View of Między metodą a ideologią

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE





ANNA SUCHA SKA

MI!DZY METOD" A IDEOLOGI"

Wielu badaczy posługujcych si metodami jakociowymi twierdzi, e ist-nieje przepa nie do pokonania midzy naukami przyrodniczymi i społecznymi i midzy jakociowymi oraz ilociowymi metodami w badaniach społecznych (za: Silverman, 2007). Dotyczy ona zarówno stosunku do teorii, jak i załoe na temat natury i obiektywizmu uzyskanej wiedzy. Oba podejcia róni rodzaj surowych danych (liczby vs tekst), z czego wynika te odmienna procedura badania i spo-sób analizy wyników. I cho bywa, e słowne narracje opracowuje si w postaci liczbowej (TAT, test Rorschacha, TZN), a ilociowe dane analizuje jakociowo, to znaczenie liczb wie si głównie ze stosowanym narzdziem, znaczenie słowa wynika bardziej z uwarunkowa psychologicznych i społeczno-kulturowych (Ko-narzewski, 2000). „Dane uwaa si za jakociowe, gdy nie istnieje gotowy sche-mat klasyfikacji przypadków” (s. 27), powstaje on ex post na podstawie podo-biestwa znacze wypowiedzi. W badaniach ilociowych znaczenia wypowiedzi ustalane s z góry w procesie konstruowania metody.2

W psychologii metoda jakociowa, koncentracja na pogłbionych studiach jednostki (idiograficzno) i załoenie o kluczowej roli indywidualnego dowiad-czenia istnieje od dawna. Przechodzenie od danych fenomenologicznych do uogólnie i dalej do teorii było drog odkry Freuda, Maslowa, Rogersa, Frankla i stanowiło główny postulat Allporta. Obserwacja, rozmowa, swobodna narracja to nie tylko podstawowe metody diagnostyczne, ale i narzdzia badawcze

stoso-

PROF. DR HAB. ANNA SUCHA SKA, Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewi-cza, ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Pozna; e-mail: uampsych@amu.pl

wane w procesie stopniowego formułowania hipotez zmierzajcych do ustalenia bardziej ogólnych prawidłowoci, poprzedzajcych indukcyjne budowanie teorii.

Powrót do bada jakociowych – bdcy wic zarówno kolejnym etapem w nauce, jak i reakcj na długoletni prymat bada ilociowych – oraz trwajca od pewnego czasu moda (bo jednak moda – moim zdaniem) na jakociowe badania w psychologii rodzi u wielu pokus radykalnego przeciwstawiania i – co waniej-sze – wartociowania obu podej. Polemiki tocz si w dwóch płaszczyznach. Pierwsza – to spór o naukow warto metody bada, jej trafno i rzetelno. Podejciu ilociowemu zarzuca si redukcjonizm, powierzchowno, schema-tyzm, niedocenianie złoonoci i głbi ludzkiej natury. Jakociowemu – metodo-logiczn niefrasobliwo i anegdotyzm, czyli wspieranie interpretacji za pomoc wybranych szczególnie do niej pasujcych fragmentów tekstu1. Wtpliwoci dotycz te samego zapisu (transkrypcji) obszernych zwykle narracji (Kvale, 2004; Silverman, 2007)2.3Pomijam uywane w tych sporach argumenty dotyczce uczciwoci i kompetencji badacza, na którym spoczywa troska o rzetelno i obo-wizek dokumentowania bada (Kirk, Miller, 1986)3.4Pragn przy tym pod-kreli, e swobodny stosunek do kwestii reguł metodologicznych dotyczy tylko czci rodowiska badaczy jakociowych. Na przykład wyej przywołany Kirk, Miller, Silverman czy Bryman opowiadaj si za przestrzeganiem zasad rzetelno-ci i sprawdzaniem wyników bada, przyjmujc, e skoro istniej stałe włarzetelno-ciwo- właciwo-ci psychiczne lub społeczne, to mona oczekiwa powielania wyników bada.

Druga kwestia dotyczy sposobu stosowania w badaniach psychologicznych paradygmatów o odmiennych podstawach ideologicznych. „Podejcie jakociowe i ilociowe” to szerokie kategorie, na które składa si zarówno metoda (procedura zbierania i opracowywania danych), jak i załoenia ontologiczne i epistemolo-giczne co do natury badanych zjawisk (sposób definiowania przedmiotu badania



1 _{Zarzut anegdotycznoci w wyjanianiu zjawisk i wnioskowaniu dotyczy przywoływania}

wybranych fragmentów zapisu rozmów czy wywiadów – jako dowodu dla okrelonego twierdzenia. Wtpliwoci budzi to, na ile fragmenty te s reprezentatywne i czy uprawnione s wówczas jakie-kolwiek uogólnienia (Bryman, 1988 – za: Silverman, 2007).

2 _{Zastrzeenia te maj pewn podstaw. Sam proces transkrypcji wypowiedzi jest rodzajem}

przekładu, który w jakim stopniu zmienia pierwotn wersj (Kvale, 2004). Inne pytanie dotyczy kategoryzowania opisywanych zachowa czy zdarze. Problem zgodnoci przypisywania treci do tej samej kategorii przez rónych badaczy lub przez jednego badacza w rónych kontekstach trakto-wany jest przez Hammersleya (1992) jako kryterium rzetelnoci. Ponadto, jeli działania ludzi s nagrywane lub filmowane, a potem poddawane transkrypcji, jej dokładno, a dalej trafno inter-pretacji moe by ograniczona na skutek pominicia znaczcych zachowa niewerbalnych, przerw, mimiki czy ruchów ciała (Bryman, 1988, za: Silverman, 2007).

3 _{W odniesieniu do bada jakociowych proponuje si czasem stosowanie w tym miejscu}

i moliwoci poznania go). Std ideologiczne załoenia (neo)pozytywizmu łczy si zwykle z podejciem nomotetycznym i ilociow metodologi, a ideologi humanistyczn (postpozytywistyczn) z podejciem idiograficznym i metod ja-kociow. Tymczasem nie tak musi przebiega wspomniana opozycja? Wielu ba-daczy ilociowych odrzuciłoby zapewne twierdzenie, e wszyscy s pozytywista-mi. Nie ma te jednej, ustalonej doktryny, która leałaby u podstaw wszystkich jakociowych bada społecznych (Silverman, 2007). Przy wspólnych podstawach ideologicznych metody jakociowe i ilociowe mog by wobec siebie komple-mentarne. Czsto łczy si je, poniewa dopełniaj one całoci obrazu, a ich ze-stawienie podnosi jako projektu badawczego (Denzin, Lincoln, 1994, 2003; Bauman, 1998; Silverman, 2007; Konarzewski, 2000). Mimo odmiennych technik i procedur badawczych, nie widz wic sprzecznoci midzy samymi metodami, o ile ich wybór podyktowany jest jasno okrelonym celem bada i rodzajem poszukiwanych informacji oraz zachowane zostaj specyficzne dla kadej z nich rygory metodologiczne i wiadomo ogranicze w zakresie wnioskowania i uogólniania wyniku.

Kwesti sporu o metod wydaj si zamyka słowa Hammersleya, który wskazuje na absurdalno posuwania zbyt daleko rozrónienia na to, co jako-ciowe, i na to, co ilociowe: „Nie staje zatem przed nami ostry wybór midzy słowami a liczbami, czy nawet midzy precyzyjnymi a nieprecyzyjnymi danymi; raczej mamy do czynienia ze spektrum rozcigajcym si od bardziej do mniej precyzyjnych danych. Ponadto nasze decyzje, co do tego, jaki stopie precyzji bdzie odpowiedni w odniesieniu do danego twierdzenia, powinny zalee od istoty tego, co próbujemy opisa, od prawdopodobnej dokładnoci naszego opisu, od naszych celów oraz od ródeł, które s nam dostpne. Nie powinny by nato-miast zalene od ideologicznego zaangaowania w jeden czy drugi paradygmat metodologiczny” (Hammersley, 1992, s. 50-51).

Warto wic rzeczywicie oddzieli spór o metod oraz idiograficzne i nomo-tetyczne podejcie do bada człowieka od sporu o ontologiczne i epistemolo-giczne załoenia obu paradygmatów. O ile bowiem wobec tak samo pojmowanej rzeczywistoci metoda jakociowa i ilociowa mog by wobec siebie komple-mentarne, to w podejciach odmiennie t rzeczywisto definiujcych zakłada si inn (według wielu tylko jedn) drog poznania przedmiotu bada. Łczenie pa-radygmatów i niedostrzeganie istniejcych midzy nimi rónic prowadzi wów-czas do nieporozumie i błdów wnioskowania.

W wiecie zjawisk psychologicznych istniej obszary wiedzy obiektywnej, empirycznie sprawdzalnej, przewidywalnej, dajcej si mierzy i wyjania przy-czynowo. Istnieje rzeczywisto bdca zewntrznym, niezalenym od obserwa-tora układem odniesienia, róna od subiektywnego, dajcego si jedynie opisa i interpretowa wiata wewntrznych przey. Kompetencje, intelekt czy zdolno-ci oraz choroby czy deficyty sprawnozdolno-ciowe rozgrywaj si w dwu wymiarach – instrumentalnym lub neuropsychologicznym (obiektywnie) oraz dowiadczania (subiektywnie). Jest te sfera ludzkiego dowiadczenia, które wymyka si sym-bolizacji i reguluje zachowanie poza wiadomoci i kontrol podmiotu. W tych obszarach przewaa pozytywistyczny paradygmat nauk naturalnych, bo tak uwa-runkowane zachowanie człowieka moe by obserwowane i mierzone, a istnie-jca wiedza uprawnia do dedukcyjnego przechodzenia od twierdze ogólnych do szczegółowych (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001). Istnieje wiat empirycz-nej rzeczywistoci – głosz pozytywici – „[...] w znacznym stopniu od nas zaley sposób postrzegania oraz rozumienia tego wiata, ale wiat nie akceptuje w rów-nym stopniu wszystkich nadawanych mu znacze” (Kirk, Miller, 1986, s. 11).

S te problemy i zjawiska psychologiczne, które lepiej bada poprzez do-głbne zrozumienie rzeczywistoci jednostki z jej subiektywnej perspektywy ni poprzez siganie do z góry załoonego modelu teoretycznego. Zrozumienie inten-cji podmiotu i znaczenia, które nadaje on zdarzeniom w danym momencie i kon-tekcie, jest z punktu widzenia poznania jego wiata kluczowe i moliwe głównie przy odwołaniu si do załoe humanistycznie pojtej metody jakociowej. Do-wiadczenia krytyczne, cierpienie, poczucie sensu, osobista filozofia yciowa, własna historia czy wewntrzny dialog pozostaj w znacznej mierze niedostpne miarom i wagom.

Relacj midzy tymi wiatami zwile ujmuje Hammersley piszc, e badacz wykorzystujcy metody jakociowe moe przej w pewnym zakresie rozumo-wanie Poppera, dziki wprowadzeniu tego, co nazwał „łagodn form realizmu” i trzech zawartych w niej tez: „W zakresie posiadanej przez nas wiedzy trafno jest utosamiana z pewnoci, lecz niekoniecznie z przekonaniem o prawdziwo-ci. Rzeczywisto uznaje si za niezalen wobec twierdze badacza na jej te-mat. Rzeczywisto jest zawsze postrzegana przez okrelon perspektyw. Dla-tego te nasze twierdzenia stanowi reprezentacj rzeczywistoci; nie odtwarzaj jej” (Hammersley, 1992, s. 50-51).

Ontologiczna odrbno podejcia jakociowego jest szczególnie silna na gruncie załoe ponowoczesnego konstruktywizmu (Kvale, 2004).

Konstrukty-wizm, postulujc opis rzeczywistoci i koncentracj na procesach w miejsce struktur i praw ogólnych, inaczej pojmuje przedmiot swoich bada. Człowiek – niepowtarzalny, unikalny i zmienny – nie podlega typologicznej jednorodnoci i stabilnoci cech. Kade badanie jest traktowane jako swoiste zjawisko, które nie moe by powtórzone w tej samej postaci (Bauman, 1998). „Umysł badacza nie daje si oddzieli od umysłu badanego. Badacz nie bada wiata, lecz jedynie two-rzy własn, jedn z wielu, wersj wiata, [...] opart na innych wersjach, z któ-rymi zapoznał si w terenie” (Konarzewski, 2000, s. 29). Wartoci tworzenia nowych tekstów jest otwieranie si na nowe, nieoczekiwane wersje wiata (nie-skaone przedrozumieniem). Odkrywanie rónic i sprzecznoci w naszych wer-sjach wiata jest właciwym celem nauki (Lyotard – za: Konarzewski, 2000).

Załoenie o ulotnym i wzgldnym charakterze stanów i zachowa (a tym sa-mym uzyskanych informacji) zmienia sens i miejsce takich poj, jak osobowo, schematy poznawcze, spójno czy stabilno. Wnioskowanie o tym, co ukryte, niewiadome czy niewyraone w celu wyjanienia tego, co na dany moment obecne i jawne, jest sprzeczne z kanonami tego paradygmatu. To ju nie tylko jakociowe i subiektywne, lecz take chwilowe i niepowtarzalne. „Prawdziwe” ustpuje miejsca „trafnemu”, a trafne – trafnemu „teraz”.

Przedmiot i cel badania bdzie przy takich załoeniach zupełnie inny i wyma-ga bdzie odrbnego podejcia metodologicznego. Inne ni ogólnie obowizu-jce w nauce bd te kryteria obiektywizmu – trudno bowiem oczekiwa powta-rzalnoci i intersubiektywnej zgodnoci wyników bada, a i kwestia stronniczo-ci, przy postulacie osobistego zaangaowania badacza, pozostaje dyskusyjna.

*

W wietle powszechnej zgody co do dwoistoci przedmiotu bada psycholo-gii, lokujcych t dziedzin na pograniczu nauk przyrodniczych i humanistycz-nych, natury i ducha, kluczow kwesti jest wiadome i refleksyjne „dostosowa-nie” metody do natury tak rónie definiowanej rzeczywistoci wraz z wszelkimi tego wyboru metodologicznymi konsekwencjami (Shaugnessy, Zechmeister, Zechmeister, 2002). Uprawnione jest uznanie, i to wiadomo tej dwoistoci i zasadniczo rónych ontologicznych załoe rozwaanych paradygmatów oraz wynikajcych z nich procedur jest pierwszym warunkiem koniecznym naukowej poprawnoci badania. Proponowane modele s za w takim wymiarze naukowe, w jakim wykorzystuj adekwatne do przedmiotu swoich bada załoenia episte-mologiczne, wynikajce z nich procedury i metody oraz opracowuj pozyskane

dane w sposób krytyczny i sprawdzalny. Respektowanie w procesie badawczym relacji midzy badan rzeczywistoci a moliwociami i sposobami poznawania jej traktuj jako dowód metodologicznej wiadomoci i osignicie nauk psycho-logicznych.

BIBLIOGRAFIA

Bauman, T. (1998). O moliwoci zastosowania bada jakociowych w pedagogice W: T. Pilch (red.), Zasady bada pedagogicznych (s. 59-62). Warszawa: Wydawnictwo „ ak”.

Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (1994). Handbook of qualitative research. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (2003). Introduction: The discipline and practice of Qualitative Re-search. W: N. K. Denzin, Y. S. Lincoln (red.), Strategies of qualitative inquiry (s. 1-46). Lon-don: Sage Publications.

Frankfort-Nachmias, C., Nachmias, D. (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Pozna: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Hammersley, M. (1992). What’s wrong with ethnography: Methodological explorations. London: Routledge.

Hammersley, M., Atkinson, P. (2000). Metody bada terenowych. Pozna: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Kirk, J., Miller, M. (1986). Reliability and validity in qualitative research. London: Sage Publications.

Konarzewski, K. (2000). Jak uprawia! badania o"wiatowe – metodologia praktyczna. Warszawa: WSiP.

Kvale, S. (2004). InterViews. Wprowadzenie do jako"ciowego wywiadu badawczego. Białystok: Wydawnictwo TransHumana.

Popper, K. (2002). Logika odkrycia naukowego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Shaugnessy, J., Zechmeister, E., Zechmeister, J. (2002). Metody badawcze w psychologii. Gdask:

GWP.

Silverman, D. (2007). Interpretacja danych jako"ciowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Stra-Romanowska, M. (2000). O metodzie jakociowej w kontekcie rozwaa nad tosamoci

psychologii. Acta Universitatis Vroclaviensis. Prace Psychologiczne, I, III, 22-63.

Zawilak, A. (2002). Refleksje metodologiczne z praktycznego zastosowania metod jakociowych do analizy problemów yciowych osób niepełnosprawnych umysłowo. W: J. Paczyk (red.),

Forum pedagogów specjalnych XXI wieku (t. 2, s. 133-138). Łód: Wyd. Uniwersytetu