Rozwój sieci parafialnej w diecezji wileńskiej do II poł. XVIII w.

STANISŁAW K. OLCZAK

R O ZW Ó J SIE C I P A R A F IA L N E J W D IE C E Z JI W IL E Ń S K IE J DO I I P O Ł. X V III W.

D zieje diecezji w ile ń sk ie j były ju ż przed m io tem b a d a ń w ielu historyków . M imo to odczuw a się b ra k studiów , k tó re u jm o w ały b y , zw łaszcza rozw ój sieci p a ra fia ln e j, b ard z iej dogłębnie i całościow o z u k az an iem zm ian ja k ie się dokonały n a ty m odcinku w ciągu dziejów . W n in iejszy m a rty k u le nie sta w ia m y sobie za cel w yp ełn ien ie tej lu k i, choćby ze w zględu n a niem ożliw ość w y k o rz y sta n ia źró­ deł, k tó ry c h zasadnicza część z n a jd u je się poza g ra n ic a m i Polski. P ra g n ie m y ty l­ ko ukazać rozw ój sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileń sk iej od chw ili je j p o w sta n ia aż do czasów rozbiorów R zeczypospolitej, p rz e d e w szystkim w o p arc iu o istn ie ­ jące o pracow ania.

B adaczam i, k tó rzy po ra z pierw szy g ru n to w n ie j p rze b ad ali p ro b lem rozw oju organizacji p a ra fia ln e j w diecezji w ileń sk iej byli księża: J. K u r c z e w s k i 1 i J. F i j a ł e k 2. P ierw szy z nich p rze d sta w ił zarów no dzieje diecezji w ileńskiej ja k też p oczątki organ izacji p a ra fia ln e j oraz po d ał spisy kościołów z połow y i d ru g iej połow y X V III w. D rugi n a to m ia st zajm o w ał się głów nie p o czątkam i ch rz eśc ija ń stw a n a L itw ie i organizacji k ościelnej. S pośród now szych p ra c na uw agę zasługuje k sią żk a J. O c h m a ń s k i e g o 3. Szkoda tylko, że a u to r ten za m k n ą ł sw e b a d a n ia n a połow ie X V I stu lecia. Rozwój sieci p a ra fia ln e j, jako je d en z jej rozdziałów , został tu u k az an y w sposób k ry ty c z n y w o p arc iu o źródła k ra jo w e i w ileń sk ie d otąd nie w y k o rzy stan e. A u to r podał zestaw m iejscow ości, w k tó ry c h w poszczególnych ok resach fu n d o w a n e były kościoły p ara fia ln e . U w zględnił rodzaj ich fu n d ac ji, dzieląc je n a w ielkoksiążęce, b o ja rsk ie i kościelne. Je śli chodzi o b a d a n ia n a d X V III w., należy tu w spom nieć p ra c ę n a d m apą W. Sem kow icza4. W arto ta k ż e zasygnalizow ać ro zp raw ę m a g iste rsk ą B. G rzecha n a te m a t s tr u k tu r y te ry to ria ln e j om aw ian ej diecezji w X V III w.5. Na tle d otych­ czasowego rozw oju sieci p a ra fia ln e j, a u to r bliżej z a jm u je się zestaw em p ara fii, d o konanym na synodzie b isk u p a M. J. Z ienkow icza w 1744 r.

Je śli idzie o d ru g ą połow ę X V III w ieku, sieć p a ra fia ln a m iędzy in n y m i i w diecezji w ileń sk iej znalazła p ełn e odbicie n a m apie i w sporządzonym do n iej indeksie S. L ita k a 0. O prócz kościołów p a ra fia ln y c h uw zględniono w te j p rac y ta k że kościoły filialne, ty p y m iejscow ości, w k tó ry c h w ystęp o w ały (m iastow ieś) oraz g ran ice podziałów ad m in istra c y jn y c h kościelnych (diecezje, a rc h id ia k o n a ty i d ek a n aty ) i pań stw o w y ch (w ojew ództw a). C ała p ra c a bogato została u d o k u

-1 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ile ń sk ie od jego założenia aż do d n i obec­ n ych , (...), W ilno 1912; tenże, K ościół za m k o w y , czyli ka ted ra w ileń sk a , t. 1 - 3 , W ilno 1908 - 1914.

2 J. F i j a ł e k, TJchrześcijanienie L itw y p rze z Polską i zachow anie w n iej ję zy k a lud u . W: P olska i L itw a w d zie jo w y m sto su n ku , K ra k ó w 1914.

3 J. O c h m a ń s k i , B isk u p stw o w ile ń sk ie w średniow ieczu. U strój i up o sa że­ nie, P oznań 1972.

4 W. S e m k o w i c z , M apa h isto ryc zn a diecezji w ile ń sk ie j. W: P a m ię tn ik V I Z ja zd u H isto r y k ó w P olskich w W ilnie, t. 2, L w ów 1936 oraz jego M apa diecezji w ileńskiej.

6 B. G r z e c h , S tr u k tu r a te ryto ria ln a d iecezji w ile ń sk ie j w X V I I I w iek u , L u b lin 1978 (rozpraw a m a g iste rsk a przech o w y w an a w A rc h iw u m K U L — m aszy­ nopis).

6 S. L i t a k, S tr u k tu r a teryto ria ln a K ościoła łacińskiego w Polsce w 1772 ro k u , L u b lin 1980; w m aszynopisie część d ruga, sk ą d zostały zaczerpnięte dane przy om aw ian iu dru g iej połow y X V III stulecia.

m e n to w an a źródłam i, w zdecydow anej m ierze a rc h iw aln y m i. D la diecezji w ile ń ­ skiej w y k o rz y sta n e zostały p rzed e w szy stk im a k ta synodu z 1744 r. oraz w ykazy p a ra fii pochodzące z czasów rz ą d u b isk u p a I. M assalskiego (1762 - 1794)7. M apa L ita k a u k az u je sta n s tr u k tu r y te ry to ria ln e j diecezji w ileń sk iej w 1772 r.

Ja k k o lw ie k w a rty k u le nin iejszy m w y k o rz y sta n o przede w szy stk im lite ra tu rę , to je d n a k w n ie k tó ry c h p rz y p a d k ach sięgnięto rów nież do źródeł, m ianow icie do R o czn ikó w J. D ł u g o s z a 8 oraz do K o d e k su d yp lo m a tyczn eg o k a te d ry i d ie­ cezji w ile ń sk ie j9. Pozw oliło to w y jaśn ić k ilk a w ątp liw o ści w y stę p u jąc y ch w o p ra ­ cow aniach.

I. ER E K C JA D IE C E Z JI I F U N D A C JE PIERW SZY CH P A R A F II

Ja k k o lw iek L itw a w sto su n k u do pozostałych p a ń s tw E u ro p y długo tk w iła w pogaństw ie, chrześcijań stw o n a te te re n y p rze n ik ało już w X III w. W połow ie tego stu lec ia erygow ano n a w e t diecezję w ileńską. M ianow icie papież In n o c e n ty IV upow ażnił b u llą z 22 V III 1253 r. arc y k sięc ia ryskiego A lb e rta do do k o n an ia tego ak tu . Działo się to za p an o w a n ia M endoga, k tó ry p rz y ją ł ch rzest i został u k o ro ­ n ow any n a k ró la przez d eleg a ta R zym u. M endog p ro sił n astęp n ie pap ieża o p rz y ­ jęcie now o utw o rzo n ej diecezji w b ezpośrednią zależność od Rzym u. O zgodzie pap ieża w tej sp raw ie św iadczy b u lla w y d a n a w d n iu 3 I X 1254 r. N a b isk u p a w ileńskiego został k o n se k ro w an y polski d o m in ik an in im ieniem W it. W rzeczyw i­ stości je d n a k a n i W it, a n i jego ry w a l, k o n se k ro w an y przez b isk u p a ryskiego, nie zasiedli nigdy n a w ileń sk iej stolicy b isk u p ie j10. P ró b y ch ry stian iz ac ji L itw y były p o dejm ow ane rów n ież i przez n a stęp n y c h jej w ładców . W ładysław Ł o k ie tek po d ­ su n ą ł G edym inow i p la n n aw ró ce n ia jego k ra ju . S p ra w ę tę k o n ty n u o w ał K azi­ m ierz W ielki. R ealn y m p u n k te m zaczepienia m ia ły być istn iejące ju ż n a L itw ie osady P olaków , k tó rz y m ieli tu sw oje kościoły w ra z z k ap ła n a m i. W sam ym W ilnie działały dw a k laszto ry : d o m in ik ań sk i i fra n c isz k a ń sk i11. Z a m ia ry te zo­ sta ły zrealizow ane je d n a k dopiero po 1386 r., k iedy to doszło do u n ii P olski i L itw y poprzez m ałżeństw o Ja d w ig i i Jag iełły . C hrzest Ja g iełły m ia ł m iejsce w K rak o w ie 1 4 I I 1386 r. W ro k później k ró l w otoczeniu panów polskich i d ucho­ w ień stw a w y ru szy ł n a L itw ę, aby w ypełnić p o d ję te zo bow iązania12.

W krótce po przyjeździe Ja g iełły do W ilna, odbył się ch rzest m ożnych b o ja ró w litew skich, k tó rzy ju ż w cześniej w y ra zili n a to zgodę. M iało to m iejsce na zam k u w ileńskim 2 2 II 1387 r. K ról n a k a z a ł ta k ż e w szystkim sw oim p o d d an y m ta k na L itw ie ja k i na R usi zaw ierać m a łże ń stw a tylk o w o b rzą d k u k a to lic k im 13.

C h ry stian iz ac ja L itw y w y m ag ała u tw o rze n ia o rg an izacji kościelnej. N ajp ierw trze b a było dokonać e re k c ji b isk u p stw a, k tó re ja k k o lw iek utw o rzo n e w połow ie X III w., później upadło. W p rzeddzień rocznicy swego ślu b u 1 7 II 1387 r. Jagiełło w ydał p rzyw ilej fu n d a c y jn y b isk u p stw a w ileńskiego. W dokum encie ty m czytam y, że k ró l w yposażył kościół, w y sta w io n y n a zam k u w ile ń sk im pod w ezw aniem sw. S tan isław a i św. W ładysław a, p rzezn aczając go n a k a te d rę . Zgoda papieża, n a k tó rą oczekiw ano, nie n adchodziła je d n ak , poniew aż poselstw o w y słan e do papieża U rb a n a VI, niosące w iadom ość o chrzcie Jag iełły , n a w ra c a n iu się L itw y i w y zn a­ czeniu kościoła n a k a te d rę , w drodze zostało za trz y m a n e przez W ilhelm a H a b sb u r­

7 Tenże, dz. cyt., s. 63 - 69, 2'67 - 286.

8 J. D ł u g o s z , R o czn iki, czyli K r o n ik i S ław nego K ró lestw a P olskiego, k się ­ ga 10, W arszaw a 1981, s. 209-215.

9 K odeks d y p lo m a ty c zn y k a te d ry i d iecezji w ileń sk ie j, w yd. J. F ija łe k i W. Sem kow icz, t. 1, K rak ó w , z. 1: 1932, z. 2: 1939 (dalej sk ró t: KDKW ).

10 Za J. D ługoszem p o w tarz a J. K u r c z e w s k i , D iecezja w ileń ska , s. 23 - 24 oraz B. K u m o r , H istoria Kościoła, cz. 4, L u b lin 1978, s. 97 - 98.

11 Tam że.

12 J. D ł u g o s z , dz. cyt., s. 199 - 213. 1J Tam że.

104 STANISŁAW K. OLCZAK

ga. W śród u w ięzionych zn alazł się n a w e t a rc y b isk u p M ikołaj T rą b a. D opiero bisk u p p o zn a ń sk i D obrogost d o ta rł do R zym u w g ru d n iu 1387 r. W d n iu 12 III 1388 r. papież w P e ru g ii w y d ał bullę, w k tó re j spełnił życzenia Ja g iełły i Jadw igi. Z atw ierd ził on kościół k a te d ra ln y oraz u sta n o w ił o rd y n ariu sz em w ileńskim A ndrzeja, b isk u p a sereckiego. E g zek u to rem ty c h u ch w a ł został m ia n o w an y b is­ k u p poznański, n a któ reg o ręc e now y biskup w ile ń sk i złożył p rzysięgę n a w ie r­ ność papieżow i. W n astęp n e j bulli, w y d an e j także w P e ru g ii 1 7 I V 1388 r. tenże sam papież U rb a n VI w y ra ził radość z pow odu p rzy ję cia przez Ja g ie łłę ch rz tu i rozszerzania w ia ry k ato lic k iej n a ziem ię litew sk ą, chw aląc rów nocześnie k ró la za budow ę kościołów i jego tro sk ę o ducho w ień stw o 14.

N ajw ażn iejszą dla n as je st in fo rm a c ja o budow ie kościołów n a L itw ie. Długosz w sp o m in a o dokum encie w y sta w io n y m przez k ró la Ja g ie łłę w lu ty m 1387 r. W d okum encie ty m je st m ow a o założeniu i u posażeniu przez k ró la siedm iu k o ­ ściołów p a ra fia ln y c h w diecezji w ileń sk iej. Do ów czesnych fu n d a c ji k ró lew sk ich należy ta k że p re b e n d a p rzy kościele św. M a rc in a n a w yższym za m k u w ileńskim . N ow e kościoły p a ra fia ln e w y stę p u ją w m iejscow ościach: H a jn a , K rew o, M ejsza- goła, M iedniki, N iem enczyn, O bolce i W iłkom ierz. K ościoły te, ja k w spom ina D ługosz, zostały w yposażone w księgi i sp rzę ty litu rg iczn e fu n d a c ji królow ej J a d w ig i16. P on iew aż doku m en t, o k tó ry m pisze D ługosz, n ie zachow ał się, a sam a in fo rm a c ja o n im została sporządzona dopiero w k ilk a d z ie sią t la t od d a ty jego w y sta w ien ia , n ie k tó rzy h isto ry c y p o d d a ją w w ątpliw ość p o d an ą przez D ługosza jego treść. I ta k O chm ański w o p arc iu o źródła, zw łaszcza d o k u m e n ty w y d an e w kod ek sach dyplom atycznych, dowodzi, że lis ta w ym ienionych kościołów nie je st w p ełn i w ia ry g o d n a 16. Je d y n ie dla jednego spośród sied m iu w ym ien io n y ch kościo­ łów , m ianow icie w ystaw ionego w O bolcach. zachow any je st a k t fu n d ac y jn y , w y ­ sta w io n y przez Ja g ie łłę w W ilnie 1 VI 1387 r. W ty m że sa m y m d o kum encie k ró l w y ra ża ta k ż e w olę w znoszenia kościołów n a L itw ie w y rażo n ą słow am i: prior in stitu tio n e o m n ib u s ecclesiis in terra L itu a n ia e 17. Z kolei o p a ra fii w M iednikach w sp o m in a in n y d o k u m e n t Ja g iełły d ato w a n y n a dzień 2 I V 1391 r. J e s t w n im m ow a, że tenże kościół zostaje w cielony do kościoła pod w ezw an iem B raci od P o k u ty , k tó ry został w zniesiony w B y strzy cy 1390 r.18. O kościele w M ejszagole d o w iad u jem y się pośrednio z d o k u m e n tu w ystaw ionego przez k ró la w 1397 r., gdzie w ym ien io n y je st ta m te jsz y p le b a n 19. Dow odzi to, że kościół w te j m iejscow ości m u ­ siał być w y sta w io n y nieco w cześniej. Z apis D ługosza co do fu n d a c ji Jag iełły w N iem enczynie z n a jd u je ta k ż e p o tw ie rd z en ie w d o kum encie w y sta w io n y m w 1398 r. J e s t w n im m ow a o ta m te jsz y m pleb an ie, k tó ry b y ł ta k ż e k an o n ik iem w ile ń sk im 20. P ozostałe trz y kościoły, m ianow icie: w W iłkom ierzu, K re w ie i H a j- nie, o k tó ry c h m ów i D ługosz, ja k o w y sta w io n y ch przez Ja g iełłę, n ie z n a jd u ją pośw iadczenia w d o k u m e n tac h tego k ró la. O kościele w W iłkom ierzu, ja k s tw ie r­ dza O chm ański, je st ponoć w zm ian k a w dokum encie, w y sta w io n y m przez K az i­ m ie rza Jagiellończyka, w k tó ry m te n że k ró l stw ierd za, iż kościół te n został w y ­ sta w io n y przez jego ojca. O chm ański n ie p o p ie ra je d n a k tego stw ie rd z en ia żad­ n y m źródłem 21. B ra k też in fo rm a c ji n a te n te m a t w K odeksie d y p lo m a ty c zn y m k a ­ te d r y i d ie ce zji w ile ń s k ie j22. Z kolei o kościele w K rew ie pie rw sz a w zm ian k a po­ chodzi dopiero z 1468 r. W dokum encie, w k tó ry m ona w y stęp u je, je s t m ow a, iż

14 Tam że, s. 213-215. 15 Tam że, s. 214; KDKW , n r 4, s. 10. 16 J. O c h m a ń s k i , dz. cyt., s. 55 - 56. 17 Tam że, s. 56; K DKW , n r 9, s. 1 8 -1 9 . 18 KDKW , n r 18 i n r 19, s. 32 - 33. 19 Tam że, n r 28, s. 47. 20 Tam że, n r 33, s. 59. 21 J. O c h m a ń s k i , dz. cyt., s. 57.

22 KDKW , n r 170, s. 193: je st tu w zm ian k a, ale nie o kościele w W iłkom ierzu, lecz w M ereczu.

A n n a w dow a po Je rz y m G otołtow iczu i Je rz y dziedzic W iszniew a czynią zapis ołtarzow i kościoła p ara fia ln e g o w K re w ie 23. O chm ański w nosi, że pow yższe św ia­ dectw a p o zw a lają stw ierdzić, iż kościoły w w ym ien io n y ch przez D ługosza m iejsco­ w ościach, z w y ją tk ie m kościoła w H ajn ie, b y ły fu n d a c ji Jag iełły . N ie zgadza się n a to m ia st co do d a ty p o w sta n ia p a ra fii w H ajn ie, poniew aż w ieś ta w y stę p u je w dokum encie z 1397 r. ja k o je d n a z d w u n astu , z k tó ry c h k a te d r a w ile ń sk a p o ­ b ie ra ła dziesięciny. W żadnej z pozostałych je d e n a stu m iejscow ości n ie było k o ś­ cioła p ara fia ln e g o . N ie mogło go być ta k że i w H ajnie. U fundow ać go m ógł do­ piero W itold po ro k u 139824. S ło w n ik G eograficzny K ró lestw a P olskiego stw ierd za, że kościół p a ra fia ln y w H a jn ie w yposażył W itold, ale fu n d a c ja n ale ż a ła do J a ­ giełły26. Pow yższy są d zapew ne został o p a rty n a w ypow iedzi D ługosza, k tó ry poz­ w ala m niem ać, iż k ro n ik a rz m ia ł je d n a k w r ę k u n iezn an y n a m d okum ent, w k tó ­ ry m w y m ienione b y ły m iejscow ości z kościołam i fu n d a c ji Jagiełły, p o śród nich i H ajn a . W zm ianka o p ła ce n iu dziesięciny z te j w si d la kościoła k a te d ra ln e g o nie św iadczy jeszcze o n ie istn ien iu tu p a ra fii, m im o że w pozostałych je d e n a stu w siach p a ra fie n ie istniały. Bow iem p rzy p a d k ó w p ła ce n ia dziesięciny ze w si p a ­ ra fia ln y c h n a rzecz in n y c h kościołów sp o tk ać m ożna w źródłach znacznie w ięc ej26. Z dru g iej stro n y , w zm ian k a o kościele w K re w ie z 1468 r. nie św iadczy jeszcze, że m u siał go erygow ać Jagiełło.

D ru g i problem , k tó ry podnosi O chm ański, dotyczy liczby kościołów p a ra fia l­ nych u fu n d o w a n y ch przez Jagiełłę. O prócz bow iem - sied m iu w y m ien io n y ch przez Długosza, źró d ła m ów ią i o k ilk u in n y ch . Do nich, ja k stw ie rd z a O chm ański, należały ta k ż e kościoły: w B ystrzycy, św. M a rc in a w M ereczu, w O szm ianie, W il­ n ie i u fu n d o w a n y w espół z W itoldem kościół pod w ezw aniem Św iętego K rzyża i św. F ra n cisz k a w L idzie27. P o p a trz m y n a te fu n d a c je poprzez źródła. N ajp ierw co do kościoła w B ystrzycy d o k u m e n t k ró lew sk i (nie zachow any w oryginale) z 2 1 V 1390 r. m ów i o jego uposażeniu i zarazem stw ierd za, iż nie je st to kościół p a ra fia ln y , lecz p rep o z y tu ra ln y , do któ reg o w ro k u n astęp n y m , ja k stw ie rd z a n a ­ stępny dokum ent, zostało w cielone uposażenie kościoła w M iednikach28. O k o ś­ ciele w M ereczu, ja k o u fu n d o w a n y m przez Jag iełłę, m ów i z ko lei d o k u m e n t z 1442 r., w y sta w io n y p rzez K azim ierza Jagiellończyka, w k tó ry m k ró l czyni n a ­ d an ia z dziesięciny r y b n e j te m u ż kościołow i ja k o założonem u p er p r e o fa tu m n o stru m gen ito rem se ren issim u m 29. N ato m iast o kościołach w O szm ianie i L idzie n ajw c ze­ śniej w zm ia n k u je te s ta m e n t b isk u p a A n d rz eja, z a w a rty w d o kum encie z 1398 r. W ym ienia on ta k że kościoły: w M iednikach, W ilnie i N iem enczynie30. O chm ański je st zdania, że ja k k o lw ie k w L idzie kościół u fu n d o w a ł Jag iełło w ra z z W itol­ dem, ta k w O szm ianie n ajp ra w d o p o d o b n iej ty lk o sa m k ról, bow iem w m iejsco­ w ości tej p rze b y w a ł w iosną 1391 r.31. W sam ej stolicy diecezji w W ilnie sta ra n ie m Jagiełły, obok w sp o m n ian ej k a te d ry i kościoła św. M a rc in a n a zam ku, w zn ie­ sione zostały dw a in n e kościoły: n ajp ra w d o p o d o b n iej kościół pod w ezw aniem św. A n n y in fr a m u ro s castri V iln en sis w 1390 r. oraz kościół św. J a n a , w y m ie­ niony w 1413 r. przez po d ró żn ik a fra n cu sk ieg o ry c e rz a G ilb e rta de L an n o y jako m u ro w an y 32. T en d ru g i b y łb y zatem , w edług O chm ańskiego, je d y n y m kościołem p a ra fia ln y m w W ilnie, czynnym w p o cz ątk ac h X V w. D zięki n ajp ra w d o p o d o b ­

23 Tam że, n r 255, s. 293-294; J. O c h m a ń s k i , dz. cyt., s. 57. 24 J. O c h m a ń s k i , m iejsce cyt.

26 S ło w n ik G eograficzny K ró lestw a P olskiego i in n y c h k r a jó w słow ia ń skich , t. 3, W arszaw a 1882, s. 9.

26 E. W i ś n i o w s k i , R o zw ó j sieci p a ra fia ln ej w p re p o zy tu rze w iślic k ie j w średniow ieczu, s. 17. 27 J. O c h m a ń s k i, dz. cyt., s. 58; KDKW , n r 31, s. 52 - 53. 28 KDKW , n r 18 i 19, s. 3 2 -3 3 . 29 Tam że, n r 170, s. 193. 30 Tam że, n r 33, s. 55 - 57. 31 J. O c h m a ń s k i , dz. cyt., s. 58. 32 Tam że, s. 58, p rzy p is 400. I

106 STANISŁAW K. OLCZAK

niej ta k że Jagielle, u fu n d o w a n y jeszcze przez G edym ina w 1321 r. kościół fr a n ­ ciszkanów sto jący ex tra m u ro s castri V iln en sis jako d rew n ia n y , ok. 1400 r. sta n ą ł jako m u ro w an y . N ato m iast drugi kościół fra n ciszk an ó w pod w ezw aniem św. M a r­ cina u fu n d o w a n y w 1387 r., należy zaliczyć do fu n d a c ji kró lew sk ich . A zatem — stw ie rd z a O chm ański — Jagiełło u fu n d o w a ł n a L itw ie 12 kościołów : k a te d ra ln y , św. M arcina, św. A n n y oraz p a ra fia ln e : św. J a n a w W ilnie, O bolcach, K rew ie, O szm ianie, B ystrzycy, M iednikach, N iem enczynie, M ejszagole, M ereczu oraz n a j­ praw d o p o d o b n iej w W iłkom ierzu i w spólnie z W itoldem w L idzie33.

Kościoły, założone przez Jagiełłę, ja k zauw aża O chm ański, były zlokalizow ane n a obszarze k się stw a w ileńskiego, to je st w jego w łasn ej ojcow iźnie. W iększość p a ra fii zn a jd o w ała się w pobliżu W ilna, trz y n ato m ia st: W iłkom ierz, M erecz i K rew o n a p ery feriac h . Obolce z kolei leżały w głębi p raw o sła w n e j R usi w zie­ m i W itebskiej. M iejscow ości te stan o w iły z czasem w ażne ośrodki a d m in istra c y j- no-w ojskow e. B yły to grody i zarazem c e n tra w łości. M ożna w ięc tw ierdzić, że zasadą Ja g ie łły było zak ła d an ie p a ra fii w m iejscow ościach, k tó re m iały ta k że znaczenie polityczne. Z asady te j będą p rzestrzeg ać i jego n astęp c y 34.

W ra cając do p ro b lem u praw dom ów ności D ługosza i kom p letn o ści w ym ienio­ n ych p a ra fii założonych przez Jagiełłę, m u sim y stw ierdzić, że w ątp liw o ści O ch­ m ańskiego nie w y k lu cz ają fa k tu p o sia d an ia przez k ro n ik a rz a d o k u m en tu , na k tó ry się pow ołał. P rz y p o m n ijm y , iż m ów i on ty lko o fu n d a c ja c h Ja g iełły k o ś­ ciołów p a ra fia ln y c h , uczynionych w k o n k re tn y m 1387 r. D okum ent, k tó ry m iał w rę k u Długosz, nie m ógł zaw ierać in fo rm a c ji o późniejszych fu n d a c ja c h k r ó ­ lew skich. D odajm y, że kościół u fu n d o w a n y przez k ró la Ja g iełłę i księcia W itolda w Lidzie, p ie rw o tn ie zw iązany był z zakonem , a p a ra fia ln y m s ta ł się dopiero od 1460 r. Nie m ógł za te m znaleźć się w zapisie Długosza obok p a ra fia ln y c h 35. P o ­ dobnie, o czym b y ła ju ż m ow a, kościół w B ystrzycy nie sp ełn iał fu n k c ji p a ra fii do ro k u 1391. N ato m iast w p rz y p a d k u kościoła w H a jn ie nic nie stoi n a przesz­ kodzie, ab y n ie ufać w zm iance Długosza, zw łaszcza że m iejscow ość ta nie tylk o sta n o w iła w łasność książęcą, ale i b a rd z ie j znaczącą osadę, o k tó re j w spom inali ta k że M a rc in B ielski, M a rc in K ro m er i M aciej S try jk o w s k i3®.

R easu m u jąc, należy stw ierdzić, że n ajp ra w d o p o d o b n iej Jagielle, ja k o w ielk ie­ m u k sięciu (do 1392 r.), zaw dzięcza fu d a c ję jed en aście kościołów p a ra fia ln y c h na Litw ie, nie licząc ufu n d o w an eg o w espół z W itoldem kościoła w L idzie d la f r a n ­ ciszkanów , k tó ry m ógł spełniać rolę p ara fia ln e g o .

W 1392 r. rzą d y n a L itw ie o b ją ł W itold, sp ra w u ją c je aż do śm ierci, to je st do 1430 r. P o ugodzie ostrow skiej (1392 r.), W itold w y d ał lis t do w ojew odów , sw oich n am ie stn ik ó w i ciw unów , n a k a z u ją c im posłuszeństw o i uległość w obec b isk u p a i k a p łan ó w k ato lick ich , k tó rzy u d ziela ją ch rz tu zarów no L itw in o m ja k i R usinom . S am też w ielk i k siążę k o n ty n u o w a ł dzieło ch ry stian iz ac ji, poprzez z a k ła d an ie n o ­ w ych p a ra fii, k tó ry c h liczba, podobnie ja k i Jagiełłow ych, sięga je d en a stu . P ośród nich kościół w S ta ry c h T ro k ach o d dany b y ł ben ed y k ty n o m , ale p ełn ił fu n k c ję p a ­ rafialn eg o 37, P rz y p o m n ijm y także, że W itoldow i p rz y p a d a rów nież w spółudział z Ja g ie łłą w fu n d a c ji kościoła w Lidzie, a ; ponad to fu n d a c ja drugiego kościoła w K ow nie p o d w ezw aniem św. M ikołaja, k tó ry je d n a k n ie p ełn ił fu n k c ji p a r a ­ fialn y ch 38.

Do fu n d a c ji książęcych z tego o k re su zaliczyć należy ta k ż e kościół w G iera - nonach-Z ygm unciszkach, w ystaw io n y i uposażony przez Z yg m u n ta, b r a ta W itolda.

33 Tam że, s. 5 9 -6 1 . 34 Tam że, s. 59 - 60.

35 KDKW , n r 31, s. 5 2 -5 3 ; S ło w n ik G eograficzny, dz. cyt., t. 5, W arszaw a 1894, s. 216.

3e Zob. przypis 25.

37 KDKW , n r 42, s. 69 oraz n r 50, s. 75, gdzie je s t m ow a o d ru g im kościele p a ra fia ln y m u fu n d o w a n y m przez W itolda w N ow ych T ychach.

Ś w iadczy o ty m d okum ent, w y d an y w G ieran o n ach przez tegoż księcia w dniu 11X11411 r.39.

Nie ty lko ro d zin a k siążęca fu n d o w a ła kościoły p a ra fia ln e w sw ych dobrach. Czynić to poczęły ta k że osoby p ry w a tn e . I ta k z 1410 r. pochodzi w zm ian k a o koś­ ciele św. M iko łaja w siole S oleczniki W ielkie, k tó re było w ów czas w łasnością S tan isław a C zupurny, pełniącego fu n k c ję m a rsz a łk a n a dw orze W itolda40. Z a­ pew ne to on u fu n d o w a ł kościół w sw ych dobrach, podobnie ja k uczynił to w B ra - sław iu (po 1407 r.) W ojciech M oniw id, b o ja r i zarazem dziew ierz w ielkiego k się ­ cia L itw y. N ajpraw d o p o d o b n iej je m u też należy p rzy p isać fu n d a c ję kościoła p a ­ rafialn eg o w G iera n o n ach -S u b o tn ik u (przed 1423 r.)41.

Ogółem, w ok resie rząd ó w Ja g ie łły n a L itw ie, a n astęp n ie w ok resie rządów W itolda, doliczyć się m ożna w diecezji w ileń sk iej 27 fu n d ac ji kościołów p a ra fia l­ nych, w liczając tu ta k ż e za O chm ańskim kościół w Lidzie.

Fundacje kościołów parafialnych w diecezji w ileńskiej do 1430 r.

I J a g i e ł ł ó w e: II W i t o l d o w e :

1

.

2. K rew o 1387 2. N ow e T ro k i 1409

3. M ejszagoła 1387 3. D ougi a. 1430

4. M iedniki 1387 4. D u b in k a 1430

5. N iem enczyn 1387 5. G oniądz 1430

6. Obolce 1387 6. G rodno 1430

7. W iłkom ierz 1387 7. K iern ó w 1430

8. B ystrzyca 1390 (1391) 8. K ow no 1430

9. M erecz a. 1392 9. S w ięciany 1430

10. W ilno — św. J a n a 1392 10. N ow ogródek 1430

11. O szm iana 1398 11. W ołkow ysk 1430

12. L id a 1397

I II Z y g m u n t o w a : I V p r y w a t n e :

1. G ieran o n y -Z y g m u n ciszk i 1411 1. S oleczniki W ielkie a. 1410 2. B rasław a. 1423

3. G iera n o n y -S u b o tn ik i a. 1423

II. RO ZW Ó J SIE C I P A R A F IA L N E J PO 1430 R. DO KOŃCA X V II W. W 1430 r. z m arł w ielk i k siążę litew sk i W itold. Na L itw ie rozpoczęły się w a l­ k i o w ładzę pom iędzy S w id ry g iełłą a Z y g m u n te m K iejstutow iczem , k tó re dopro­ w adziły do w o jn y dom ow ej. P om im o to w dziesięcioletnim ok resie napięć (1430 -1440) d opatrzeć się m ożna ośm iu now ych fu n d a c ji kościołów p ara fia ln y c h . Z ygm unt K iejstu to w icz w zniósł dw a now e, m ianow icie w N ow ej O szm ianie (1432 r.) i w P o b o jsk u (po 1435 r.). W d ru g iej z w ym ien io n y ch m iejscow ości s ta ­ n ął kościół p a ra fia ln y ja k o w o tu m za odniesione zw ycięstw o w b itw ie ze S w id ry ­ giełłą i K rz y ża k am i ( 1 IX 1435 r.)42. D alsze trz y kościoły p a ra fia ln e : w Chołchle

(1437 r.), S łu ck u (1439 r.) i K łecku (1437 r.) u fu n d o w a ł syn Z ygm unta, M ichał K ie j­ stutow icz43. T rzy k o le jn e należą do fu n d a c ji p ry w a tn y c h . I ta k P io tr Lelusz, w o­ jew oda trocki, w zniósł w 1436 r. kościół p a ra fia ln y w Szczuczynie oraz drugi w ro k u n astęp n y m w P ołonce w łaściciel te jże m iejscow ości P io tr R aczka S tro

-30 KDKW , n r 56, s. 86 - 88. 40 J. O chm ański, dz. cyt., s. 62. 41 Tam że, s. 62.

‘a Tam że, s. 64. 43 Tam że.

108 STANISŁAW К. OLCZAK

czewicz. W tym że sam y m ro k u b o ja r litew sk i W ojciech K uczuk u fu n d o w a ł koś­ ciół p a ra fia ln y w Ż y rm u n ac h 44.

W 1440 r. w ielkim księciem litew sk im został K azim ierz Jagiellończyk, k tó ry w siedem la t później osiadł n a stolicy k rak o w sk ie j. W okresie jego d ługich rz ą ­ dów (zm arł 1492 r.) n a s tą p ił sp rz y ja ją c y okres dalszego rozw oju sieci p a ra fia ln e j n a L itw ie. O chm ański tw ierd zi, że w ładcy te m u należy p rzy p isać u fu n d o w a n ie 24 kościołów p a ra fia ln y c h . Ja k k o lw ie k b a rd z iej p ełn ą d o k u m e n tac ję św iadczącą o tym , że p o w stały one dzięki trosce K azim ierza Jagiellończyka, po siad a tylk o 11 koś­ ciołów (D orsuniszki, Ejszyszki, Odolsk, Ożej, P u n ie, R ajgród, Słonim , W asiliszki, W itebsk, Zdzięcioła i Zołudek), n ie m n ie j co do pozostałych m ożna pośrednio dowieść, że są fu n d a c ji tego k ró la. W y stęp u ją one bow iem dopiero w p rzy w ile ju A le k sa n d ra Jagiellończyka, choć ja k m ożna sądzić, n ie b y ły one fu n d o w a n e przez tegoż w ładcę. N ajp raw d o p o d o b n iej b yły w ięc założone kosztem jego po ­ p rz e d n ik a K azim ierza45. P ew n ą je st rzeczą, że A lek san d e r Jagiellończyk, k tó ry ob jął w ładzę w W ielkim K sięstw ie L itew sk im po śm ierci k ró la K azim ierza (1492 r.) i p ia sto w ał ją do 1506 г., w y sta w ił w diecezji w ileńskiej 9 kościołów p a ra fia ln y c h , z k tó ry c h 6 jeszcze w X V w . B yły to kościoły w n a s tę p u ją c y c h m iejscow ościach: T rzcian a (1496 г.), Posw ol (1497 r.), Połock (a. 1498 r.), R ak iszk i (1500 r.), O nikszty i Som oliszki (a. 1501 r.) oraz P o niew ież (1503 r.), N ow y D w ór (1504 r.) i P rz e ła je (a. 1506 r.)46.

P ocząw szy od 1430 r., to je st od śm ierci W itolda, aż do k o ń ca p an o w a n ia A le k sa n d ra Jagiellończyka, w diecezji w ileńskiej p rzybyło 38 now ych kościołów p a ra fia ln y c h , k tó ry c h fu n d a to ra m i byli w ielcy k sią żę ta litew scy. Z liczby te j n a ro k 1500 p rzy p a d a 35 fu n d a c ji w ielkoksiążęcych.

Liczba now o pow stały ch p a ra fii w ty m okresie, to je st do końca XV w., je st znacznie w iększa, bow iem n a w iększą sk a lę te ra z p o ja w ia ją się fu n d a c je p ry ­ w atn e , m ianow icie b o ja ró w litew sk ic h i ru sk ich . Z aczy n ają oni coraz b ard z iej doceniać rolę K ościoła k atolickiego n a L itw ie. Ich fu n d a c je o b e jm u ją 65 p a ra fii. P o śró d nich cz te ry należą do P io tra S ien k i G iedygołdow icza i tyleż do ro d u Gosz- toldów . Sieńko, n am iestn ik sm oleński, n a stę p n ie k asz te la n w ile ń sk i (zm arł 1451 r.), w zniósł kościoły p a ra fia ln e w n a stę p u ją c y c h sw oich d obrach: w N olibokach, R a - daszkow iczach, W iszniew ie i K a m ie n iu 47. Z kolei G asztołdow ie, ró d m a jąc y duże znaczenie n a L itw ie w y sta w ił kościoły: w D ziew ieniszkach, G iera n o jn ac h M u ro ­ w an y ch , O strow cu i Ł otw ie48. M ikołaj N iem irow icz u fu n d o w a ł trzy kościoły: w Iszkołdzi, N ieśw ieżu i W sielubie, a jego b ra ta n e k J a k u b N iem irow icz kościół w K orgożyszkach. P odobnie w sw ych d o b rach po trz y kościoły p a ra fia ln e w y ­ staw ili: O lechno S udym untow icz, w ojew oda w ile ń sk i i za raze m k a n c le rz litew sk i (1477 -1490): w O stroszycach-W ołpie i Chożowie, sta ro sto w ie żm udzcy K ieżgaj- łow ie: w D ziew ałto w ie-Jeln ie i M stybogow ie oraz ró d Sakow iczów : w H ru z d o - w ie-M iadziołe i D aniuszew ie. T akże w ów czas p otężny n a L itw ie ró d M oniw idow i- czów, k tó reg o ju ż dw ie fu n d a c je kościołów p o w stały w cześniej (B racław i G iera - n o jn y -S u b o tn ik i) w zniósł jeszcze je d e n kościół p a ra fia ln y w W ołożynie. W spółza­ w odniczący z ty m rodem o w p ły w y n a L itw ie R adziw iłłow ie, w y sta w ili ty lko dw a kościoły, jeśli idzie o w iek XV, m ianow icie w D ąbrow ie i U pnikach. W iększą liczbę kościołów u fu n d o w a ł ró d te n dopiero w n astęp n y m w ieku. Z a m ożnow ładcam i poszli i m n ie j zam ożni b o ja ro w ie litew sc y 49.

44 Tam że.

45 Tam że, s. 64 - 65: a u to r w y m ie n ił kościół w O niksztach ra z jako fu n d ac ji K azim ierzow ej, d ru g i ra z A lek san d ra. S tą d nie 24, lecz 23 fu n d a c je p rz y p a d a ją K azim ierzow i Jagiellończykow i. O prócz w y m ienionych w tek ście są to: Bielice, Dolisków , Dubicze, K ojdanów , K ra sn e Sioło, Ł yngm iany, M ołczadź, Mołodeczno, Rom igoła, R u d o m in a i U ściana.

44 Tam że, s. 65.; 47 Tam że, s. 66. 48 Tam że. 48 Tam że.

Je śli idzie o fu n d a c je kościelne, k tó ry c h nie w idzieliśm y w p ierw szym o k re ­ sie ro zw oju sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileń sk iej, do ko ń ca XV w. pojaw iło się ich zaledw ie cztery, m ianow icie: w H erm an iszk ach , N iedźw iedzicy, S okołach i T aurogach. M iejscow ości te n ależ ały do dóbr stołow ych b isk u p a w ileńskiego50.

W sum ie więc, poczynając od śm ierci W itolda, do k o ń ca X V w. przy b y ły w diecezji w ileń sk iej 103 now e kościoły p ara fia ln e . D oliczając pow stałe w cześ­ niej, w p ierw szym okresie c h ry stian iz ac ji, należy odnotow ać, że n a o m aw ianym te re n ie w 1500 r. w inno fu n k cjo n o w a ć 130 p a ra fii, za k ła d ają c; że żad n a z nich nie zanikła. J. F ija łe k doliczył się ich ty lk o 9051.

P rz y jrz y jm y się z kolei bliżej rozw ojow i sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileńskiej w X V I w., zw łaszcza w p ierw szej jego połow ie. O kres te n bow iem bliżej został p rze b a d a n y w op arciu o źródła, z n a jd u ją c e się poza P olską, przez O chm ańskiego. N a półw iecze to p rz y p a d a ją rzą d y w W ielkim K sięstw ie L ite w sk im jeszcze A lek ­ sa n d ra Jag iello ń czy k a oraz Z y g m u n ta S tareg o (1506 - 1548). W spom nieliśm y już, że diecezja w ile ń sk a zaw dzięcza 9 kościołów p a ra fia ln y c h A leksandrow i, z k tó ry ch trzy zostały ery g o w an e ju ż w X V I w. Z nacznie w ięcej u fu n d o w a ł ich Z y g m u n t S ta ry i jego żona Bona. L iczba ich sięga 24, a w ięc tyle, ile p rzy p isu je się K azi­ m ierzow i Jagiellończykow i. Nie zn a n a je st n ato m ia st żad n a fu n d a c ja p a ra fii w diecezji w ileń sk iej d okonana przez Z y g m u n ta A u g u sta52.

W idzieliśm y już, że od 1430 r. zaczęły się p o ja w iać liczniej fu n d a c je p ry w a tn e , k tó re w X V I w. jeszcze b ard z iej się w zm ogły. P ry m pod ty m w zględem w iódł te ra z w z ra sta ją c y w potęgę ró d R adziw iłłów , k tó re m u w 1547 r. cesarz K aro l V n a d a ł ty tu ł książęcy, a k tó ry n astęp n ie był skoligacony z sam y m k ró le m Zyg­ m u n te m A ugustem . R adziw iłłom zaw dzięcza sw ą fu n d a c ję 14 kościołów p a r a fia l­ nych, nie licząc dw óch w y b u d o w an y ch jeszcze w XV w .53. S pow inow aconej z nim i rodzinie G ościkowiczów p rzy p isu je się in n e cztery kościoły. T ak ą ż liczbę kościołów p a ra fia ln y c h w y sta w ił w ty m czasie k a s z te la n litew sk i. O lb rac h t G asz- tołd (zm arły 1539 r.). In n e m n ie j znaczne ro d y odznaczały się ta k ż e fu n d ac jam i, raczej pojedynczym i, ja k k o lw iek n ie k tó re z nich, ja k P acew icze, K łeczkow ie, Zenow iew iczow ie i R aczkow ie u fu n d o w a li po trzy kościoły54.

Ł ączna liczba fu n d a c ji p ry w a tn y c h w I poł. X V I stu lec ia sięga co n a jm n ie j 95 kościołów p a ra fia ln y c h bądź filialnych.

Do liczby fu n d a c ji w ielkoksiążęcych i b o ja rsk ich doliczyć należy w p ie rw ­ szej połow ie X V I stu lec ia 7 kościołów p a ra fia ln y c h u fu n d o w a n y ch w dobrach biskupich. W sum ie zatem w o m aw ian y m półw ieczu przybyło 129 kościołów . A za­ te m w chw ili śm ierci Z y g m u n ta S tareg o diecezja w ileńska, licząca nieco p onad 160 la t, p o siad ała w sw oich g ran ic ac h 259 kościołów p a ra fia ln y c h . Liczbę tę u s ta ­ lił O chm ański w op arciu o m a te ria ły arc h iw aln e przech o w y w an e zw łaszcza poza g ran ic am i k r a ju 55. W edług W. Sem kow icza, k tó ry ta k że p odejm ow ał te n te m at, s ta n kościołów w o m aw ian ej diecezji w 1522 r. m iał w ynosić około 15066. Tęż

50 Tam że, s. 67.

51 J. F i j a ł e k , dz. cyt., s. 266.

62 J. O c h m a ń s k i , dz. cyt., s. 68: B arbiriszki, B argłów , Bolniki, D ryśw iaty, In tu rk i, Ja łó w k a, Ja n ó w k a , K orniałów , K ry n k i, K uźnica, L ipniszki, Ł u n n a, M ińsk, Mosty, N owy Dw ór, O lita, P oniew ież, P rz eła je, Raduń,. R udniki, S tru b n ica , S uw iek, Uszpol, W olkiniki, W ysoki D w ór, Z ejn y i Żyżm ory.

53 Tenże, s. 69: , Birże, D obrzyniew , D ubrow y, D usiaty, K alinów ka, K iejdany, K nyszyn, O duciszki, P odbirże, Popiele, Sw iadoście, S ereje, W iżuny i W ołkołata.

54 Tam że, w szystkie fu n d a c je p ry w a tn e w ym ienia a u to r n a s. 69 -70. F u n d a c je O ścikowiczów: G iegużyn, M uśniki, O w anta, Zodziszki; fu n d a c je G asztołdów : D an - gieliszki, Lachow icze, R akanciszki, S id ra ; fu n d a c je P acew iezów : B ierzniki, M ohil- na, R óżanka; fu n d a c je K łoczków : P odoresk, M iędzyrzecz, Ł ysków ; fu n d ac je Z eno- w iew iczów : P ostaw y, S m orgoń i Szaw liszki.

55 Tam że, s. 71.

'I

sa m ą liczbę kościołów p a ra fia ln y c h pod ał n astęp n ie E. W iśniow ski57. Z kolei J. K u rczew sk i p rzy ta cz a listę p a ra fii o pisanych w w izy tac ji J a n a A lbinusa, do­ k o n a n e j w tym że 1522 r., k tó ry c h liczba w ynosi 91. K u rczew sk i zdaw ał sobie je d n a k sp raw ę, że lis ta ta nie je st p e łn a i dlatego u zu p e łn ił ją częściowo cz te r­ n a s tu dalszym i m iejscow ościam i, w k tó ry c h sta ły kościoły p a ra fia ln e 58. J. O ch m ań ­ ski, k tó ry o p arł sw e b a d a n ia n a now ych źródłach, stw ierd za, że w 1522 r. diecezja w ile ń sk a liczyła co n a jm n ie j 190 p a r a fii59. Różnica zatem w p rzy ta cz an y c h liczbach p a ra fii pom iędzy n im a S em kow iczem w ynosi 40, jeśli idzie o K urczew skiego, w z ra sta do około 85. W zw iązku z ta k dużą rozpiętością liczbow ą p a ra fii p om ię­ dzy w ym ien io n y m i au to ra m i, rodzi się p y ta n ie: o ile w w y m ienionym roku, a bard ziej jeszcze w połow ie X V I w. kościoły uw zględnione przez O chm ańskiego sp e łn ia ły fu n k c ję kościołów p a ra fia ln y c h , a o ile b y ły to bądź kościoły fu n d o w a ­ ne ja k o p a ra fia ln e , k tó re później sta ły się filialnym i, w zględnie też uległy całk o ­ w ite j ru in ie ? W yższa liczba p a ra fii p o d an a przez O chm ańskiego w y n ik a zapew ne w dużej m ierze z fak tu , iż a u to r te n podsum ow ał k olejno p o w sta jąc e kościoły p a ra fia ln e , łącznie z tym i, k tó re później zanikły lu b pozostały zam ienione n a filialne.

Od poł. X V I w. (1553 r.) dojdzie now y problem , zw iązany z rozw ojem p ro ­ te sta n ty z m u n a L itw ie. K u rczew sk i stw ierdził, że kościoły k ato lic k ie w diecezji w ile ń sk ie j ju ż w poł. X V I w. b yły licznie okupow ane, zw łaszcza przez k a lw i­ nów . Ja k o dow ód p rzy ta cz a 10 m iejscow ości z zajęty m i przez n ich św ią ty n ia m i do n ie d a w n a b ędącym i w ręk a c h k ato lik ó w 60. Nieco innego zd a n ia je st M. K osm an, w edług któ reg o p ro te sta n ty z m n a L itw ie zaczął się rozszerzać dopiero w II poł. X VI w .01. A u to r te n stw ie rd z a także, że p ro te sta n ty z m nie zadał pow ażniejszych ciosów katolicyzm ow i. Ja k k o lw ie k in n o w iercy zajm o w ali kościoły k ato lic k ie na zbory, to je d n a k w w iększości p rzy p a d k ó w bud o w ali sw oje św ią ty n ie zwłaszcza w m ia sta c h 02. Nie zn a n a je st je d n a k bliżej liczba kościołów p a ra fia ln y c h k a to lic ­ kich, z a ję ty ch przez p ro testan tó w . Z apew ne je d n a k znaczny ich odsetek, co ja k ju ż zaznaczono — stw ie rd z ił K urczew ski, służył za m iejsce k u ltu dla in n y c h w yznań. Z zestaw ienia K osm ana, sporządzonego w op arciu o u sta le n ia Ii. M er- czynga dla II poł. X V I w . (177 zborów w W ielkim K sięstw ie L itew skim ), w y ­ nik a, że n a L itw ie p ro te sta n c i n a jlic zn ie j p osiadali sw e zbory w w ojew ództw ie w ileń sk im (39), n astęp n ie tro c k im (30), żm udzkim (29) i now ogródzkim (27). O prócz w o jew ództw a żm udzkiego, n a pozostałych z w ym ien io n y ch te re n ó w ro z­ p o śc ierała się diecezja w ileńska. W w ojew ództw ie w ileńskim i tro ck im w ów czas ro zw in ię ta by ła n a jb a rd z ie j sieć kościołów p a ra fii kato lick ich , w m niejszym sto p n iu w w ojew ództw ie now ogródzkim , gdzie dom inow ały p raw o sła w n e ce r­ k w ie08.

S y tu a c ję sieci kościołów k ato lic k ich w diecezji w ileń sk iej w połow ie X VI w. n a jb a rd z ie j o b raz u je zestaw ienie uczynione przez O chm ańskiego04. O p arł on je n a opisach p a ra fii, sporządzonych w 1653 r. d la celów p odatkow ych, w k tó ry c h m iejscow ości z kościołam i k ato lic k im i u ję te zostały w g ran ic ac h podziału a d m i­ n is tra c ji pań stw o w ej, ja k ą stan o w iły pow iaty, w prow adzone n a L itw ie w 1566 r. N ajliczniej um iejscow ione były p a ra fie w pow iecie oszm iańskim , k tó ry c h liczba sięgała 53. D rugim co do ilości był p o w iat w ileński, n a te re n ie któ reg o do 1550 r. u fu n d o w a n y ch zostało 26 p a ra fii. Z kolei pow iat W iłkom irski liczył 23 a lidzki

110 STANISŁAW K. OLCZAK

57 E. W i ś n i o w s k i , R o zw ó j organizacji p a ra fia ln ej w Polsce do czasów re ­ fo rm a cji, W: K ościół w Polsce, t. 1, K ra k ó w 1966, s. 274.

58 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o , dz. cyt., s. 177. 59 J. O chm ański, dz. cyt., s. 71.

00 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o , s. 178.

61 M. K o s m a n , R efo rm a c ja i k o n trre fo rm a c ja w W ielkim , K sięstw ie L ite w ­ sk im w św ietle propagandy w y zn a n io w e j, W rocław 1973, s. 39 i nast.

62 Tam że, s. 51 - 54. 63 Tam że, s. 52.

22 p a ra fie . W ym ienione p o w iaty oraz m n iej liczny w p a ra fie (zaledw ie 8) pow iat brasław sk i, w chodziły w sk ła d w ojew ództw a w ileńskiego. Z atem w g ran ic ac h tegoż w o jew ództw a w połow ie X V I w . zlokalizow ane b yły 132 p a ra fie , co w sto ­ su n k u do 259 p a ra fii całej diecezji w ile ń sk ie j stanow iło 51%. Nieco inaczej ro z­ m ieszczone były p a ra fie w p o w iatac h in n y c h w ojew ództw w chodzących w skład diecezji w ileń sk iej, ja k k o lw iek do b ard z iej licznych zaliczyć należy w w ojew ódz­ tw ie tro ck im pow iaty: tro c k i (20 p ara fii) i grodzieński (19), a ta k że w w o je­ w ództw ie now ogródzkim p o w iat now ogródzki (20 p ara fii) oraz w ołkow yski (15). W arto nadm ienić, że w pow iecie m ińskim , leżącym w w ojew ództw ie o te j sam ej nazw ie, było w ów czas 16 p a r a fii05. Nie znam y je d n a k w ielkości ich te ry to riu m i s ta n u ludności poszczególnych p ow iatów i p a ra fii. N anosząc n a m ap ę p ara fie , pow stałe do połow y XV I w., zau w ażam y jedno, że im d alej n a południe, a zw ła­ szcza na w schód, ty m sieć p a ra fia ln a w diecezji w ileńskiej by ła coraz rzadsza. W idać to ta k że w zestaw ien iu O chm ańskiego, gdzie n a po w iaty : orszański, w ite b ­ sk i i połocki p rz y p a d a zaledw ie po jed n ej p a r a fii0®. Toteż i śre d n ia pod w zglę­ dem o bszaru p rz y p a d a ją c a n a je d n ą p a ra fię w diecezji w ileń sk iej by ła ogrom na i w ynosiła około 870 k m 2. Nic w ięc dziwnego, że le g at p ap iesk i Z ac h aria sz F e rra ri, k tó ry w 1520 r. zb ierał dow ody p o trze b n e do k a n o n iza cji kró lew icza K azim ierza, stw ierdził, że sieć p a ra fii n a L itw ie je st b ardzo rzadka. O now e p a ra fie dla o m a­ w ian e j diecezji upo m n ian o się n a synodzie p ro w in c ja łn y m odb y ty m 1542 r. w P io trk o w ie pod p rzew o d n ictw em arc y b isk u p a P io tra G a m ra ta 67.

Je śli idzie o ro d zaje fu n d a c ji zw łaszcza n a te re n ie w ojew ództw a w ileńskiego, gdzie n a jb a rd z ie j by ła rozb u d o w an a sieć p a ra fia ln a , n ajw ięcej kościołów bo aż 67% zaw dzięcza sw oje fu n d a c je osobom p ry w a tn y m , czyli b o jaro m , niem al 8%

R odzaj fu n d a c ji p a ra fii p o w stały ch w la ta c h 1387 - 1550 w d iecezji w ile ń sk ie j w edług w ojew ództw

W ojew ództw o ogółem

fu n d ac je

Pa ra fii książęce b o ja rsk ie kościelne

w ileńskie 132 34 88 10 100% 25,8% 66,7% 7,6% trockie 53 30 23 — 100% 56,6 % 43,4% — now ogródzkie 42 8 33 1 100% 19,0% 78,6% 2,4% m ińskie 16 5 11 — 100% 31,2% 68,8% — p o dlaskie (część) 13 5 8 — 100% 38,5% 61,5% — w iteb sk ie 2 2 — — 100% 100% — — połockie 1 1 — — raz em 100% 259 100% 100% 85 32,8% 163 62,9% 11 4,3%

(Odsetek p a ra fii w poszczególnych w ojew ództw ach: w ile ń sk im — 59,9%, tro ck im — 20,5%, now ogródzkim — 16,2%, m iń sk im — 6,2%, p o d la sk im — 5%, w ite b sk im — 0,7% i połockim — 0,4%).

ts Tam że, s. 77 - 78. 88 Tam że, s. 78. 87 Tam że, s. 72.

112 STANISŁAW K. OLCZAK

czynnikom kościelnym , pozostałe zaś w ielkim księciom litew skim . P odobnie rzecz się m iała w w ojew ództw ie now ogródzkim , gdzie fu n d a c je b o ja ró w stanow iły n a w e t 79°/o. N ato m iast w w ojew ództw ie tro ck im p rze w a ża ły fu n d a c je w ielko­ książęce (57%). N ajlep iej pro b lem te n zo b ra zu je ta b e la sporządzona w op arciu o z e sta w ien ia d okonane przez O chm ańskiego08. W ynika z niej, że w sum ie w la ­ ta c h 1387 -1550 n ajw ięc ej kościołów p a ra fia ln y c h w diecezji w ileń sk iej u fu n d o ­ w ali bojarow ie. O dsetek ich w ynosi p ra w ie 63°/o. N astęp n ie fu n d a c je w ielk o k sią­ żęce sięgają 33% w sto su n k u do całości. N ajniższy odsetek sta n o w ią kościoły p a ra fia ln e u fu n d o w a n e p rzez czyn n ik i kościelne. W ynosi on bow iem zaledw ie nieco p o n ad 4%.

N astęp n a ta b e la , sporządzona ta k ż e w o p arc iu o zestaw ien ia O chm ańskiego, u k a z u je n am ro d za je fu n d ac ji, w u ję c iu chronologicznym , począw szy od chw ili za­ łożenia diecezji aż do poł. X V I w.

Rodzaj fundacji parafii powstałych w latach 1387 - 1550 w diecezji w ileńsk iej w ujęciu chronologicznym

L a ta fund; ro d z a je fu n d a c ji ra z e m acji książęce b o ja rsk ie kościelne 1387 -1430 Jag iełło 11 W itold 11 obaj 1 Z y g m u n t 1 24 3 — ₂₇ 88,5% 11,5% — 100% 1431 -1500 Z y g m u n t 2 M ichał 3 K azim ierz 23 A lek san d e r 6 34 65 4 103 33% 63% 4% 100% 1501 -1550 A lek san d e r 3 Z y g m u n t St. 24 27 95 7 129 21% 74% 5% 100% ogółem 85 163 11 259 33% 63% 4% 100%

Z b iegiem la t, ja k p o k az u je ta b ela , w zro st fu n d a c ji kościołów p a ra fia ln y c h n astęp o w a ł z coraz w iększym n asileniem . B iorąc sta n kościołów z 1550 r. za 100%, zauw ażam y, że fu n d a c je w pierw szy m ok resie sta n o w ią zaledw ie 10% w szystkich, w d ru g im 40% i w trze cim 50%. W n ajw ięk sz ej m ierze je st to zasługa bojarów , k tó rz y coraz b a rd z iej zabiegali o u tw o rze n ie p a ra fii w sw oich dob rach . I ta k w p ierw szym okresie ich udział w ogólnej liczbie fu n d a c ji w ynosi zaledw ie 11,5%, w d ru g im w z ra sta do 63%, a w trze cim do 74%. W edług s ta n u n a ro k 1550 w die­ cezji w ileń sk iej kościoły p a ra fia ln e zaw dzięczają sw ą fu n d a c ję b o ja ro m w 63%, w ielk im księciom lite w sk im w 33%, a w ięc n ie m al o połow ę m n iej. N a fu n d a c je k ościelne pozostało zaledw ie 4%.

Z a n i k a j ą c zagadnienie sieci p a ra fia ln e j diecezji w ileń sk iej u fu n d o w an ej w okresie średniow iecza, należałoby jeszcze zw rócić uw agę n a b ra k w połowie XVI w. podziału a d m in istra cy jn e g o tejże diecezji n a a rc h id ia k o n a ty i d ek an aty O chm ański, b a d a ją c r e je s try pod atk o w e z la t 1553 i 1559, zauw aża, że p a ra fie o m aw ianej diecezji w w y m ien io n y m źródle u ję te są w p ięciu „kluczach”, m ia ­ now icie: tro ck im , m ejszagolskim , antokolskim , m iednickim i ru d o m iń sk im . A u to r sta w ia zatem p y ta n ie, czy owe „klucze” n ie odpow iadały w ów czas podziałow i a d m in istra c ji kościelnej ja k i sta n o w iły d ek a n aty ? Bowiem, ja k d alej dow odzi, w p o cz ątk ac h X V II w. d iecezja w ile ń sk a b y ła podzielona n a pięć części (p a r­ tes): w ileńską, niem enczyńską, ru d n ick ą , ru d o m iń sk ą i m iednicką. K ażd ą z tych części zarząd zał decanus ruralis. I ja k d alej dowodzi tenże au to r, w połow ie X VI w. podział diecezji w ile ń sk ie j n a d e k a n a ty w in ie n już istnieć, skoro synod w ileński z 1555 r. zalecał u stan o w ien ie o ficjałów w iejsk ich „po je d n y m w każdym d ek a n ac ie”. A zatem w re je strz e d e k a n a ty m ogły być o k reśla n e zapożyczonym z rusk ieg o te rm in e m „klucz”63. Z kolei W. M üller stw ierd za, że b isk u p w ileński B. W ojna w sw ej re la c ji w y sła n ej do R zym u 1604 r. napisał, iż u tw o rzy ł on w sw ej diecezji 5 d ek an ató w , co b y św iadczyło o b ra k u podziału n a d ek an aty w om aw ian ej diecezji w X V I w. Z alecenie sy nodu diecezjalnego z 1555 r. nie weszło po p ro stu w życie. Tenże sam b isk u p W ojna w 1608 r. rela c jo n o w a ł o is t­ n ie n iu w sw ej diecezji 12 d ek an ató w . R e la c ja z 1635 r. m ów i ty lk o o dziesięciu, ale w 1651 r. je st ich ju ż 2670. S ta n ta k i u trz y m a ł się aż do rozbiorów Polski.

W racając do zag ad n ien ia ro zw oju sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileń sk iej, n a ­ leży m ieć n a uw adze fak t, że w I I poł. X V II w. w w y n ik u zw ycięstw a kato licy zm u n a d innow iercam i, p ew ie n odsetek kościołów p ow rócił do sw oich d aw n y c h w y ­ znaw ców , ja k rów n ież i to, że w iele kościołów zostało zniszczonych w czasie „potopu” szw edzkiego oraz w o jen m oskiew skich. P ew ien obraz sieci p a ra fia ln e j z tego czasu o trzym ać m ożna w oparciu o w izy tac je kanoniczne, k tó re p rz e p ro ­ w adził w la ta c h 1674 -1676 n a te re n ie całej diecezji w ileń sk iej arc h id ia k o n M. Słupski, bisk u p g ratian o p o lsk i. J a k w y n ik a z jego opisów p a ra fii, w iele w ów ­ czas kościołów było spustoszonych i spalo n y ch przez w rogów . P o dobnie zresztą było w całej R zeczypospolitej. N a sk u te k niem ożności d o ta rc ia do tych m a te ria ­ łów, zadow olić się m u sim y liczbą p a ra fii diecezji w ileńskiej, p o d an ą w spisie do­ k o n an y m n a synodzie diecezjalnym b isk u p a A. S apiehy w 1669 r. W edług tego spisu, ja k obliczył K urczew ski, liczba p a ra fii w om aw ian ej diecezji w y n o siła 410. Spis te n uw zg lęd n ia ta k że podział n a d ek a n aty , k tó ry c h liczba w ty m czasie, ja k ju ż było zaznaczone, w yn o siła 26n . W sto su n k u do liczby 259 kościołów p a r a fia l­ n ych w połow ie X VI w. przybyło w okresie n ie sp ełn a 120 la t (1550 - 1669) 151 no­ w ych. N ie u m iem y dok ład n iej określić ich fu n d a to ró w ja k te ż podać d o k ła d ­ n iejszej d a ty ich p o w sta n ia. Je d n o je st w ty m b ard z iej pew ne, że do tego czasu w y k ształc iła się w diecezji w ileń sk iej zasadnicza sieć kościołów p a ra fia l­ nych, k tó ra z n ie w ielk im i zm ian a m i trw a ć będzie do ko ń ca X V III w., ściślej do 1783 r.

III. Sieć p a ra fia ln a w X V III w.*

D la p ierw szej połow y X V III w. p o siad am y dw a w ykazy p a ra fii diecezji w ileń sk iej w ra z z podziałem n a d e k a n aty . P ierw szy z nich sporządzony został n a synodzie b is­

69 Tam że, s. 72.

70 W. M ü l l e r , D iecezje w okresie p o try d e n c k im . W: Kościół w Polsce, t. 2, K ra k ó w 1969, s. 95.

71 J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o , dz. cyt., s. 178.

* Z pow odów techn iczn y ch nie u dało się w y d ru k o w a ć w k ła d k i „D iecezja w ile ń ­ sk a w liczbach w X V III w ieku, za co serdecznie p rze p ra sza m y a u to ra i czytelników (R edakcja).

114 STANISŁAW K. OLCZAK

k u p a K. K. B rzostow skiego odbytego 1717 r., d ru g i n a synodzie b isk u p a M. J. Z ienko- w icza, w 1744 r. Spis Zienkow icza, ja k obliczył B. G rzech, k tó ry bliżej za ją ł się tyra źródłem , o b ejm u je 418 p a ra fii oraz n ie k tó re kościoły filia ln e i k ap lice72. Nie zaw iera on je d n a k 19 m iejscow ości kościelnych, k tó re w id n ie ją w w ykazie z 1717 r. P onadto dostrzec m ożna b ra k n a stęp n y c h 32 p a ra fii, k tó re w id n ie ją n a m ap ie W. S em ko­ w icza73. N a tej pod staw ie m ożna stw ierdzić, że do 1744 r. w diecezji w ileńskiej zostało utw o rzo n y ch co n a jm n ie j 489 kościołów , k tó re sp ełn iały fu n k c je p a r a ­ fialnych. Nie sposób je d n a k przy jąć, że w poł. X V III w. w szystkie u fu n d o w an e w cześniej kościoły n a d a l sp ełn iały fu n k c ję kościołów p a ra fia ln y c h , na co w sk a ­ zuje n a jb a rd z ie j s ta n sieci p a ra fia ln e j w 1772. r., opracow any przez S. L itak a, 0 czym będzie niżej dokładnie m ow a. N ależy przypuszczać, z a k ła d a ją c przy ty m n a w e t p ew n ą niedokładność w sp orządzeniu spisu w 1744 r., że w iele nie w y m ie­ nionych tu kościołów, k tó re w id n ie ją zarów no n a m a p ie S em kow icza, ja k i w sp i­ sie B rzostow skiego, w poł. X V III w. zeszło do ro li filialn y ch , czy n a w e t pozo­ sta w ało w rę k a c h innow ierców , ja k też uległo ru in ie 74. B rak szczegółow szych b a ­ d a ń nie pozw ala je d n a k tego p ro b lem u bliżej sc h arak te ry z o w ać .

P rz ejd ź m y zatem do p rze d staw ie n ia sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileńskiej, k tó rą u sta lił S. L ita k . W edług jego obliczeń, w .1772 r. było w te j diecezji 426 p a ra fii i 138 ośrodków filialn y ch , rozm ieszczonych w 2(3 d e k a n a ta c h 75. Ł ączy się z ty m k ilk a zasadniczych problem ów , zw iązanych z rozm ieszczeniem te ry to ria l­ n y m tychże kościołów z w ielkością o kręgów d ek an aln y ch , a szczególnie p a r a ­ fialn y ch oraz z liczbą w iern y c h w poszczególnych okręgach.

D iecezja w ileń sk a, k tó ra od swego założenia aż do 1783 r. p rz e trw a ła niem al w n iezm ienionych g ran icach , obszarem b y ła pod w zględem te ry to ria ln y m n a jw ię k ­ szą w E uropie. L iczyła 226 000 k m 2, a w ięc 7,5-krotnie w ięcej an iżeli w y p ad a ła śred n ia dla pozostałych diecezji w R zeczypospolitej (30 139 k m 2). D odajm y, że śre d ­ n ia dla w szy stk ich diecezji w ów czesnej Polsce w ynosiła 41 064 k m 2. Z p o ró w n a ­ n ia te re n u diecezji w ileń sk iej ze śred n ią , p rz y p a d a ją c ą tylk o n a obszary pozo­ sta ły c h diecezji w m etro p o lii g nieźnieńskiej (27 721 k m 2), w y n ik a, że ta w ie lo k ro t­ ność w z ra sta p ra w ie do ośm iu. D ru g a co do w ielkości obszaru diecezja łu c k a liczyła 109 300 k m 2 (ponad d w u k ro tn ie m niej), n a to m ia st diecezja k rak o w sk a, uchodząca za n ajw ięk sz ą w g ran ic ac h K orony, liczyła 54 000 k m 2 (4.2 raza). Toteż 1 m niejsze je d n o stk i a d m in istra c y jn e diecezji w ileń sk iej d ek an aty , a zw łaszcza p a ­ rafie, posiadały o w iele w iększe te ry to ria , an iżeli in n e diecezje. I ta k śred n ia pow ierzch n i n a je d en d e k a n a t w om aw ian ej diecezji w y p a d a ła 8692 k m 2, gdy w diecezji k ra k o w sk ie j 1019 k m 2. N ajm n iejszy d e k a n a t w diecezji w ileń sk iej, ja ­ k im był d e k a n a t augustow ski, liczył 2115 k m 2, a w ięc p o n ad d w u k ro tn ie w ięcej an iżeli w ynosiła śre d n ia d e k a n ató w w diecezji k rak o w sk ie j. Z kolei najw ięk szy obszarem w diecezji w ileńskiej d e k a n a t b o b ru jsk i liczył 58 320 k m 2. Jego po w ierzch ­ n ia b y ła w ięc p o n ad 4000 k m 2 w iększa an iżeli w ynosił te re n całej diecezji k r a ­ kow skiej. D rugim co do w ielkości pod w zględem o bszaru był d e k a n a t orszański <’27 479 k m 2), n astęp n ie szedł w ite b sk i (17 430 k m 2), połocki (15 830 k m 2) i m iński (10 020 k m 2). M ożna zatem stw ierdzić, że im d alej n a w schód i południe, ty m ob­ szar d e k a n ató w był w iększy. D ecydow ały zapew ne o ta k ie j sy tu a c ji dw a za sa d n i­ cze czynniki: gęstość zasiedlenia ludności oraz w y zn a w a n a przez tę ludność religia k ato lic k a, p raw o sła w n a , a n astęp n ie u n ic k a 76.

72 B. G r z e c h , dz. cyt., s. 9; S y n o d u s dioecesana V ilnensis ab (...) M ichaele Joannę Z ie n k o w ic z (...) A .D . 1744 celebrata; Pow yższy spis p rzy ta cz a ta k że J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o , s. 178- 181.

73 W. S e m k o w i c z , dz. cyt. oraz M apa diecezji w ileń sk iej, sporządzona w op arciu o synod Z ienkow icza z 1744 r.

74 M. K o s m a n , dz. cyt., s. 252.

75 S. L i t a k , dz. cyt., s. 267 - 286: p o d aje 423 p a ra fie i 134 filie; w now szych zestaw ieniach: 426 p a ra fii i 138 filii.

78 J. O c h m a ń s k i , dz. cyt., s. 7 7 -7 9 (dla połow y X V I w.); zob. ta k ż e m apę L ita k a w zestaw ie n r 10.

W racając do zasadniczego p roblem u, to je st do sieci p a ra fia ln e j w X V III w., zauw ażam y, że n a je d e n d e k a n a t w diecezji w ileńskiej p rzy p ad ało 16,3 kościo­ łów p a ra fia ln y c h przy rozpiętości od 9 do 24. M niej niż dziesięć p a ra fii posiadał tylko je d en d ek a n at, od je d e n a stu do p ię tn a s tu p a ra fii 10 d ek an ató w , od szesna- tu do dw u d ziestu 12 d e k a n ató w i pow yżej d w u d zie stu 4 d ek a n aty . Nieco in a ­ czej p rze d staw ia ła się sy tu a c ja , gdy w eźm ie się pod uw agę łącznie kościoły p a ­ ra fia ln e i filialne. W ówczas średnio n a je d e n d e k a n a t p rz y p a d a ją 22 kościoły (w ty m po 5,3 filialnych) p rzy rozpiętości od 9 kościołów (d ek a n at au g u sto w sk i bez filii) do 35 (d ek a n at b rasła w sk i: 21 p a ra fii i 15 filii oraz d e k a n a t w ileń sk i: 20 p a ra fii i 15 filii).

B iorąc pod uw agę sam e ty lko p a ra fie , n ajw ięc ej ich m iały d ek a n aty : K upisz- k i i O rsza, k tó r e liczyły po 24 p a ra fie (oraz po dw ie filie). Nieco m niej bo 23 p a ra fie p o siad ał d e k a n a t G rodno, ale n a jego te ry to riu m znajdow ało się ponad to 7 filii. T akże w d ek an acie b rasła w sk im , cz w arty m co do liczby p ara fii, oprócz 2-1 kościołów p a ra fia ln y c h było jeszcze 14 filialn y ch . P odobnie rzecz się m ia ła w d e­ k a n a ta c h : w ileń sk im (15 filii) oraz k o w ień sk im (13 filii), liczących po 20 p ara fii. Dla nas n ajw a żn iejsz y pro b lem to w ielkość poszczególnych p ara fii, poniew aż od rozległości te re n u zależało w zasadniczej m ierze d u szp asterstw o i życie re lig ij­ ne w iernych. Z tego w zględu tru d n o p rzy naszych w yliczeniach b rać pod uw agę kościoły filialne, p rz y k tó ry c h w zasadzie nie spraw o w an o cu ra m a n im a ru m , nie zaw sze też o d p ra w ia ła się w nich n ied zieln a czy św iąteczna m sza św. N iem niej będą one sygnalizow ane, gdyż w życiu re lig ijn y m zapew ne ja k ą ś ro lę m u siały odgryw ać.

P rzy p o m n ijm y , że w 1772 r. diecezja w ile ń sk a liczyła 426 p ara fii. Ś re d n ia te ­ re n u n a je d n ą p a ra fię w y p a d a ła 531 k m 2 (w łączając kościoły filia ln e śre d n ia ta obniży się do 401 k m 2). J a k n a p a ra fię , b y ł to obszar ogrom ny, zw łaszcza jeśli się zważy, że śre d n ia p rz y p a d a ją c a jn a je d n ą p a ra fię w ów czesnej Rzeczypospo­ litej w ynosiła 185 k m 2, a u w zg lęd n iając rów nież i filie — 145 k m 2. B iorąc pod uw agę resztę k r a ju (bez diecezji w ileńskiej), śre d n ia ta zm niejsza się do 144 k m 2 (w raz z filiam i do 113 k m 2). Z atem śre d n ia obszaru n a p a ra fię w diecezji w ile ń ­ skiej b y ła w iększa p raw ie 3 ra z y niż p rzy p a d ało to dla resz ty k ra ju . B iorąc resztę te re n u arch id iecezji g nieźnieńskiej (bez diecezji w ileńskiej), średnio n a je d n ą p a ­ ra fię p rzy p ad ało 90 k m 2 (w raz z filiam i 69 k m 2), czyli sześciokrotnie m niej a n i­ żeli w om aw ian ej diecezji. D la głębszego p o ró w n a n ia p rzytoczm y jeszcze p rz y ­ k ła d diecezji k rak o w sk ie j, gdzie śre d n ia o bszaru n a je d n ą p a ra fię w ynosiła 61 k m 2 (w raz z filia m i 50 k m 2). R óżnica je st tu jeszcze w iększa — ośm iokrotna. W iększe p a ra fie pod w zględem te ry to riu m w y stęp o w ały ty lk o w diecezji sm o leń ­ skiej (4700 k m 2) i in fla n c k ie j (1320 k m 2), gdzie sta n o w iły one en k law y p o śród in ­ nych w y zn a ń 77.

P rzechodząc do om ów ienia w ielkości p a ra fii w poszczególnych d e k a n a ta c h diecezji w ileńskiej, zauw ażam y, że w n ajw ięk sz y m te ry to ria ln ie d ek an acie b o b ru j- skim , średnio n a je d n ą p a ra fię p rzy p a d ało 4166 k m 2 (licząc z filia m i — 2777 k m 2), czyli aż 46 raz y w ięcej an iżeli w ynosiła śred n ia dla p a ra fii n a reszcie te re n u a r ­ chidiecezji g nieźnieńskiej. O czywiście pro b lem w ielkości te ry to ria ln e j p a ra fii w d e­ k an a cie bo b ru jsk im , n a jb a rd z ie j w y su n ię ty m n a w schód w diecezji w ileń sk iej, podobnie ja k i w d e k a n atac h : orszańskim , w iteb sk im , połockim czy n a w e t m iń ­ skim , m u si być ro z p a try w a n y w k o n te k ście nie tylk o o sadnictw a, ale ta k ż e i roz­ m ieszczenia cerkw i, zw łaszcza unickich.

N ajniższa śre d n ia o bszaru n a p a ra fię w diecezji w ileń sk iej p rz y p a d a ła na d e k a n a t w ileński, m ianow icie 178 k m 2. P a m ię ta jm y przy tym , że w sa m y m W il­ nie fu nkcjonow ało w ów czas 5 p a ra fii, a w ięc p ra k ty c z n ie obszar p rz y p a d a ją c y na

77 Zob. także S. L i t a k , M apa organizacji Kościoła łacińskiego w Polsce około 1772 roku. W pro w a d zen ie i in d e ks, L u b lin 1985 (m aszynopis w T ow arzystw ie N au ­ kow ym KUL), s. 30.

116 STANISŁAW K. OLCZAK

je d n ą p a ra fię w ty m d ek an acie byl nieco w iększy. U w zględniając kościoły filia l­ ne śre d n ia ta zm niejszy się do 101 k m 2. A le n a w e t w tym że kontek ście p a ra fia w d ek a n ac ie w ile ń sk im była w iększa o 7 k m 2 aniżeli p rz y p a d a ła śred n ia n a p a­ ra fię w R zeczypospolitej (gdy się uw zględni filie, różnica ta w yn o siła 44 k m 2) a u w zg lęd n iając z kolei ty lk o p a ra fie n a pozostałym te re n ie m etro p o lii g n ieźnień­ skiej aż d w u k ro tn ie i cz terokrotnie, gdy chodzi o diecezję k rak o w sk ą. N a jm n ie j­ szy obszar te ry to ria ln y , p rz y p a d a ją c y n a p a ra fie w diecezji w ileń sk iej, posiadały d e k a n aty c e n tra ln e i zachodnie (poniżej 200 k m 2 d e k a n aty : olw icki i pobojski, poniżej 230 k m 2: lidzki, kow neński, knyszyński, oszm iański i w ołkow yski). Z resz­ tą w j sia rc zy p o p atrz eć na m ap ę L ita k a , ab y się o ty m d o k ła d n iej p rze k o ­ n ać78.

W ro zw aż an ia ch naszych n a d siecią p a ra fia ln ą w diecezji w ile ń sk ie j w arto też uczynić ro zró żn ien ie n a p a ra fie w iejsk ie i p a ra fie z o środkiem w mieście. Ze w zględu n a b ra k d okładniejszych b a d a ń tru d n o te n p ro b le m rozstrzy g ać na p rze strzen i dziejów diecezji, ja k k o lw iek m ożna zauw ażyć, że m iejscow ości, w k tó ­ ry ch p o w sta w a ły pierw sze p ara fie , były w X V III w. m iastam i. W o p arc iu o b a ­ dan ia L ita k a m ożna stw ierdzić, że n a 426 kościołów p a ra fia ln y c h fu n k c jo n u ją ­ cych w 1772 r. 393, czyli 92%, z n a jd o w ały się w m ia sta c h (w ty m w W ilnie 5). Oczywiście, że w ich ok ręg ach p a ra fia ln y c h m im o to z n a jd o w ały się p rzed e w s z js tk im w sie. Nieco inaczej m ia ła się rzecz, gdy szło o kościoły filia ln e; na 138 z n a jd o w ały się w m ia sta c h 52, czyli w 38%. W w iększości d e k a n ató w w szyst­ k ie kościoły p a ra fia ln e zn ajd o w ały się w m iastach . M ożna pow iedzieć, że na te re n ie diecezji w ileńskiej w dru g iej połow ie X V III w. znajdow ało się co n a j­ m niej 441 m ia st, ja k k o lw iek B. G rzech doliczył się ich zaledw ie 41279. Być może, że część z nich : zn a la zła się pośród liczby wsi, k tó rą ok reśla n a 11416. W sum ie w ięc m a m y do czynienia z co n a jm n ie j 11 826 m iejscow ościam i, w k tó ry c h za­ m ieszkiw ało w połow ie X V III w. około 1 335 000 k ato lik ó w 80. Nie um iem y o k re ­ ślić, ja k się m a ją te liczby do ogółu m iejscow ości i ludności. To co m ożna bliżej stw ierdzić, dotyczy o d se tk a m iast, k tó ry w ynosi ok. 4% oraz śred n ic h p rz y p a d a ­ jący ch n a d e k a n a t i p ara fie . N a je d e n d e k a n a t w diecezji w ileń sk iej w ypadało zatem 455 m iejscow ości, w ty m 17 m iast, a n a je d n ą p a ra fię 28 m iejscow ości, w ty m jedno m iasto oraz odpow iednio ludności: 50 197 i 3064. W a h an ia je d n a k zarów no w poszczególnych d ek a n atac h , ja k i p a ra fia c h , były znaczne, od około d w u ­ stu m iejscow ości, ja k w p rz y p a d k u d e k a n a tu augustow skiego, k tó ry liczył ok. 24 600 ludzi, do 920 m iejscow ości, ja k w p rz y p a d k u d e k a n a tu b ra - sław skiego, liczącego niem al 98 000 ludności. Do dek an ató w , k tó re p o ­ sia d ały w iększą liczbę m iejscow ości n ależ ały tażke: K upiszki (762 i p onad 82 000 ludności), L id a (531 i 71 800 ludności), P ob o jsk (672 i p ra w ie 72 000 ludności) oraz K ow no (651 m iejscow ości i 71 800 ludności). N ajw iększy o bszarem d e k a n a t B o b ru jsk p osiadał 420 m iejscow ości (w ty m 16 m iast) i zaledw ie 48 000 ludności. D la nas je d n a k w ażn iejszą rzeczą będzie spojrzeć n a poszczególne p a ra fie . Od te j stro n y je d n a k m ożem y ukazać jed y n ie przeciętn ą, podobnie zresztą ja k to m iało m iejsce w p rz y p a d k u obszaru. O tóż n ajw ięc ej m iejscow ości po siad ały p a ­ ra fie w d ek an acie R aduń, gdzie śre d n ia w ynosiła 52, w ty m 1,3 m ia sta (16 m ia st w dekanacie), a jeśli idzie o ludność, n a p a ra fię p rzy p a d ała n ajw ięk sz a liczba — 5700. P od w zględem obszaru d e k a n a t te n sta ł dopiero n a d w udziestym m iejscu, iicząc od najw iększego. D rugie m iejsce pod w zględem m iejscow ości za jm o w ał d e­ k a n a t b rasła w sk i. P rz e c ię tn ie n a "parafię p rzy p a d ały tu 44 m iejscow ości, w tym 1,3 m ia sta oraz około 4850 ludności. N ajm n iej liczebne w m iejscow ości były p a ­ ra fie w d e k a n atac h : R óżana (18 m iejscow ości i około 2000 ludności), S iem no

78 S. L i t a k, S tr u k tu r a teryto ria ln a , dz. Cyt., m a p y n ry : 2, 7 i 8 oraz III - V, V II - IX, X II - XIV.

79 B. G r z e c h , dz. cyt., s. 31.