncie polskim
anglo saskie wzorce kulturowe zyskały szczególne znaczenie w procesie
glottodydaktycz-nym w okresie dwudziestolecia międzywojennego. zgodnie z założeniami stosowanych
wówczas bezpośrednich metod nauczania języków nowożytnych opanowanie języka
miało służyć poznaniu tzw. kultury wysokiej (literatury, osiągnięć danej cywilizacji)
(wilczyńska 2005: 16). nauczanie języka angielskiego przybrało wtedy po raz pierwszy
formę zinstytucjonalizowaną, zależną od ustaleń powstałego w 1918 r. Ministerstwa
wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Materiały dydaktyczne zyskały status
podręczników szkolnych, a ich zawartość regulowana była przez dokumenty wydawane
na szczeblu państwowym. edukacja, także językowa, stała się narzędziem kształtowania
postaw obywatelskich ukierunkowanych na wychowanie obywateli zdolnych twórczo
pracować na rzecz nowo powstałego państwa. z tego powodu cel nauki języków
no-wożytnych zyskał (obok utylitarnego) wymiar moralizatorski: miał służyć wychowaniu
obywatelskiemu na potrzeby narodu (Lipowska 1969: 3–48).
podręczniki szkolne realizujące te cele stawały się efektywnym narzędziem
kształ-towania postaw i krzewienia wartości zaczerpniętych z kultury anglosaskiej, zwłaszcza
tych, których, jak sugerowali autorzy tekstów programowych, brakuje polakom:
idzie tu o wydobycie z nauki języka angielskiego głębszych wychowawczych wartości, poruszenie w duszy młodzieży pewnych strun, stawienie jej przed oczy pewnych faktów z życia tamtego narodu, pokazanie tamtych ludzi po to, żeby uświadomiła sobie własne braki i wyssała z tej nauki nie tylko soki odżywcze dla mózgu, ale i siłę moralną (siwicka 1933: 31–39).
świadectwa dydaktycznych wartości przypisywanych kulturze anglosaskiej widoczne
są w treści prezentowanych materiałów edukacyjnych, które, przekazując wiadomości
14 b. ligara badała dwujęzyczność polsko-francuską twórców literatury. w centrum jej zainteresowań
znalazł się sposób operowania normami właściwymi każdemu z dwóch kodów w użyciu bilingwisty. zdaniem badaczki analiza dwujęzyczności wybitnych autorów staje się badaniem i opisem przejawów komunikacji międzykulturowej.
o realiach krajów anglojęzycznych (zwykle tematy bliskie uczniom, takie jak szkoła,
rodzina, sposoby spędzania czasu wolnego, zwyczaje świąteczne), przedstawiały także
sposoby postępowania, wzory do naśladowania, przestrogi moralne.
pożądane wartości prezentowane były m.in. za pośrednictwem przysłów i
mak-sym zamieszczanych przez wszystkich autorów podręczników szkolnych w okresie
międzywojennym, tj. klarę jastroch
15(kj), jadwigę knapczyk (jkn) oraz tadeusza
Grzebieniowskiego (tG). ich treść podkreśla takie wartości jak:
– odpowiedzialność jednostki, obowiązkowość (wykonanie zadań w wyznaczonym
czasie i określonej kolejności): Do well the duty that lies before you (Wykonuj dobrze
obowiązki, które do ciebie należą
16) (kj: 54); It is a great thing to do a little thing well
(świetnie jest robić dobrze drobne rzeczy) (tG: 13);
– właściwe gospodarowanie czasem: Early to bed and early to rise, makes a man
healthy, wealthy and wise (odpowiednik polskiego „kto rano wstaje, temu pan bóg
daje”) (jkn i: 82); Never put off till to-morrow what you can do to-day; Time is money
(co masz zrobić jutro, zrób dziś; czas to pieniądz) (tG: 13);
– wytrwałość w dążeniu do celu, umiejętność wykorzystania sprzyjających
okolicz-ności: Strike the iron while it is hot (kuj żelazo, póki gorące) (jkn ii: 38);
– umiar i powściągliwość: Speak less than you know, spend less than you have; Eat
to live, but do not live to eat (Mów mniej, niż wiesz, wydawaj mniej niż masz; jedz,
żeby żyć, nie żyj, żeby jeść) (tG: 13); Think much, speak little, and write less (Myśl
dużo, mów niewiele i pisz jeszcze mniej) (kj: 19).
zdarza się, że podręczniki zawierają moralizatorskie wykładnie przysłów
jedno-znacznie wartościujące postawy pożądane i negowane, np.:
there is much wisdom in proverbs. they show us how to live. a man who eats to live, leads a good life. a man who lives to eat, does not lead a good life. a man who speaks more than he knows, does not show his wisdom; he only shows how silly he is. people who spend more than they have are extravagant and silly. english and american people know that time is money; they know how to save time, therefore they are rich (tG: 13).
(w przysłowiach jest wiele mądrości. pokazują nam, jak żyć. człowiek, który je, by żyć, prowadzi dobre życie. człowiek, który żyje, aby jeść, nie prowadzi dobrego życia. człowiek, który mówi więcej, niż wie, nie wykazuje swojej mądrości; pokazuje tylko, jak jest głupi. ludzie, którzy wydają więcej, niż mają, są ekstrawaganccy i głupi. anglicy i amerykanie wiedzą, że czas to pieniądz; wiedzą, jak oszczędzać czas, dlatego są bogaci).
posłuszeństwo (rodzicom, nauczycielom, prawu), pracowitość, uprzejmość i
opa-nowanie akcentowane są także w zadaniach dydaktycznych
17. wymienione wartości
15 podręcznik The first year of English. Podręcznik języka angielskiego. I rok nauczania opublikowany
w roku 1947 jest wznowieniem wydanego w roku 1935 podręcznika tej samej autorki The first year of
En-glish (podręcznik języka angielskiego na 1 klasę gimnazjalną).
16 tłumaczenia własne.
17 porównaj uwagi o perswazyjnym wykorzystaniu zadań dla uczniów w podręcznikach języka polskiego
pojawiają się w zdaniach służących ilustracji sposobu użycia wyrażającego powinność
czasownika must:
i must study my lessons, i must be gentle, i must keep calm, i must obey my parents and teachers, i must obey the traffic rules, i must listen with attention when others speak (kj: 46).
(Muszę się uczyć, muszę być łagodny, muszę zachować spokój, muszę być posłuszny rodzicom i na-uczycielom, muszę przestrzegać zasad ruchu drogowego, muszę słuchać z uwagą, gdy inni mówią).
przytoczone przykłady
18prezentują kulturę anglosaską jako tę, w której liczy się
logiczne myślenie, niezależność i odpowiedzialność za własne czyny, co w obliczu
potrzeby budowy nowych struktur państwowych czyniło z niej i jej podstawowego
nośnika (języka angielskiego) wartość prestiżową.
poDsumowanie
Materiały edukacyjne do nauki języka angielskiego pisane przez polaków i dla
po-laków od ii połowy Xviii do połowy XX w. obrazują zwiększone zainteresowanie
polaków językiem i kulturą angielską, czego dowodem jest ich przyrost liczbowy
w ciągu lat
19. Mnogość źródeł oraz wielość możliwych do podjęcia wątków
zwią-zanych z polsko-angielską edukacją językową poskutkowały koniecznością selekcji
omawianych zagadnień oraz wieloma pominięciami, które zostaną uzupełnione
w dalszych badaniach. przeprowadzone dotychczas analizy odnoszą się do wiedzy
na temat polsko-angielskich kontaktów językowych i kulturowych w następujący
sposób:
– pozwalają wskazać zmienne w czasie czynniki i okoliczności zewnątrzjęzykowe
decydujące o prestiżu języka angielskiego na ziemiach polskich;
– wzbogacają obserwacje zjawisk interferencyjnych wynikających z przebywania
w środowisku bilingwalnym o przykłady pochodzące z tekstów dotychczas
nieanali-zowanych;
– zawierają przykłady interferencji socjokulturowej;
– obrazują moralizatorską funkcjonalizację kultury anglosaskiej w edukacji
zinsty-tucjonalizowanej.
18 wymiar moralizatorski miał także dobór postaci (polityków, dowódców wojskowych, twórców kultury)
i wydarzeń historycznych prezentowanych w materiałach edukacyjnych. opis tego zagadnienia zostanie podjęty w osobnym opracowaniu.
19 w Xviii stuleciu ukazał się jeden podręcznik do nauki języka angielskiego, w wieku XiX pojawiło
się ich około 20, a w latach 1900–1950 już około 120. dane te zostały opracowane na podstawie analizy bibliografii estreichera oraz katalogu internetowego biblioteki narodowej.
BiBliogRafia
borawski s. 2018: synteza dziejów polszczyzny a możliwość integracji badań, [w:] pastuchowa M., siuciak M. (red.), Historia języka w XXI wieku. Stan i perspektywy, katowice: wydawnictwo uniwer-sytetu śląskiego, 17–31.
chrzanowska-kluczewska e., Mańczak-wohlfeld e. 2014: profesor roman dyboski jako języko-znawca, Prace Komisji Neofilologicznej PAU Xii, 35–42.
cieśla M. 1974: Dzieje nauki języków obcych w zarysie, warszawa: państwowe wydawnictwo naukowe. Doroszewski W. 1938: Język polski w Stanach Zjednoczonych A.P., warszawa: nakładem towarzystwa
naukowego warszawskiego z zasiłku Funduszu kultury narodowej.
dubisz s. 1976: uwagi o zapożyczeniach w języku polonii amerykańskiej, Prace Filologiczne XXvi, 65–87. dubisz s. 1983: z metodologii badań języka środowisk polonijnych, Poradnik Językowy 5, 292–301. dubisz s. 2009: dzieje języka polskiego jako problem badawczy w pracy historyka języka, Poradnik
Językowy 3, 19‒34.
dyboski r. 1931: język angielski jako język światowy, Neofilolog 2, 57–62.
Hawrysz M., steciąg M. 2014: rozważania metodologiczne w kontekście badań statusu i prestiżu języka sąsiada na pograniczu polsko-saksońskim, Polonica XXXiv, 201–210.
iwan k. 1972: Nauczanie języków obcych nowożytnych w Polsce w latach 1919‒1939. Koncepcje
organi-zacyjno-programowe, poznań: wydawnictwo naukowe uniwersytetu im. adama Mickiewicza.
jaroszewska a. 2014: o glottodydaktyce słowami glottodydaktyków, Języki Obce w Szkole 4, 54–55. Kotlarska i. (w druku): Znajomość języka angielskiego jako wartość w świetle wybranych materiałów
do nauki tego języka z lat 1788–1947 — przyczynek do badań nad dyskursem edukacyjnym.
ligara b. 2011: dwujęzyczność twórców literatury polskiej jako problem badawczy historii języka,
LingVaria vi, 165–178.
lipińska e. 2003: Język ojczysty, język obcy, język drugi. Wstęp do badań dwujęzyczności, kraków: wy-dawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego.
lipowska M. 1969: koncepcje wychowania w polskich programach szkolnych okresu międzywojennego,
Rozprawy z Dziejów Oświaty 12, 3–48.
Marcjanik M. 2008: Grzeczność w komunikacji językowej, warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. Mańczak-wohlfeld e. 1996: parę uwag o pierwszej gramatyce języka angielskiego wydanej w polsce,
Języki Obce w Szkole 5, 395–398.
Mańczak-wohlfeld e. 2006: Angielsko-polskie kontakty językowe, kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego.
podhajecka M. 2013: „english self-taught”: self-study Guides for polish learners of english (1860–1945), [in:] piechurska-kuciel e., szymańska-czaplak e. (eds.), Language in Cognition and Affect, berlin: springer, 315–343.
podhajecka M. 2016: A history of Polish-English/English-Polish bilingual lexicography (1788–1947), opole: Wydawnictwo Uniwersytetu opolskiego.
podhajecka M. 2018: lektorzy języka angielskiego w wilnie i krakowie w okresie międzywojennym. próba biograficzna, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne 145, 2, 271–301. przyklenk j. 2018: Teksty obcojęzyczne i ko(n)teksty nauki języków obcych w dwudziestoleciu
XXI wieku. Diagnozy. Koncepcje. Perspektywy, t. 5: W kręgu (glotto)dydaktyki, katowice: wydawnictwo
uniwersytetu śląskiego, 128–142.
Rypel a. 2012: Ideologiczny wymiar dyskursu edukacyjnego na przykładzie podręczników języka polskiego
z lat 1918–2010, bydgoszcz: wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego.
sękowska e. 1994: Język zbiorowości polonijnych w krajach anglojęzycznych. Zagadnienia leksykalno-
-słowotwórcze, warszawa: wydawnictwo uniwersytetu warszawskiego.
sękowska e. 2009: Język polskiej emigracji w świecie, kraków: wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego. Schramm e. 2008: Dzieje nauki języka angielskiego i innych języków nowożytnych w Polsce w okresie
zaborów (od schyłku I do narodzin II Rzeczpospolitej), warszawa: Fraszka edukacyjna.
siwicka z. 1933: wychowanie obywatelsko-państwowe na tle języka angielskiego w szkole średniej,
Neofilolog 1, 31–39.
Stasik F. 1985: Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1865–1914, warszawa: państwowe wydawnictwo naukowe.
sw — karłowicz j., kryński a., niedźwiedzki w. 1900: Słownik języka polskiego, t. 1, warszawa: dru-karnia e. lubowskiego i s-ki.
thomason s.G. 2001: Language Contact. An Introduction, washington, d.c.: Georgetown university press. walczak b. 1997: z problematyki wpływów angielskich w polszczyźnie drugiej połowy XiX wieku (rola
Henryka sienkiewicza w recepcji anglicyzmów), Slavia Occidentalis 54, 123–131.
wilczyńska w. 2005: czego potrzeba do udanej komunikacji interkulturowej?, [w:] Mackiewicz M. (red.), Dydaktyka języków obcych a kompetencja kulturowa i komunikacja interkulturowa, poznań: wydawnictwo wyższej szkoły bankowej.
Żydek-bednarczuk u. 2015: Spotkanie kultur. Komunikacja i edukacja międzykulturowa w
glotto-dydaktyce, katowice: wydawnictwo uniwersytetu śląskiego.
wykaz źRóDeŁ
aF — a.F. 1945: Nauka Angielskiego w 20-tu lekcjach. Easy, pleasant and speedy self-tuition of English, edinburgh: the polish Fortnightly digest.
bw — 1914: Najnowszy samouczek polsko-angielski braci Worzałłów dla nauki języka angielskiego bez
nauczyciela opracowany i ułożony specjalnie dla Polaków w Ameryce, chicago: wydawnictwem
i drukiem braci worzałłów.
Fk — kuszel F. 1857: Rozmowy podręczne dla Podróżujących do Londynu Polaków nieumiejących zupełnie
Języka Angielskiego, warszawa: w drukarni przy ulicy rymarskiéj.
id — dobrzycka i. 1945: Język angielski panuje na świecie, poznań: drukarnia św. wojciecha. ie — epstein i. 1946: Kurs języka angielskiego, rzym: nakładem wydziału oświaty 2 korpusu. ja — antonowicz j. 1788: Grammatyka dla Polaków chcących się uczyć angielskiego języka, warszawa:
drukarnia nadworna jego królewskiej Mości i komisji edukacji narodowej.
jkn i — knapczyk j. 1922: Początki języka angielskiego dla szkół powszechnych i średnich. Część pierwsza, lwów–warszawa: książnica–atlas.
jkn ii — knapczyk j. 1929: Początki języka angielskiego dla szkół powszechnych i średnich. Część druga, lwów–warszawa: książnica–atlas.
kj — jastroch k. 1947: The first year of English. Podręcznik języka angielskiego. I rok nauczania, war-szawa: Wydawnictwo S. arcta.
kjar — jarnowski k. 1843: Ułatwiona grammatyka angielska, poznań: drukarnia walentego stefańskiego. MM — Maryański M. 1906: Jedyny w swoim rodzaju przewodnik polsko-angielski, słownik polsko-angielski
z wymową fonetyczną z dodaniem przestróg, uwag i wskazówek. Dla wychodźców polskich i przybyszów do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i Kanady, chicago: nakład autora.
rd — dyboski r. 1946: Podręcznik języka angielskiego do nauki samodzielnej i w szkole. Część I
Grama-tyka, kraków: nakładem księgarni stefana kamieńskiego.
re — reussner p. 1913: Samouczek Polsko-Angielski. Najlepsza metoda do nauczenia się czytać, pisać
i rozmawiać po angielsku w 24 lekcyach bez nauczyciela, z objaśnieniem wymowy i dosłownem tłuma-czeniem, wyd. Xvii, warszawa: nakład autora.
tG — Grzebieniowski t. 1934: A first English book. Podręcznik języka angielskiego dla klasy I gimnazjalnej, lwów–warszawa: książnica–atlas.
tG — Grzebieniowski t. 1947: A primer of everyday English. Kurs języka angielskiego dla początkujących
i samouków, warszawa: spółdzielnia wydawnicza „czytelnik”.
abStract
materials for learning english (late eighteenth-half of the twentieth century) as a source of polish-english language contacts. Research prolegomena
keywords: didactic texts, polish-english language contacts, catalog of texts.
the study presents materials for learning english as rarely exploited sources for research into the past of polish-english linguistic and cultural contacts. the viewing of educational texts allowed to: examine the factors determining the high prestige of english among poles, observe ways of using elements of anglo- saxon culture for educational purposes, indicate the types of interference phenomena possible to analyze in texts written by bilingual people. the observations were carried out in accordance with the assump-tions of anthropological linguistics, stressing the relaassump-tionship between man, language and culture in the study of our ancestors’ language use.
