Koronawirusy stanowią liczną grupę otoczkowych. Wczesne objawy COVID-19 kiedy podejrzewać, jak rozpoznać?

(1)

Wczesne objawy COVID-19 – kiedy podejrzewać,

jak rozpoznać?

Early symptoms of COVID-19 – when to suspect, how to diagnose?

Summary

Coronaviruses have been described in 30. in the XX century.

Human types, responsible for a significant portion of common colds (5–30%) were neglected until the XXI century, when zoo- notic types of β-coronavirus caused sequent three epidemics:

SARS (2002–2003), MERS (2012) and novel SARS-Cov-2 responsible for a pandemic, affecting more than 900 000 people worldwide. SARS-CoV-2 infections are asymptomatic or benign in the vast majority of patients, only minority presents nonspecific symptoms requiring differential diagnosing with common infections in winter season like influenza, parainfluenza, and infections with RSV, metapneumovirus, adenovirus, rhinovirus, bocavirus and bacterial respiratory tract infections. Although the course of COVID-19 is mostly benign or even asymptomatic, due to the pandemic, a significant number of cases will require admission to the hospital. SARS-CoV-2 infection treatment is symptomatic.

Few clinical trials are assessing the efficacy and the safety of treatment with antiretroviral and antimalarial drugs. The vaccine against novel coronavirus is under investigation.

Keywords: respiratory failure, ARDS, cough, pandemics.

Słowa kluczowe: niewydolność oddechowa, ARDS, kaszel, pan- demia.

Dr hab. n. med. Ernest Kuchar¹, lek. Monika Karlikowska-Skwarnik²

1Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym, Warszawski Uniwersytet Medyczny

Kierownik: dr hab. n. med. Ernest Kuchar

2Katedra i Klinika Pediatrii i Chorób Infekcyjnych, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu

Kierownik: prof. dr hab. n.med. Leszek Szenborn

K

oronawirusy stanowią liczną grupę otoczkowych wirusów RNA ludzkich i zwierzęcych znanych od lat 30. XX wieku. Najliczniej występują wśród nietoperzy, zakażają również zwierzęta kotowate, świ- nie, bydło i ptaki. Koronawirusy ludzkie odpowiadają za 5–15% przeziębień (1). Dopiero niespełna 20 lat temu koronawirusy wzbudziły większe zainteresowanie i stały się obiektem badań ze względu na pojawienie się groźnego odzwierzęcego β-koronawirusa SARS (severe acute re- spiratory syndrome – zespół ostrej ciężkiej niewydolności oddechowej), a 10 lat później – MERS (Middle East respi- ratory syndrome – bliskowschodni zespół niewydolności

oddechowej) (2). W grudniu 2019 r. zidentyfikowano naj- nowszego koronawirusa, odpowiedzialnego za wywołanie serii przypadków ciężkich zapaleń płuc w mieście Wuhan, w prowincji Hubei w środkowych Chinach (3). Liczba chorych zwiększała się szybko, początkowo jedynie na Da- lekim Wschodzie, w Chinach, Japonii i Korei, następnie szerząc się na całym świecie. Obecnie liczba zakażeń nowym koronawirusem, oficjalnie nazwanym SARS-CoV-2, ze względu na znaczną (70–80%) homologię z SARS- CoV, przekracza już 1 mln 230 tys. (5.04.2020), a jego występowanie potwierdzono na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy (4). Choroba zakaźna wywoływa- na przez SARS-CoV-2 została określona przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization, WHO) jako COVID-19 (coronavirus disease – 2019). Pierwszy przypadek w Polsce zidentyfikowano 3 marca 2020 r., od tego czasu zachorowały 4102 osoby, a 94 zmarły (5.04.2020) (5).

Etiologia i epidemiologia

Do chwili obecnej wykryto u ludzi zakażenia wywoływa- ne przez siedem koronawirusów. Ludzkie β-koronawirusy HCoV-OC43 i HCoV-HKU1 stanowią częste przyczyny przeziębień i infekcji dolnych dróg oddechowych, rzadziej drgawek gorączkowych, natomiast α-koronawirusy HCoV- 229E i HCoV-NL63 zostały opisane jako czynniki etiolo- giczne pseudokrupu i zapaleń oskrzelików u dzieci (1,2).

Kolejno odkryte koronawirusy odzwierzęce, SARS-CoV i MERS-CoV, wywołują objawy ostrej, ciężkiej infekcji dolnych dróg oddechowych. SARS-CoV-2, pokrewny SARS- CoV, również należy do β-koronawirusów. Główny rezer- wuar koronawirusów stanowią nietoperze. W przypadku poprzednich koronawirusów odzwierzęcych, SARS-CoV i MERS-CoV, doszło do transmisji na ludzi za pośrednic- twem innych gatunków zwierząt (SARS-CoV – cywety;

MERS-CoV – wielbłądy). Dokładny mechanizm transmisji SARS-CoV-2 z nietoperzy na człowieka pozostaje niezna- ny. Wstępne dane pochodzące z Chin wskazywały na targ owoców morza i dzikich zwierząt w Wuhan, a domniema- nym źródłem zakażenia mógł być łuskowiec (6,7).

Transmisja zakażenia między ludźmi następuje głównie drogą kropelkową, za pośrednictwem aerozolu powstają- cego podczas kaszlu, kichania lub rozmowy (6,7). Skażo- ne wydzieliny dróg oddechowych mogą zanieczyszczać powierzchnie przedmiotów lub dostawać się bezpośred- nio na śluzówki osób z otoczenia. Stwierdzono, że naj-

(2)

większą liczbę kopii wirusa wykrywa się w gardle w pierwszych dniach choroby, co wskazuje, że zaraźliwość jest wówczas największa. Możliwa, choć znacznie rzadsza jest transmisja od bezobjawowych osób zakażonych (8).

Ze względu na fakt stosunkowo długiego utrzymywania się koronawirusa na powierzchniach przedmiotów (czas półtrwania na powierzchniach plastikowych ok. 7 godz., na stali ok. 5,5 godz., na kartonie ok. 3 godz.) i w aerozolu (gdzie wykryto zdolne do zakażania wirusy po ok. 3 godz.

od ekspozycji), kluczowe dla przerwania transmisji jest stosowanie zasad właściwej higieny, przede wszystkim mycie rąk, oraz stosowanie środków ochrony osobistej (8,9).

Pierwszy, importowany przypadek COVID-19 potwierdzono w Polsce 3 marca 2020 roku. Już 10 marca 2020 r.

Polska została uznana przez WHO za kraj lokalnej transmisji SARS-CoV-2, co oznacza, że możliwe jest zakaże- nie od tubylców bez konieczności wyjazdu za granicę (5).

Objawy i przebieg choroby

Przyjęto, że okres wylęgania choroby wynosi od 2 do 14 dni, zwykle 4–6 dni od ekspozycji na źródło infekcji (10). Średni wiek chorego z potwierdzony zakażeniem SARS-CoV-2 wynosił w Chinach 59 lat. W raportach chiń- skich zastosowano następującą klasyfikację COVID-19 (7):• postać łagodna (skąpoobjawowa lub łagodne zapalenie płuc) – zgłaszana u ok. 80% chorych;

• postać ciężka (chory wymaga hospitalizacji i podania tlenu; przebiega z zapaleniem płuc, możliwą duszno- ścią, zaburzeniami oddychania, hipoksją lub ze zmiana- mi w badaniach obrazowych obejmującymi > 50% płuc w ciągu 24–48 godz.) – ok. 15% chorych;

• postać krytyczna (pacjent wymaga podłączenia do re- spiratora, choroba przebiega z niewydolnością oddecho- wą, wstrząsem septycznym lub niewydolnością wielona- rządową) – 5% chorych.

Śmiertelność z powodu COVID-19 jest szacowana w Chinach na ok. 2,3%, przy czym wahała się od 0,2%

wśród pacjentów poniżej 50. r.ż., po 14,8% u chorych powyżej 80. r.ż. (7). Wyższa śmiertelność występowała wśród osób starszych, ze współistniejącymi schorzeniami, zwłaszcza układu krążenia (w tym nadciśnieniem tętniczym), cukrzycą, przewlekłymi chorobami dróg oddechowych, przede wszystkim przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (POChP), chorobą nowotworową lub nie- wydolnością nerek (7). W zależności od kraju i lokalnej populacji odsetek zgonów może sięgać nawet do 8%

i pozostaje w związku zarówno z jakością opieki zdrowot- nej i dostępnością intensywnej terapii, jak i potencjalną zmiennością wirusa lub uwarunkowaniami genetycznymi samych chorych (5,8).

Zakażenie SARS-CoV-2 może wystąpić w każdym wieku. Przebieg bezobjawowy lub skąpoobjawowy najczę- ściej dotyczy dzieci i nastolatków. Choć czyni je to po- tencjalnymi wektorami zakażenia, obserwacje wskazują, że w przeciwieństwie do grypy, w której są one głównym źródłem zakażenia dla pozostałych domowników, niebez- piecznym zwłaszcza dla osób starszych lub przewlekle chorych, w przypadku SARS-CoV-2 dzieci raczej zakażają

się od domowników, nie stanowiąc istotnego źródła choroby. W obserwacjach w Chinach, dzieci do lat 10 stanowiły

< 1% chorych (7,10). W chińskiej analizie dotyczącej przy- padków COVID-19 w populacji pediatrycznej podkreślo- no, że najczęstsze objawy zakażenia u dzieci to:

• kaszel (48,5%);

• zaczerwienienie gardła (46,2%);

• gorączka (41,5%), ale w tej grupie u 58,5% dzieci tem- peratura nie przekraczała 37,5°C;

• tachykardia (42%);

• przyspieszony oddech przy przyjęciu do szpitala (28,7%).

Kluczową informacją z wywiadu ułatwiającą rozpoznanie COVID-19, która powtarzała się u 90% pacjentów pediatrycznych, był kontakt z zakażonym SARS-CoV-2, chorym członkiem rodziny (10).

Wśród dorosłych również zdarzają się zakażenia bez- objawowe, jednak częstość ich występowania nie została dokładnie określona (11). Mimo braku objawów, u znacz- nego odsetka osób zakażonych SARS-CoV-2 można stwierdzić obiektywne cechy zakażenia pod postacią nie- prawidłowości w badaniach obrazowych, w tym nieregularne zacienienia lub obraz „mlecznej szyby”, albo inne cechy zapalenia płuc, jak też obniżoną saturację tlenem krwi tętniczej (12,13).

Najczęstszą postacią kliniczną objawowego zakażenia SARS-CoV-2 jest ciężkie, śródmiąższowe zapalenie płuc charakteryzujące się występowaniem gorączki, kaszlu, duszności oraz obustronnych nacieków uwidocznionych w badaniach obrazowych płuc (5). Zapalenie płuc rozwija się szybko, w ciągu 24–48 godz. Choć, ze względu na objawy, wspólne dla ciężkich wirusowych zakażeń dróg oddechowych, prezentacja kliniczna nie pozwala na wia- rygodne rozpoznanie COVID-19, najwyższy odsetek pa- cjentów zakażonych będzie występował wśród chorych z ciężkimi zakażeniami dróg oddechowych leczonych na oddziałach intensywnego nadzoru medycznego. Do naj- częściej występujących objawów klinicznych u osób doro- słych w Wuhan należały (3):

• gorączka – u 99%;

• osłabienie – u 70%;

• suchy kaszel – u 59%;

• bóle mięśni – u 35%;

• duszność – u 31%;

• odkrztuszanie wydzieliny – u 27%.

Objawy rzadziej spotykane niż wymienione powyżej obejmują bóle głowy, nieżyt górnych dróg oddechowych z katarem, ból gardła, a także dolegliwości dotyczące przewodu pokarmowego: nudności, wymioty i biegunkę (3). Badacze włoscy zwrócili uwagę na zaburzenia smaku i węchu (dysgeusia i anosmia) jako objawy często wystę- pujące wśród chorych na COVID-19 (14). Nie jest znana czułość i swoistość objawów klinicznych w rozpoznawa- niu COVID-19, dotychczasowe doświadczenie wskazuje, że mogą występować znaczne różnice między poszcze- gólnymi populacjami chorych, wynikające z różnic wieku, częstości schorzeń współistniejących, czynników gene- tycznych oraz lokalnej epidemiologii towarzyszących ko- infekcji (5).

(3)

Wśród objawów pozwalających na wysunięcie podejrze- nia zakażenia nowym koronawirusem SARS-CoV-2 wymienia się następujące objawy kliniczne i nieprawidłowości laboratoryjne (co najmniej 2 spośród wymienionych) (5,8):

• gorączkę lub objawy ze strony układu oddechowego;

• charakterystyczne dla COVID zmiany w badaniach radiologicznych;

• prawidłową lub obniżoną liczbę leukocytów we krwi obwodowej lub limfopenię;

• brak innej, znanej przyczyny prezentowanych dolegli- wości.

Kryteria epidemiologiczne (co najmniej 1 spośród wymienionych) – w ciągu 14 dni poprzedzających wystąpie- nie objawów choroby:

• podróż lub pobyt w obszarze lokalnej transmisji wirusa lub dużej liczby chorych na COVID-19;

• kontakt z objawowym chorym, który przebywał w obszarze lokalnej transmisji wirusa, gdzie występują liczne zachorowania;

• kontakt z osobą z podejrzeniem lub potwierdzonym zakażeniem SARS-CoV-2;

• noworodek matki z podejrzeniem lub potwierdzonym zakażeniem SARS-CoV-2.

U pacjentów prezentujących wyjściowo łagodne objawy zakażenia SARS-CoV-2 może dojść do progresji choroby, co następuje zwykle w ciągu 7‒8 dni od wystąpienia pierwszych symptomów klinicznych. Do najpoważniej- szych, częstych powikłań COVID-19 należą: ostra niewy- dolność oddechowa (acute respiratory distress syndrome, ARDS), wstrząs septyczny i niewydolność wielonarządo- wa. Wśród pozostałych powikłań wymienia się: wstrząs kardiogenny, zaburzenia rytmu serca oraz kardiomiopa- tię (15‒17). Czynnikami zwiększającymi ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19 są: starszy wiek, choroby współist- niejące, zwłaszcza choroby układu krążenia (w tym nadci- śnienie tętnicze), cukrzyca, choroby nowotworowe, prze- wlekła niewydolność nerek i przewlekłe choroby układu oddechowego (3,7,8,18).

Diagnostyka

Standardem diagnostycznym potwierdzającym zaka- żenie wirusem SARS-CoV-2 jest stwierdzenie obecności RNA wirusa przy użyciu metody RT-PCR (real-time poly- merase chain reaction – reakcja łańcuchowa polimerazy w czasie rzeczywistym) (5,8). Wymaz do badania zwykle pobierany jest z nosa, nosogardła lub gardła (5,19).

Możliwe jest również wykonanie badania z popłuczyn oskrzelowo-pęcherzykowych pobranych podczas płuka- nia oskrzelowo-pęcherzykowego (bronchoalveolar lava- ge, BAL) lub plwociny (19). Należy pamiętać, że żaden test nie jest w pełni satysfakcjonującym narzędziem do wykrywania zakażenia SARS-CoV-2, a metoda RT-PCR również posiada swoje ograniczenia, wynikające głów- nie z niedostatecznej czułości. Badanie 205 pacjentów z COVID-19 przeprowadzone w Chinach wykazało, że najwyższą czułość posiada badanie RT-PCR z materia- łu pobranego podczas BAL (95%) oraz plwociny (72%).

Według chińskich autorów badanie materiału pobranego przez wymaz z nosa cechuje się czułością ok. 63%,

a z gardła – jedynie 32% (19). Dla lekarza praktyka jest to niezwykle istotna informacja, nakazująca czujność i rozwagę w postępowaniu z pacjentem podejrzanym o zakażenie nowym koronawirusem. Ujemny wynik badania RT-PCR nie wyklucza bowiem infekcji. Zjawisko to wyjaśnić można przez pobranie materiału do badania we wczesnej fazie choroby, gdy wirusa w wydzielinach dróg oddechowych jest jeszcze niedużo, zajęcie przez proces chorobowy głównie dolnych dróg oddechowych, a ponadto aspekty techniczne – nieprawidłowe pobranie, transport lub przetwarzanie próbki (19). W uzasadnionych przypadkach wskazane wydaje się powtórzenie badania molekularnego, wykonanie badań obrazowych lub badań dodatkowych (7).

Badania serologiczne pełnić mogą obecnie jedynie po- mocniczą funkcję w diagnostyce zakażenia SARS-CoV-2 z uwagi na liczne niedoskonałości tej metody diagno- stycznej. Ujemny wynik badania także nie wyklucza za- każenia nowym koronawirusem ze względu na fakt wy- stępowania okienka serologicznego, mogącego wynosić nawet > 7 dni. Dodatkowo pamiętać należy o konieczno- ści oznaczania przeciwciał w klasie IgM. Badanie serologiczne nie pozwala na rozróżnienie infekcji aktywnej od przebytego zakażenia. Ponadto dodatni wynik może wy- stąpić w przypadku infekcji spowodowanej innymi, znany- mi u ludzi koronawirusami (20). Ostateczne potwierdze- nie zakażenia SARS-CoV-2 może być dokonane jedynie na podstawie dodatniego wyniku badania RT-PCR (20).

Ostatnie dni przyniosły informację o zaaprobowaniu przez Food and Drug Administration (FDA) wprowadzenia do obiegu w USA szybkich testów point-of-care, służących do szybkiej diagnostyki (wynik uzyskiwany jest w czasie 1 godz.) – wydaje się, że przydatność tego typu badań jest duża, zwłaszcza w szpitalnych oddziałach ratunko- wych (SOR) i izbach przyjęć (21).

Zaobserwowano następujące odchylenia w badaniach dodatkowych u chorych na COVID-19:

• liczba białych krwinek była zmienna, obserwowano zarówno leukopenię, leukocytozę, jak i limfopenię; wydaje się, że najczęściej występuje limfopenia;

• zwiększoną aktywność dehydrogenazy mleczanowej i aminotransferaz;

• zwiększone stężenie ferrytyny;

• zwiększone stężenie białka reaktywnego C (CRP), stężenie prokalcytoniny zwykle pozostawało w normie (w przypadku podwyższonego stężenia najczęściej obserwowano koinfekcje lub stan chorego wymagał intensywnej terapii) (11,22,23).

Najczęściej wykonywane badania obrazowe u chorych z COVID-19 to RTG klatki piersiowej i tomografia kompu- terowa klatki piersiowej. Badanie tomograficzne jako bar- dziej czułe jest w stanie wykryć zmiany w tkance płucnej u 80‒100% chorych z potwierdzonym zakażeniem SARS- CoV-2 (24–26). Nie są to jednak zmiany specyficzne jedynie dla COVID-19. Zmiany najczęściej są obustronne, o charakterze mlecznej szyby (ground glass opacities, GGO), dodatkowo czasami obecne są nieregularne, zle- wające się zacienienia. Ponadto obserwuje się też zmiany guzkowate i siateczkowate zacienienia (24,25,27).

Możliwe jest także uwidocznienie bronchogramów po-

(4)

wietrznych (11,24,25). Zmiany zwykle zlokalizowane są obwodowo, podopłucnowo, często obejmują dolne partie płuc. Obecność płynu w jamie opłucnej nie jest charakte- rystyczna dla COVID-19 (24). RTG klatki piersiowej jest badaniem mniej czułym, niemniej jednak również przydat- nym. U chorych z cięższym zakażeniem opisywano zmiany śródmiąższowe, zagęszczenia obwodowe, niejednolite miejscowe zacienienia – także często obustronne.

Zmiany obserwowane w badaniach obrazowych wyco- fują się wolniej niż objawy kliniczne i utrzymują się dłu- żej niż dodatnie wyniki badań molekularnych. Z danych chińskich wynika, że możliwe jest wystąpienie obrazu mlecznej szyby (w miejscu uprzednio obserwowanych za- gęszczeń), przetrwałych zmian włóknistych lub całkowicie prawidłowej tkanki płucnej (26).

Diagnostyka różnicowa

Pełnoobjawowa choroba koronawirusowa (COVID-19) wymaga różnicowania z powszechnymi zakażeniami układu oddechowego występującymi chłodną porą roku:

grypą, paragrypą oraz zakażeniami wywołanymi przez RSV (respiratory syncytial virus), metapneumowirusy, adenowirusy, rinowirusy, bokawirusy i bakterie atypowe (2,5,8,11).

Leczenie

W chwili obecnej niedostępne jest leczenie przyczyno- we COVID-19. Brakuje również szczepień ochronnych.

Terapia polega na leczeniu objawowym, którego celem jest stworzenie optymalnych warunków do wyzdrowie- nia. Chorym hospitalizowanym podaje się leki łagodzące objawy, tlen, w razie potrzeby prowadzi się oddech za- stępczy metodami nieinwazyjnymi lub inwazyjnymi, a tak- że leczy się powikłania, w tym nadkażenia bakteryjne.

Lekarze chińscy stosowali m.in. surowicę ozdrowieńców i immunoglobuliny dożylne (28). Duże nadzieje wiąże się ze stosowaniem leków przeciwwirusowych (remdesiwir, lopinawir z ritonawirem, oseltamiwir) i leków przeciwma- larycznych (chlorochiny, hydroksychlorochiny), z których chlorochina została zarejestrowana w Polsce jako lek po- mocniczy w COVID-19 (20).

Uwagi praktyczne

W erze pandemii należy pamiętać o racjonalnym go- spodarowaniu zasobami – z uwagi na ograniczoną liczbę środków ochrony osobistej, potencjalne narażenie personelu medycznego i konieczność wyłączenia z użycia urządzeń do diagnostyki radiologicznej – każde badanie chorego podejrzanego o COVID-19 powinno odbywać się w dedykowanym szpitalu jednoimiennym lub oddziale za- kaźnym. Do opieki nad pacjentem angażowana powinna być jedynie niezbędna, minimalna liczba personelu – za- równo z uwagi na ryzyko zakażenia, jak i na ograniczoną dostępność środków ochrony osobistej. Stąd każdy kontakt i wejście do sali chorego powinno być przemyślane, uwzględniające przeprowadzenie jak największej liczby niezbędnych badań, podań leków itd. Należy ograniczyć do niezbędnego minimum liczbę wykonywanych badań laboratoryjnych i obrazowych. Wyjątek stanowią chorzy w ciężkim stanie, z progresją choroby lub jej powikłaniami (20,28).

Podsumowanie

• SARS-CoV-2 jest kolejnym groźnym koronawirusem odzwierzęcym o potencjale pandemicznym.

• Choć większość zakażeń SARS-CoV-2 przebiega łagodnie lub nawet bezobjawowo, w przypadku licznych zakażeń ogromna liczba chorych wymagać będzie hospitalizacji i intensywnej terapii.

• Do grup ryzyka ciężkiego przebiegu COVID-19 należą osoby starsze, ze współistniejącymi schorzeniami ukła- du krążenia (w tym nadciśnieniem tętniczym), cukrzycą, chorobami nowotworowymi, przewlekłą niewydolnością nerek i przewlekłymi chorobami płuc.

• Polska jest krajem lokalnej transmisji nowego koronawirusa, co oznacza, że możliwe jest zakażenie osób, któ- re nie wyjeżdżały z kraju ani nie miały styczności z osoba- mi powracającymi z zagranicy.

• Mimo trwającej pandemii SARS-CoV-2 znacznie wię- cej zachorowań wywołują pospolite infekcje typowe dla sezonu jesienno-zimowego – przede wszystkim grypa, paragrypa, rinowirusy, RSV, metapneumowirusy, adenowirusy i ludzkie koronawirusy.

• Ze względu na koinfekcje wykrycie czynnika etiolo- gicznego zakażenia dróg oddechowych, np. wirusa grypy, znacznie zmniejsza ryzyko COVID-19, jednak go nie wyklucza.

Nadesłano do redakcji: 2.04.2020

Adres do korespondencji:

dr hab. Ernest Kuchar

Klinika Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjny, Warszawski Uniwersytet Medyczny

ul. Żwirki i Wigury 63a, 02-091 Warszawa e-mail: ernest.kuchar@gmail.com

Piśmiennictwo:

1. Gaunt E.R., Hardie A., Claas E.C.J. i wsp.: Epidemio- logy and Clinical Presentations of the Four Human Coro- naviruses 229E, HKU1, NL63 and OC43 detected over 3 Years Using a Novel Multiplex Real-Time PCR Method. J Clin Microb 2010, 48(8): 2940–2947.

2. Yin Y., Wunderink R.G.: MERS, SARS and other coronaviruses as causes of pneumonia. Respirology 2018, 23(2): 130–137.

3. Guan W.J., Ni Z.Y., Hu Y. i wsp., for the China Medical Treatment Expert Group for Covid-19*: Clinical Charac- teristics of Coronavirus Disease 2019 in China. N Engl J Med 2020 Feb 28. doi: 10.1056/NEJMoa2002032. [Epub ahead of print]

4. John Hopkins Coronavirus resource center. https://

gisanddata.maps.arcgis.com/apps/opsdashboard/index.

html#/bda7594740fd40299423467b48e9ecf6.

5. WHO Coronavirus disease (COVID-19) Pandemic.

https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019.

6. Andersen K.G., Rambaut A., Lipkin W.I. i wsp.: The proximal origin of SARS-CoV-2. Nat Med 2020 Mar 17. doi:

https://doi.org/10.1038/s41591-020-0820-9.org/10.1038.

[Epub ahead of print]

(5)

7. Wu Z., McGoogan J.M.: Characteristics of and Im- portant Lessons From the Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Outbreak in China: Summary of a Report of 72 314 Cases From the Chinese Center for Disease Control and Prevention. JAMA 2020 Feb 24. doi: 10.1001/

jama.2020.2648. [Epub ahead of print]

8. COVID-19 – co dzisiaj powinien wiedzieć anestezjolog. https://www.termedia.pl/mz/COVID-19-co-dzisiaj-powinien-wiedziec-anestezjolog,37186.html.

9. van Doremalen N., Bushmaker T., Morris D.H. i wsp.:

Aerosol and Surface Stability of SARS-CoV-2 as Compa- red with SARS-CoV-1. N Engl J Med 2020 Mar 17. doi:

10.1056/NEJMc2004973. [Epub ahead of print]

10. Lu X., Zhang L., Du H. i wsp.: SARS-CoV-2 Infec- tion in Children. N Engl J Med 2020 Mar 18. doi: 10.1056/

NEJMc2005073. [Epub ahead of print]

11. Singhal T.: A Review of Coronavirus Disease-2019 (COVID-19). Indian J Pediatr 2020, 87(4): 281–286.

12. Hu Z., Song C., Xu C. i wsp.: Clinical characteristics of 24 asymptomatic infections with COVID-19 screened among close contacts in Nanjing, China. Sci China Life Sci 2020 Mar 4. doi: 10.1007/s11427-020-1661-4. [Epub ahead of print]

13. Wang Y., Liu Y., Liu L. i wsp.: Clinical outcome of 55 asymptomatic cases at the time of hospital admission infected with SARS-Coronavirus-2 in Shenzhen, China. J Infect Dis 2020 Mar 17. pii: jiaa119. doi: 10.1093/infdis/

jiaa119. [Epub ahead of print]

14. Giacomelli A., Pezzati L., Conti F. i wsp.: Self-repor- ted olfactory and taste disorders in SARS-CoV-2 patients:

a cross-sectional study. Clin Infect Dis 2020 Mar 26. pii:

ciaa330. doi: 10.1093/cid/ciaa330. [Epub ahead of print]

15. Wang D., Hu B., Hu C. i wsp.: Clinical Characteri- stics of 138 Hospitalized Patients With 2019 Novel Co- ronavirus-Infected Pneumonia in Wuhan, China. JAMA 2020 Feb 7. doi: 10.1001/jama.2020.1585. [Epub ahead of print]

16. Chen T., Wu D., Chen H. i wsp.: Clinical characteristics of 113 deceased patients with coronavirus disease 2019: retrospective study. BMJ 2020 Mar 26, 368: m1091.

17. Arentz M., Yim E., Klaff L. i wsp.: Characteristics and Outcomes of 21 Critically Ill Patients With COVID-19 in Washington State. JAMA 2020 Mar 19. doi: 10.1001/

jama.2020.4326. [Epub ahead of print]

18. CDC COVID-19 Response Team: Preliminary Es- timates of the Prevalence of Selected Underlying Health Conditions Among Patients with Coronavirus Disease 2019

— United States, February 12–March 28, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2020 Apr 3, 69(13): 382‒386.

19. Wang W., Xu Y., Gao R. i wsp.: Detection of SAR- S-CoV-2 in Different Types of Clinical Specimens. JAMA 2020 Mar 11. doi: 10.1001/jama.2020.3786. [Epub ahead of print]

20. Flisiak R., Horban H., Jaroszewicz J. i wsp.: Za- lecenia postępowania w zakażeniach SARS-CoV-2 Pol- skiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych. http://www.pteilchz.org.pl/wp-content/uplo- ads/2020/03/Rekomendacje-PTEiLChZ-24-03-2020.pdf (data dostępu 31.03.2020).

21. Coronavirus (COVID-19) Update: FDA Issues first Emergency Use Authorization for Point of Care Diagno-

stic. https://www.fda.gov/news-events/press-announ- cements/coronavirus-covid-19-update-fda-issues-first- emergency-use-authorization-point-care-diagnostic (data dostępu 31.03.2020).

22. Chen N., Zhou M., Dong X. i wsp.: Epidemiologi- cal and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. Lancet 2020, 395(10223): 507–513. Epub 2020 Jan 30.

23. Huang C, Wang Y, Li X. i wsp.: Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet 2020, 395: 497–506.

24. Shi H., Han X., Jiang N. i wsp.: Radiological findings from 81 patients with COVID-19 pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. Lancet Infect Dis 2020 Apr, 20(4): 425–434. Epub 2020 Feb 24.

25. Xie X., Zhong Z., Zhao W. i wsp.: Chest CT for Ty- pical 2019-nCoV Pneumonia: Relationship to Negative RT-PCR Testing. Radiology 2020 Feb 12: 200343. doi:

10.1148/radiol.2020200343. [Epub ahead of print]

26. Liu H., Liu F., Li J. i wsp.: Clinical and CT Imaging Features of the COVID-19 Pneumonia: Focus on Pre- gnant Women and Children. J Infect 2020 Mar 20. pii:

S0163-4453(20)30118-3. doi: 10.1016/j.jinf.2020.03.007.

27. Ai T., Yang Z., Hou H. i wsp.: Correlation of Chest CT and RT-PCR Testing in Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) in China: A Report of 1014 Cases. Radiology 2020 Feb 26: 200642. doi: 10.1148/radiol.2020200642.

28. COVID-19 Zapobieganie i leczenie. The First Affi- liated Hospital, Zhejiang University School of Medicine (FAHZU). Publikacja zgodna z doświadczeniem klinicz- nym. http://jkalinka.pl/covid-19-zapobieganie-i-leczenie/.