Zakony mendykanckie w Prusach Krzyżackich i Królewskich od XIII do połowy XVI wieku

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

Recenzent

dr hab. Krzysztof Kaczmarek, prof. UAM Redaktor Wydawnictwa

Michał Staniszewski

Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Taranek

Na okładce

Widok kościoła dominikanów w Gdańsku

(R. Curicke, Der Stadt Dantzig historische Beschreibung…, Amsterdam–Danztigk 1683)

Skład i łamanie Michał Janczewski

Publikacja sfi nansowana z działalności statutowej Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-605-0

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

(6)

Spis treści

Wykaz skrótów . . . 9

Wstęp . . . 13

1. Temat . . . 13

2. Stan badań . . . 16

3. Źródła . . . 21

4. Metoda i konstrukcja pracy . . . 25

Rozdział 1 Fundacje klasztorów i ich uposażenie . . . 29

1.1. Zarys fundacji klasztorów mendykanckich w państwie krzyżackim i Prusach Królewskich . . . 29

1.1.1. Dominikanie . . . 30

1.1.2. Franciszkanie . . . 40

1.1.3. Augustianie eremici . . . 44

1.1.4. Karmelici . . . 47

1.1.5. Obserwanci . . . 51

1.2. Analiza procesu i warunków fundacji . . . 62

1.3. Fundacje planowane i niezrealizowane . . . 67

1.4. Analiza pierwotnego uposażenia poszczególnych fundacji i jego późniejszych zmian . . . 75

1.4.4. Karmelici . . . 86

1.4.5. Obserwanci . . . 88

(7)

Spis treści 6

Rozdział 2

Zarys podstaw organizacyjnych

i warunków funkcjonowania klasztorów . . . 95

2.1. Organizacja władz zakonu i prowincji – kontrola i nadzór. Podobieństwa i różnice w poszczególnych zgromadzeniach . . . 95

2.1.4. Karmelici . . . 103

2.1.5. Obserwanci . . . 107

2.2. Model funkcjonowania klasztoru . . . 109

2.3. Potencjał poszczególnych zgromadzeń . . . 110

2.4. Otoczenie klasztorów . . . 120

2.4.1. Lokalizacja klasztoru (intra et extra muros) . . . 120

2.4.2. Analiza sytuacji społeczno-gospodarczej miast w momencie zakładania klasztoru . . . 137

2.4.3. Otoczenie społeczne klasztoru . . . 140

2.4.4. Kontakty z organizacjami cechowymi . . . 145

2.4.5. Narodowość mieszkańców . . . 148

2.4.6. Okoliczne struktury kościelne (parafi e, szpitale) . . . 149

2.4.7. Egzempcja zakonna i jej zakres . . . 157

2.5. Problem centralizacji i regionalizacji w działaniach mendykantów . . . 161

2.6. Zmiany przynależności prowincjalnej klasztorów . . . 165

Rozdział 3 Grupy kierownicze w klasztorach . . . 171

3.1. Rekrutacja grupy kierowniczej (przeorów i gwardianów) . . . 171

3.2. Pochodzenie społeczne zakonników . . . 173

3.3. Pochodzenie terytorialne . . . 177

3.4. Narodowość zakonników . . . 180

3.5. Świadomość pokoleniowa . . . 185

3.6. Udział we władzach prowincji . . . 187

3.7. Udział w elicie intelektualnej . . . 189

3.8. Modele funkcjonowania w zgromadzeniu mendykanckim . . . 192

3.8.1. Działalność publiczna . . . 193

3.8.2. Działalność edukacyjna i pisarska . . . 197

3.8.3. Działalność administracyjna i duszpasterska . . . 204

3.8.4. Aktywność zakonna w skali prowincji . . . 205

(8)

Spis treści 7

Rozdział 4

Peryferyjność w ramach struktur zakonnych i jej skutki . . . 209

4.1. Rola przełożonych prowincjalnych (prowincjałów i ministrów prowincjalnych) w kierowaniu klasztorami . . . 209

4.1.1. Dominikanie . . . 209

4.1.3. Obserwanci . . . 219

4.1.5. Karmelici . . . 222

4.2. System szkolny – wykształcenie zakonników . . . 224

4.3. Konwenty duże i małe w ramach organizacji klasztornej . . . 234

4.4. Obszary działania klasztorów i ich rekrutacji (okręgi jałmużnicze) . . . 238

4.5. Świadomość funkcjonowania na peryferiach . . . 252

4.6. Próby reformy konwentów i działalność franciszkanów obserwantów w XV w. . . . 258

Rozdział 5 Rola mendykantów w życiu kościelnym i społecznym . . . 267

5.1. Kontakty z klerem diecezjalnym i biskupami . . . 267

5.2. Kontakty z ludnością miast i wsi . . . 273

5.3. Tercjarze, beginki i siostry . . . 275

5.4. Relacje mendykantów z zakonem krzyżackim . . . 279

5.5. Relacje mendykantów z polskim dworem królewskim . . . 287

5.6. Przebieg reformacji i jej skutki . . . 289

5.6.1. Dominikanie . . . 291

5.6.3. Karmelici . . . 308

5.6.5. Obserwanci . . . 314

Zakończenie . . . 321

1. Fundacje klasztorne . . . 321

2. Podstawy organizacyjne i warunki funkcjonowania klasztorów . . . 322

3. Grupy kierownicze w klasztorach . . . 324

4. Peryferyjność w ramach struktur zakonnych i jej skutki . . . 325

(9)

Spis treści 8

Aneksy . . . 337

1. Spisy przełożonych klasztorów mendykanckich w Prusach Krzyżackich i Prusach Królewskich do połowy XVI w. oraz spisy franciszkanów, augustianów eremitów, karmelitów i obserwantów działających w klasztorach Prus Krzyżackich i Królewskich do połowy XVI w. . . . 337

2. Fragment kroniki Aleksandra Koślińskiego na temat fundacji karmelitów w Kętrzynie, Dzierzgoniu i Prabutach . . . 371

3. Wykaz franciszkanów z klasztoru gdańskiego . . . 373

Summary . . . 383

Bibliografia . . . 391

Spis map . . . 422

Spis rycin . . . 423

Spis tabel . . . 424

Indeks nazw geograficznych . . . 425

Indeks osobowy . . . 434

(10)

Wykaz skrótów

AAWO Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie

ACG OCarm Acta Capitulorum Generalium ordinis fratrum B.V. Mariae de Monte Carmelo

ACG OP Acta Capitulorum Generalium Ordinis Praedicatorum ACPP Acta Capitulorum Provinciae Poloniae Ordinis Fratrum

Praedicatorum

ACPP Supp. Supplementum ex registris litterrarum magistrorum et procuratorum generalium a. 1451–1600 [w:] ACPP

ADP Archiwum Diecezji Chełmińskiej w Pelplinie

ADW Archiwum Diecezjalne we Włocławku

AKKr Archiwum klasztoru oo. karmelitów w Krakowie na Piasku

AM „Altpreussische Monatschrift”

APG Archiwum Państwowe w Gdańsku

APT Archiwum Państwowe w Toruniu

Benwitz N.G. Benwitz, Kirchengeschichte der Stadt Konitz

BG PAN Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk

BGW „Beiträge zur Geschichte Westpreußens”

BP Bullarium Poloniae

CDP Codex diplomaticus Prussicus. Urkundensammlung zur

ältesten Geschichte Preussens aus dem Königl. Geheimen Archiv zu Königsberg nebst Regesten

CDW Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und

Urkunden zur Geschichte Ermlands Compendium Marcin Behm, Compendium libri Provinciae

Constitutiones Constitutiones fratrum ordinis Beatae Mariae de Monte Carmeli

(11)

Wykaz skrótów 10

Donner G.A. Donner, St. Erich in Danzig

Dominikanie Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa, red.

D.A. Dekański, A. Gołembnik, M. Grubka

Eysenblätter Die Klöster der Augustiner Eremiten im Nordosten Deutschlands

Franziskanerbriefen Aus ungedruckten Franziskanerbriefen des XVI.

Jahrhunderts

GDT P. Schmidt, Die Gedenkbücher der Danziger Trinitatiskirche, MWG, 5, 1906, Nr. 4, s. 73–74

GStA PK Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz

HA Hauptabteilung

HKS Handfesten der Komturei Schlochau

HN Historische Notizen in dem Stadtbüchern und

dem Protokollbuche des Stadt-Notars über innere Stadtverhältnisse vor 1458

Katalog dokumentów Katalog dokumentów i listów krzyżackich oraz dotyczących wojny trzynastoletniej z Archiwum Państwowego w Toruniu

KŁNMT Księga ławnicza Nowego Miasta Torunia

KŁSMT 1428–1456 Księga ławnicza Starego Miasta Torunia 1428–1456 KŁSMT 1456–1479 Księga ławnicza Starego Miasta Torunia 1456–1479 KŁSPCh Księga ławnicza sądu przedmiejskiego Chełmna

KMM Księgi Młodego Miasta Gdańska

KMW „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”

KN Księga Nowska

KUBNT Kirchliches Urkundenbuch der Neustadt Th orn Librowski Trzydzieści osiem nie drukowanych oryginałów

pergaminowych Archiwum Diecezjalnego we Włocławku z pierwszej połowy XV wieku

MCV „Mitteilungen des Copernicus Vereins für Wissenschaft und Kunst in Th orn”

MHC Monumenta Historica Carmelitana

MiSZHFSS „Materiały i Studia Zakładu Historii Filozofi i Starożytnej i Średniowiecznej”

MPH Monumenta Poloniae Historica

MRPS Matricularum Regni Poloniae Summaria

(12)

Wykaz skrótów 11

MT Marienburger Tresslerbuch

MVAC Monumenta vetustiora ad archidiaconatum Camenensem

pertinentia, ed. P. Panske, (Fontes TNT nr 11–15), Toruń 1907–1911

MWG „Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins”

NP „Nasza Przeszłość”

OBA Ordensbriefarchiv

Observationes Observationes nonnullae ad historiam monasterii ordinis Eremitarum S. Augustini Conicensis pertinentes

OF Ordensfolianten

Oliński Najstarsze źródła toruńskiego bractwa religijnego kaletników, torebkarzy i rękawiczników z przełomu XIV i XV wieku

OstF Ostpreußischen Folianten

Poschmann Das Augustinerkloster in Rössel

PrUB Preussisches Urkundenbuch

PS Prussia scholastica

PU Pommerellisches Urkundenbuch

RE „Rocznik Elbląski”

RG „Rocznik Gdański”

RH „Roczniki Historyczne”

RHDO Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae theutonicorum 1198–1525

Rywalizacja Rywalizacja katolików z luteranami o kościół św. Mikołaja w Elblągu 1520–1621. Źródła do dziejów reformacji w Prusach Królewskich

SHGZCH Słownik historyczno-geografi czny ziemi chełmińskiej w średniowieczu

Sprawozdania TN KUL „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”

SRP Scriptores rerum Prussicarum

SRW Scriptores rerum Warmiensium

Statuta i Matrykuły Statuta i matrykuły Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego z XVIgo wieku

UBC Urkundenbuch des Bisthums Culm

(13)

Wykaz skrótów 12

UBS Urkundenbuch des Bisthums Samland

URHP Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte des

Herzogthums Preußen

USF, I Urkundenbuch der alten sächsischen Franziskanerprovinzen, Bd. I Die Observantenkustodie Livland und Preussen USF, II Urkundenbuch der alten sächsischen Franziskanerprovinzen,

Bd. II Die Kustodie Preussen

Wykazy Święconych Wykazy święconych z najstarszej księgi akt działalności biskupów włocławskich

Zbiór formuł Zbiór formuł Zakonu Dominikańskiego prowincji polskiej ZGAE „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde

Ermlands”

ZH „Zapiski Historyczne”

ZWG „Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins”

(14)

Wstęp

1. Temat

W ramach badań nad życiem religijnym społeczności miejskich w późnym średniowieczu od dawna ważne miejsce zajmuje problem roli, jaką pełniły w nim zakony mendykanckie (zakony żebracze). Przypomnijmy, iż założyciele pierwszych wspólnot tego typu, św. Do- minik (dominikanów) i św. Franciszek (franciszkanów), zaproponowali w XIII w. zupełnie nowy model funkcjonowania zgromadzenia zakonnego, niestroniącego od świata, jak zwy- kli czynić to eremici, ale przeciwnie, umieszczonego w samym centrum życia społeczności miejskich¹. Wspólnoty te wypracowały własny model organizacyjny oraz określone w re- gule, konstytucjach i zwyczajach zakonnych zasady działania. Ich głównym celem było zaś duszpasterstwo skierowane do niższych warstw ludności zamieszkującej przedmieścia oraz okręg kwestarski, a więc wsie i miasteczka, nieraz bardzo oddalone od siedziby klasztoru.

W przypadku interesującego nas tu terenu państwa zakonu krzyżackiego w Prusach² przedstawiciele zakonów żebraczych zetknęli się ze specyfi czną sytuacją, w której władze zwierzchnią sprawowali Krzyżacy, a więc również korporacja kościelna – zakon rycerski.

Drugą niezwykłą okolicznością był fakt, że tereny położone w Prusach i zamieszkałe przez rodzimą ludność były w tym czasie zagospodarowywane. Dopiero w wyniku akcji osiedleńczej prowadzonej przez zakon krzyżacki, a później też poszczególne biskupstwa i kapituły, powstały pierwsze miasta, które przecież stanowiły naturalny teren działania mendykantów w Europie Zachodniej.

1 Syntetyczny przegląd badań nad relacją miasta do klasztoru, w tym i mendykanckiego, zob.

M. Derwich, Klasztor a miasto w średniowieczu w historiografi i europejskiej. Próba podsumowania [w:]

Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2000, s. 21–50.

2 W pracy uwzględniono tereny, które trwale weszły w skład państwa zakonu krzyżackiego w Pru- sach, a więc obok ziemi chełmińskiej i Prus również Pomorze Gdańskie, znajdujące się pod jego kontrolą w latach 1309–1454. Pominięto natomiast przejściowo należącą do Krzyżaków w pierwszej połowie XV w. Nową Marchię. W okresie po 1466 r. uwzględniono w całości teren podzielony wów- czas na dwie zasadnicze części: Prusy Krzyżackie i Prusy Królewskie wraz z ziemią lęborsko-bytowską.

(15)

Wstęp 14

Funkcjonowanie zgromadzeń mendykanckich w Prusach Krzyżackich i Królewskich rozpatrywano dotychczas zazwyczaj oddzielnie w odniesieniu do poszczególnych zako- nów. W tej sytuacji wydaje się, że nowe rezultaty może przynieść próba całościowego rozpatrzenia funkcji i znaczenia mendykantów w społeczeństwie średniowiecznych Prus Krzyżackich i Królewskich³ widzianych jako odrębna, a zarazem względnie jednolita forma organizacyjna w strukturach Kościoła, która realizowała określone funkcje w ży- ciu religijnym ówczesnych społeczności, zamieszkujących przede wszystkim miasta i ich bezpośrednie zaplecze. W związku z tym uwzględnione będą obok już wymienionych zgromadzeń dominikanów i franciszkanów, także dzieje augustianów eremitów, karme- litów i należących do rodziny franciszkańskiej zwolenników ścisłej reguły, zwanych tu obserwantami⁴. W ten sposób w pewnym zakresie zrealizowany zostanie jeden z postula- tów formułowanych w ramach historii porównawczej zakonów, wskazujący na potrzebę prowadzenia studiów regionalnych, obejmujących różne formy życia zakonnego w dłu- gim okresie czasu, co daje możliwość prezentacji ich wzajemnego oddziaływania oraz relacji z innymi strukturami Kościoła, a przede wszystkim świeckimi⁵.

Dzieje klasztorów przedstawione zostaną od początku ich funkcjonowania, a więc najstarszych fundacji zrealizowanych w XIII w., aż po połowę XVI w. Datę końcową pracy wyznacza umowny moment zwycięstwa reformacji na większości z interesują- cych nas terenów, którego konsekwencją był upadek znacznej części spośród omawia- nych tu klasztorów i kryzys pozostałych, zmuszonych do działań w całkowicie od- miennych warunkach.

Założenia pracy i charakter zachowanych źródeł skłaniały do skupienia się na analizie strony organizacyjnej funkcjonowania poszczególnych wspólnot w skali prowincji, wi-

3 W ten sposób ukazana zostanie rola zakonów mendykanckich w kształtowaniu krajobrazu kul- turowego (cultural landscapes), jako element rekonstrukcji „krajobrazu klasztornego” tych terenów w średniowieczu. W sprawie rozważań nad założeniami i celami rekonstrukcji „krajobrazu klasztorne- go” zob. H.-D. Heimann, J. Schneider, Zur Einleitung: Kloster-Landschaft-Klosterlandschaft. Annähe- rungen und Ausblick? [w:] Klosterlandschaften. Methodisch-exemplarische Annäherungen, Hrsg. R. Czaja, H.-D. Heimann, M. Wemhoff unter Mitarbeit von N. Karthaus, München 2008, s. 9–22.

4 Dla odróżnienia dwóch nurtów ruchu franciszkańskiego obecnych w prowincji saskiej zakonu, która obejmowała swym zasięgiem badany tu obszar, przyjęto zasadę określania „franciszkanami”

zwolenników łagodniejszej reguły, którzy przyjęli reformę zaakceptowaną przez papieża Marcina V, stąd zwani byli niekiedy „marcinianami”, a „obserwantami” franciszkanów, którzy opowiedzieli się za bardziej wymagającą wersję reguły zakonnej. Choć oba nurty po 1518 r. tworzyły formalnie jedną wspólnotę w dawnej prowincji saskiej, z ministrem prowincjalnym wybieranym spośród obserwantów, to jednak funkcjonującą w dwóch prowincjach saskich: św. Jana Chrzciciela (dawni franciszkanie – marcinianie) i św. Krzyża (obserwanci).

5 Na temat postulatów badawczych formułowanych w ramach historii porównawczej zakonów i jej dotychczasowych wyników zob. F.J. Felten, Wozu treiben wir vergleichende Ordensgeschichte? [w:] Mit- telalterliche Orden und Klöster im Vergelich. Methodische Ansätze und Perspektiven, Hrsg. G. Melville, A. Müller, (Vita Regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter, 34) Berlin 2007, s. 1–51; J. Röhrkasten, Regionalism and locality as factors in the study of religious orders [w:] Mit- telalterliche Orden und Klöster im Vergelich…, s. 243–268.

(16)

Wstęp 15

karii lub kontraty i wreszcie pojedynczego konwentu. Analiza porównawcza wewnętrz- nych przepisów organizacyjnych poszczególnych zakonów, a przede wszystkim szukanie podobieństw i różnic w praktyce ich codziennego działania nie powinno jednak prze- słonić równie ważnego czynnika ludzkiego – konkretnych zakonników z ich osobistymi wyborami i decyzjami, mającymi wpływ na funkcjonowanie poszczególnych klasztorów, a pośrednio też całej wspólnoty. W związku z tym rozpatrzono kwestię polityki kadrowej władz zwierzchnich poszczególnych zakonów wobec tutejszych klasztorów. Dokonano rekonstrukcji składu osobowego grupy kierowniczej w poszczególnych klasztorach, spo- sobu jej rekrutacji, wykształcenia i znaczenie dla życia danej prowincji zakonnej, przede wszystkim na podstawie analizy udziału w sprawowaniu władzy na poziomie prowincjalnym i w życiu intelektualnym danego zakonu. Oczywiście w wielu wypadkach opis roli odgrywanej przez konkretnych zakonników z konieczności ograniczył się, ze względu na stan zachowanych źródeł, do osób aktywnych w działalności organizacyjnej i edukacyj- nej danej wspólnoty. Z tych względów niestety nie było możliwe podjęcie szerszych stu- diów prozopografi cznych, uwzględniających pełny kwestionariusz badawczy. Wszystkie zebrane w toku kwerendy dane biografi czne o zakonnikach umieszczono w załączonym na końcu pracy zestawieniu. Będzie ono pomocne w dalszych studiach porównawczych, obejmujących poszczególne zgromadzenia i ich prowincje w średniowieczu⁶.

Jednym z ważnym zagadnień stawianych w tej pracy jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie o to, jakie znaczenie praktyczne miało to, że interesujące nas tu klasztory funkcjonowały w dużym oddaleniu od głównych ośrodków prowincjalnych. Kwestia peryferyjności rozpatrywana będzie nie tylko w sensie geografi cznym, ale także w relacji pomiędzy konwentami dużymi i małymi w ramach poszczególnych jednostek admini- stracji zakonnej (kontrat i wikariatów). Istotne w tym względzie będzie też uwzględnie- nie faktu, że klasztory prowadziły swą działalność w zróżnicowanym otoczeniu społecz- nym, zarówno w wielkich miastach, stanowiących centra życia gospodarczego kraju, jak i niewielkich, prowincjonalnych miasteczkach, a nawet w jednym przypadku po za nimi, w obrębie dóbr rycerskich (augustianie w Patollen). W społecznościach zróżnico- wanych etnicznie, wśród ludności niemieckiej, słowiańskiej i pruskiej. Zapewne miało to wpływ na sposób doboru kadry zakonnej i jej organizację. Wszystko to skłania do pytań o praktyczne znaczenie siły organizacyjnej danego zakonu i przyjęty model funkcjonowania zarządu na poziomie prowincjalnym i niższym. W jakim stopniu kontrola sprawowana przez centralne struktury zakonu oraz ich zaplecze organizacyjno-intelektu- alne wpływały na poszczególne konwenty na tych terenach? Na ile znaczący był tu fakt różnej przynależności prowincjalnej poszczególnych zgromadzeń, inny w przypadku do- minikanów – prowincja polska i pozostałych mendykantów: franciszkanie i augustianie – prowincja saska ich zakonów; karmelici – wpierw prowincja niemiecka, później czeska i wreszcie polska; obserwanci – prowincja saska.

6 W całej pracy przyjęto zasadę spolszczania imion osób występujących w źródłach spisanych w ję- zykach obcych.

(17)

Wstęp 16

Odrębnym problemem jest wskazanie czynników, które decydowały o skuteczności mendykantów w ich działaniach, relacji z szeroko rozumianą władzą (władzą zwierzch- nią, radami miejskimi, miejscowymi biskupami), podobieństwach i różnicach, co do zaplecza społecznego konwentów dużych i małych, w miastach i na prowincji.

Jakie było realne znaczenie charyzmatu zgromadzenia żebraczego i stosunek do po- stulatu ewangelicznego ubóstwa, jego rola w kształtowaniu samoświadomości zakonów oraz jego postrzeganie przez zaplecze społeczne? Na czym polegało rzeczywiste znaczenie i przyczyny obserwowanego w XV w. kryzysu starych zgromadzeń mendykanckich i re- alny sukces franciszkanów obserwantów w drugiej połowie XV w.?

2. Stan badań

Studia naukowe nad przeszłością klasztorów mendykanckich w miastach dawnych Prus Krzyżackich i Królewskich podjęto już w XIX w., przy okazji przygotowywania opra- cowań monografi cznych, poświęconych historii poszczególnych ośrodków miejskich, względnie dziejów poklasztornych obiektów sakralnych. Uwzględniając w nich pro- blematykę organizacji kościelnej, nie pomijano też danych na temat istniejących tam w przeszłości klasztorów⁷. Obok tych ujęć powstało także szereg przyczynków dotyczą-

7 Informacje o dziejach klasztorów uwzględniono w następujących pracach, powstałych w XIX i pierwszej połowie XX w., dotyczących historii poszczególnych miast, w układzie alfabetycznym:

Braniewo: F. Buchholz, Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte Festschrift zum 650jährigen Stadtju- biläum, Braunsberg 1934; Chełmno: F. Schultz, Geschichte der Stadt und des Kreises Kulm, Bd. I:

Bis zum Jahre 1479, Danzig 1876; tenże, Die Stadt Kulm im Mittelalter, ZWG, 23, 1888, s. 1–251;

Chojnice: A. Uppenkamp, Geschichte der Stadt Konitz, Konitz 1873; Elbląg: M.G. Fuchs, Beschre- ibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes, Bd. I, Elbing 1818; G. Döring, Versuch einer Geschichte und Beschreibung der Evangelischen Hauptkirche zu St. Marien, Elbing 1846; M. Toeppen, Elbinger Antiquitäten. Ein Beitrag zur Geschichte des städtischen Lebens im Mittelalter, Danzig 1871–1873, s. 130–136; E. Carstenn, Geschichte der Hansestadt Elbing, Elbing 1937; Gdańsk: T. Hirsch, Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig, Th . I, Danzig 1843; P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig, Bd. I–II, IV, Danzig 1913–1918; Królewiec: W. Franz, Geschichte der Stadt Königsberg, Königsberg 1934; Lębork: F. Schultz, Geschichte des Kreises Lauenburg in Pommern, Lauenburg 1912; Lubawa: G. Liek, Die Stadt Löbau in Westpreußen. Mit Berücksichtigung des Landes Löbau, Zeitschrift des Historischen Vereins für den Regierungs-Bezirk Marienwerder, 25–29, 1890–1892;

Nowe: R. Wegner, Ein Pommersches Herzogthum und eine Deutsche Ordenskomthurei. Kulturgeschich- te des Schwetzer Kreises, nach archivalischen Quellen bearbeitet, Bd. 1, Teil. 2, Posen 1872; H. Ma- ercker, Eine polnische Starostei und ein preussischer Landrathskreis. Geschichte des Schwetzer Kreises 1466–1873, ZWG, 19, 1888; K. Kościński, Kościoły i kaplice w Nowem, powiecie świeckim, Prusach Zachodnich, Gdańsk 1897; tenże, Franciszkanie i bernardyni w Nowem nad Wisłą. Przyczynki do hi- storyi południowego Pomorza, Poznań 1906; Reszel: A. Poschmann, 600 Jahre Rö ssel. Bilder aus alter

(18)

Wstęp 17

cych wybranych aspektów z dziejów poszczególnych klasztorów mendykanckich na tych terenach⁸. Podejmowano również szersze studia, dotyczące funkcjonowaniu klasztorów wybranych wspólnot zakonnych. Przykładem takich prac jest artykuł poświęcony augu- stianom autorstwa Hugo Eysenblättera⁹, monografi czne ujęcia dziejów dominikanów i franciszkanów Wernera Rotha¹⁰ oraz syntezy dziejów franciszkanów i bernardynów polskich Kamila Kantaka¹¹ i zarys dziejów augustianów Grzegorza Utha¹², w których uwzględniono też klasztory w państwie krzyżackim. Problematyce franciszkanów i ob- serwantów w państwie krzyżackim szczególnie wiele miejsca poświęcił w swej twórczości i pracach edytorskich Leonhard Lemmens¹³. Tematykę związaną z franciszkanami podej-

und neuer Zeit, 1337–1937, Rössel 1937; Świętomiejsce: H. Eysenblätter, Geschichte der Stadt He- iligenbeil, Heiligenbeil 1896, E.J. Guttzeit, Das Augustiner=Kloster zu Heiligenbeil, „Heiligenbeiler Zeitung”, nr 62, 74, 80; Tczew: F. Schultz, Geschichte des Kreises Dirschau, Dirschau 1907; Toruń:

J.E. Wernicke, Geschichte Th orns aus Urkunden, Dokumenten und Handschriften, Bd. I (1230–1530), Th orn 1839; T. Glemma, Dzieje stosunków kościelnych w Toruniu [w:] Dzieje Torunia. Praca zbio- rowa z okazji 700-lecia miasta, red. K. Tymieniecki, Toruń 1933, s. 259–301; Tylża: A. Kurschat, Tilsit in seiner geschichtliche Entwicklung dargestellt, Tilsit 1910; Welawa: H.Ch. Ziegler, Notizen zur Geschichte der Stadt Wehlau und der Kirche daselbst, Wehlau 1880; A. Ambrassat, Bilder aus Wehlaus Vergangenheit: zusammengestellt auf Grundlage der städtischen Chronik, Wehlau 1898; H. Fischer, Geschichte der Stadt Wehlau, Wehlau 1936; Zalewo: E. Deegen, Geschichte der Stadt Saalfeld Ostpr., Mohrungen 1905.

8 G.A. von Mülverstedt, Fromme Stiftungen in Preussen, „Neuer Preußische Provinzial–Blätter”, Andere Folge, 10, 1856, s. 146–148; J. Fankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezyi chełmińskiej, Pelplin 1880; J.N. Pawlowski, Geschichte und Beschreibung der St. Nikolai–Pfarrkirche, der ältesten Kirche in Danzig, Danzig 1898; M. Nawrowski, Die baugeschichtliche Entwickelung der Dominikanerkirche St. Nikolaus in Danzig, Danzig 1917; E. Joachim, Vom Kulturzustande im Or- denslande Preussen am Vorabende der Reformation, „Altpreussische Forschungen”, 1, 1924, s. 12–17;

R. Stachnik, St. Nikolai–Danzig. Gedenkschrift zum 700–jährigen Jubiläum der Gründung des Dan- ziger Dominikanerklosters, Danzig 1927; G.A. Donner, St. Erich in Danzig, MWG, 29, 1930, nr 3, s. 39–47; T. Glemma, Odzyskanie klasztoru dominikańskiego w Gdańsku w latach 1565–1568, RG, 12, 1938, s. 74–116.

9 H. Eysenblätter, Die Klöster der Augustiner Eremiten im Nordosten Deutschlands, AM, 35, 1898, s. 357–391.

10 Praca W. Rotha dotyczy okresu do 1466 r. i nie uwzględnia w przypadku dominikanów pod- stawowych źródeł proweniencji zakonnej, w tym akt kapituł prowincji polskiej. Zob. W. Roth, Die Dominikaner und Franziskaner im Deutsch-Ordensland Preußen bis zum Jahre 1466, Königsberg 1918.

11 K. Kantak, Bernardyni polscy, t. I, Lwów 1933; tenże, Franciszkanie polscy, t. I, Kraków 1937.

12 G. Uth, Szkic historyczno-biografi czny zakonu augustjańskiego w Polsce, Kraków 1930. Praca ta zawiera liczne nieścisłości, na które zwracano uwagę nawet w bardzo ogólnych, bieżących przeglądach piśmiennictwa. Zob. omówienie autorstwa S.B., „Przegląd Powszechny”, R. 47, 1930, t. 188, s. 108.

W odpowiedzi na liczne głosy krytyczne ogłosił też pracę G. Uth, Mój szkic historyczno-biografi czny zakonu augustiańskiego w Polsce, w oświetleniu krytyki, Kraków 1932.

13 L. Lemmens, Aus der Geschichte der deutschen Franziskaner im Ordenslande Preußen, MCV, 20, 1912, s. 58–64; tenże, Zu den Anfängen der Franziskanerklöster im Ordenslande, MCV, 21, 1913, s. 2–8; tenże, Die Franziskanerkustodie Livland und Preussen. Beitrag zur Kirchengeschichte der Gebiete

(19)

Wstęp 18

mowali także inni autorzy¹⁴. W okresie powojennym przełomowe dla studiów nad dziejami dominikanów okazało się wykorzystanie przez Jerzego Kłoczowskiego źródeł proweniencji zakonnej¹⁵. W tym czasie powstały również nowe prace poświęcone dziejom wybranych klasztorów¹⁶ i całościowe ujęcie dziejów augustianów niemieckich autorstwa Adalberta Kunzelmanna¹⁷ oraz początkom polskich karmelitów i studiom zakonników Tadeusza Mikołaja Trajdosa¹⁸. Wśród podejmowanych zagadnień ważne miejsce zajmo- wały studia poświęcone fundacji, najwcześniejszym dziejom i funkcjonowaniu poszcze-

des Deutschen Ordens, Düsseldorf 1912. Edycje źródeł i regestariuszy autorstwa Leonharda Lemmensa omówiono przy okazji prezentacji źródeł wykorzystywanych w tej pracy.

14 P. Oliński, Die Franziskaner und ihre missionarische und friedensstiftende Aktivität im Deutsch- ordensland des 13. Jahrhunderts [w:] Cura animarum, Seelsorge im Deutschordensland des Mittelalters, Hrsg. S. Samerski, (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, Bd. 45), Köln-Weimar-Wien 2013, s. 92–104. Próbę nowego ujęcia relacji franciszkanów z zakonem krzyżackim dał S. Zonenberg, Die Beziehungen zwischen dem Deutschen Orden und den Franziskanern in Preußen bis zum Jahre 1466 [w:] Leben zwischen und mit den Kulturen. Studien zu Recht, Bildung und Herrschaft in Mitteleuropa, Hrsg. R. Skowrońska, H. Flechenecker, (Studienreihe der polnischen histori- schen Mission, Bd. 2), Toruń 2015, s. 69–113; S. Zonenberg, Stosunki zakonu krzyżackiego z francisz- kanami kustodii pruskiej do 1466 roku. Część I: do końca XIII wieku, „Sensus Historiae”, 24, 2016, nr 3, s. 93–109; tenże, Stosunki zakonu krzyżackiego z franciszkanami kustodii pruskiej do 1466 r. Część II:

XIV–XV wiek, „Sensus Historiae”, 25, 2016, nr 4, s. 9–26.

15 Autor ten ogłosił szereg artykułów poświęconych między innymi dziejom tutejszych klaszto- rów. Zob. J. Kłoczowski, Dominikanie prowincji polskiej na Pomorzu, „Sprawozdania TNT”, 5, 1951 (1953), s. 72–74; tenże, Reforma polskiej prowincji dominikańskiej w XV–XVI wieku, „Rocznik Huma- nistyczny KUL”, 4, 1953, s. 45–92; tenże, Dominikanie polscy nad Bałtykiem w XIII w., NP, 6, 1957, s. 83–126; tenże, Dominikanie polscy nad Bałtykiem w XIV–XVI stuleciu [w:] Pastori et magistro. Praca zbiorowa wydana dla uczczenia jubileuszu 50-lecia kapłaństwa Jego Ekscelencji ks. bp dr. P. Kałwy profe- sora i Wielkiego Kanclerza KUL, Lublin 1966, s. 489–508.

16 E.J. Guttzeit, Das Kloster Patollen (zur heiligen Dreifaltigkeit) innerhalb der Geschichte des Rit- tergutes Gross Waldeck, Kreis Pr. Eylau [w:] Studien zur Geschichte des Preussenlandes. Festschrift für Erich Keyser zu seinem 70. Geburtstag dargebracht von Freunden und Schülern, wyd. E. Bahr, Mar- burg 1963, s. 195–215; Z. Kratochwil, Augustianie w Chojnicach (1356–1819), RG, 49, 1989, z. 1, s. 23–49; P.P. Mynarczyk, Klasztor Augustianów w Chojnicach (1356–1819) – skład osobowy, wypo- sażenie i działalność duszpasterska, „Zeszyty Chojnickie”, 24, 2009, s. 81–89; tenże, Zarys dziejów klasztoru oo. Augustianów Eremitów w Chojnicach, Chojnice 2011; L. Stoltmann, Trzy dokumenty zakonu chojnickich augustianów z połowy XIV i początków XV w., „Zeszyty Chojnickie”, 27, 2012, s. 141–150.

17 A. Kunzelmann, Geschichte der deutschen Augustiner-Eremiten, 3. Teil Die bayerische Provinz bis zum Ende des Mittelalters, Würzburg 1972; tenże, Geschichte der deutschen Augustiner-Eremiten, 5.

Teil Die Sächsisch-Th üringische Provinz und die Sächsische Reformkongregation bis zum Untergang der Beiden, Würzburg 1974.

18 T.M. Trajdos, Karmelici trzewiczkowi w Akademii Krakowskiej w XV w., „Poznańskie Studia Teo- logiczne”, 6, 1986, s. 291–300; tenże, U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa 1993.

(20)

Wstęp 19

gólnych klasztorów¹⁹ oraz systemowi szkolnemu dominikanów²⁰. W ostatnim czasie większym zainteresowaniem cieszyły się natomiast dzieje dominikanów, w tym kwestie

19 K. Maj, Początki klasztorów franciszkanów i dominikanów w Toruniu, „Rocznik Toruński”, 13, 1978, s. 217–229; J. Tandecki, Założenie i początki klasztoru franciszkanów toruńskich w XIII–XIV w., ZH, 54, 1989, z. 4, s. 7–22; T. Jasiński, Początki klasztoru dominikańskiego w Toruniu, ZH, 54, 1989, z. 4, s. 23–48; D.A. Dekański, Postawa dominikanów polskich w latach 1310–1339 wobec kwestii zajęcia przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego, RG, 52, 1992, z. 1–2, s. 21–33; tenże, Dominikanie polscy wobec za- jęcia przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego w latach 1308–1309 [w:] Dominikanie w środkowej Euro- pie w XIII–XV wieku. Aktywność duszpasterska i kultura intelektualna (Studia nad historią dominikanów w Polsce, t. 3)], red. J. Kłoczowski i J.A. Spież, Poznań 2002, s. 259–270; tenże, Początki zakonu domini- kanów prowincji polsko–czeskiej. Pokolenie św. Jacka w zakonie, Gdańsk 1999; tenże, Cystersi i dominikanie w Prusach – działania misyjne zakonów w latach trzydziestych XIII wieku. Rywalizacja czy współpraca? [w:]

Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej, red. A.M. Wyrwa i J. Dobosz, Poznań 2000, s. 227–250; ten- że, W sprawie początków zainteresowania strefą południowego Bałtyku dominikanów polskich (do powstania prowincji polskiej zakonu) [w:] Bałtyk w polityce polskiej w tysiącleciu. Materiały z sesji naukowej odbytej dnia 11 grudnia 1998 roku organizowanej przez Oddział Gdański Polskiego Towarzystwa Historycznego i Instytutu Historii Uniwersytetu Gdańskiego, red. F. Nowiński, Gdańsk 2000, s. 85–99; B. Możejko, D. Kaczor, B. Śliwiński, Zarys dziejów klasztoru dominikańskiego w Gdańsku od średniowiecza do czasów nowożytnych (1226/1227–1835), „Archeologia Gdańska”, 1, 2006, s. 137–214.

20 J. Kłoczowski, Dominikanie w kościele i społeczeństwie polskim w średniowieczu, „Sprawozdania TN KUL”, 17, 1968, s. 151–152; tenże, Ze związków Polski z krajami zachodnimi u schyłku średnio- wiecza. Studia zagraniczne dominikanów prowincji polskiej [w:] Polska w Europie, Lublin 1968, s. 109–

135; tenże, Kształcenie w polskiej prowincji dominikańskiej w początkach XVI wieku, ZH, 34, 1969, z. 3, s. 107–123; tenże, Studia w polskiej prowincji dominikańskiej za prowincjała Jakuba z Bydgoszczy (1447–1478) [w:] Europa – Słowiańszczyzna – Polska. Studia dla uczczenia prof. Kazimierza Tymie- nieckiego, Poznań 1970, s. 457–481; tenże, Studium generalne dominikanów w Krakowie w XV wieku,

„Roczniki Filozofi czne KUL”, 27, 1979, z. 1, s. 239–243; J.B. Korolec, Lista lektorów dominikańskich prowincji polskiej w XIII–XIV w., „Materiały i Studia Zakładu Historii Filozofi i Starożytnej i Śre- dniowiecznej” (dalej: MiSZHFSS), 2, 1962, s. 195–213; tenże, Lista lektorów i szkół dominikańskich w Polsce w XV w., MiSZHFSS, 4, 1965, s. 100–126; tenże, Struktura organizacyjna szkół dominikań- skich, MiSZHFSS, 9, 1968, s. 324–331; tenże, Studium generale dominikanów klasztoru Świętej Trójcy w Krakowie [w:] Dominikanie w środkowej Europie…, s. 173–186; P. Kielar, Lista pisarzy dominikań- skich klasztoru wrocławskiego. (Krytyczny rozbiór listy pisarzy dominikańskich klasztoru wrocławskiego) [w:] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, t. 1, Warszawa 1975, s. 456–515; tenże, Organizacja szkolnictwa dominikańskiego w Polsce w XIV wieku (dalej: Organizacja szkolnictwa w Pol- sce), „Sprawozdania TN KUL”, 17, 1968, s. 159–169; tenże, Organizacja szkolnictwa dominikańskiego w XIV w., „Studia Philosophiae Christianae”, 1, 1969, s. 304–318; tenże, Piotr Wichman. Dominika- nin magister teologii [w:] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, t. 1, s. 373–392; tenże, Studia nad kulturą szkolną i intelektualną dominikanów prowincji polskiej w średniowieczu, (I. Powstanie i rozwój organizacji szkolnej dominikanów w Polsce w XIII–XIV w.) [w:] Studia nad historią dominika- nów w Polsce 1222–1972, t. 1, s. 271–356; S. Swieżawski, Studium św. Tomasza u dominikanów w wie- ku XV, „Roczniki Filozofi czne”, 17, 1969, z. 1, s. 405–414; R. Świętochowski, Szkolnictwo teologiczne dominikanów [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. bp M. Rechowicz, t. 2, cz. 2, Lublin 1975;

K. Kaczmarek, Jeszcze o lektorach i studentach średniowiecznej prowincji polskich dominikanów oraz ich szkołach w Krakowie i we Lwowie, NP, 88, 1997, s. 59–89; W. Bucichowski, Lista lektorów domini- kańskich prowincji polskiej od erygowania prowincji (1225) do roku 1525, „Przegląd Tomistyczny”, 6/7,

(21)

Wstęp 20

związane ze składem osobowym klasztorów²¹, oraz podstawy ekonomiczne i zaplecze społeczne działania mendykantów na tych terenach²². Całościowego opracowania w tym zakresie doczekały się nowożytne dzieje klasztoru dominikanów w Toruniu²³. Analizo- wano także zawartość bibliotek klasztornych²⁴, rolę klasztorów w kształtowaniu życia kulturalnego w miastach²⁵, wpływ klasztorów mendykanckich na formy budownictwa w średniowiecznych Prusach²⁶ i ich rolę w kształtowaniu form religijności oraz wzorców

1997, s. 45–231; M. Zdanek, Szkoły i studia dominikanów krakowskich w średniowieczu, Warszawa 2005; K. Kaczmarek, Szkoły i studia polskich dominikanów w okresie średniowiecza, Poznań 2005.

21 Szereg szczegółowych studiów zawiera praca Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa, red.

D.A. Dekański, A. Gołembnik, M. Grubka, Gdańsk-Pelplin 2003; R. Kubicki, Środowisko domi- nikanów kontraty pruskiej od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk 2007; D.A. Dekański, Kilka uwag o edukacji zagranicznej dominikanów i karierach zakonnych Kaznodziejów z Pomorza Gdańskiego w śre- dniowieczu [w:] Klio viae et invia. Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzywolska-Kidawa, Warszawa 2010, s. 619–626.

22 S. Chojnacki, Podstawy gospodarcze funkcjonowania klasztorów mendykanckich w państwie krzyżac- kim w Prusach, „Klio”, 1, 2001, s. 15–39; R. Kubicki, Dominikanie w Elblągu – materialne podstawy egzystencji konwentu i jego związki z miastem, RE, 19, 2004, s. 5–30; Dane dotyczące wybranych klasz- torów mendykanckich w państwie zakonnym zestawił też ostatnio P. Oliński, Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008, s. 507–545; R. Kubicki, Dominikanie w społeczeństwie państwa zakonu krzyżackiego w Prusach w XIII–XV wieku – problem zaplecza społecznego [w:] Święty Jacek i dziedzictwo dominikańskie, red. E. Mateja, A. Pobóg-Lenartowicz, M. Rowińska-Szczepaniak, Opole 2008, s. 443–452; tenże, „Participationem omnium bonorum” – forma i znaczenie przyjęcia do udziału w dobrach duchowych zakonu na przykładzie mendykantów w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach, NP, 112, 2009, s. 55–86; tenże, Franciszkanie w Gdańsku – zaplecze społeczne klasztoru oraz jego związki z miastem w XV i pierwszej połowie XVI w., NP, 115–116, 2011, s. 163–182; tenże, Pod- stawy ekonomiczne funkcjonowania mendykantów w państwie krzyżackim i Prusach Królewskich do po- łowy XVI w. [w:] Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red.

W. Długokęcki, T. Gałuszka, R. Kubicki, A. Zajchowska, Kraków 2011, s. 183–237; tenże, Podstawy gospodarcze utrzymania klasztoru dominikanów w Gdańsku (1227–1835) [w:] Inter oeconomiam…, s. 303–332; tenże, Dominikanie w Nordenborku i Gierdawach w XV – początkach XVI w., KMW, nr 2 (276), 2012, s. 227–242.

23 Ł. Myszka, Dominikanie w Toruniu od XVI do XIX wieku. Katolicki zakon w protestanckim mieście, (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, t. 15), Kraków 2015.

24 T. Borawska, Die Bibliothek der Franziskaner in Braunsberg. Ein vorläufi ger Rekonstruktionsversuch, ZGAE, 49, 1999, s. 15–35; W. Kwiatkowska, Biblioteka klasztoru dominikanów toruńskich w średnio- wieczu (uwagi o zawartości tematycznej) [w:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowie- czu, Toruń 1996, s. 155–172; taż, Średniowieczne księgozbiory franciszkanów i dominikanów toruńskich i ich znaczenie dla kultury mieszczaństwa, ZH, 67, 2002, z. 1, s. 7–17; J. Kaliszuk, Spis książek klasztoru franciszkanów w Chełmnie z drugiej połowy XIII wieku, „Studia Źródłoznawcze”, 67, 2009, s. 95–108.

25 R. Czaja, Klöster in der Kulturlandschaft der preussischen Städte im Mittelalter [w:] Klosterlandscha- ften…, s. 199–207.

26 Ch. Herrmann, Bettelordenskirchen im Preußenland [w:] Klosterlandschaften…, s. 177–198; tenże, Bettelorden [w:] Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Bd. 1, Hrsg. Ch. Herrmann, D. von Winterfeld, Petersberg 2015, s. 185–267 (dominikanie

(22)