POSTĘPY CHEMII M 18 .

M

TYGODNIK POPULARNY^OŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA."

W Warszawie: ro c z n ie rs. ⁸

k w a r ta ln ie „ 2

Z przesyłką pocztową: r o c z n ie „ 10 p ó łr o c z n ie „ 5

P r e n u m e r o w a ć m o ż n a w R e d a k c y i W sz e c h ś w ia ta i w e w s z y s t k ic h k się g a r n ia c h w k r a ju i z a g r a n ic ą .

Komitet Redakcyjny stan ow ią: P . P . D r. T. C h a łu b iń sk i, J . A le k sa n d r o w ic z b. d z ie k a n U n iw ., m a g . K. D eik e, m a g . S. K r a m sz ty k , W ł. K w ie tn ie w sk i, B . K e jc h m a n ,

m a g . A . Ś ló sa r s k i i p rof. A . W r z e śn io w sk i.

„ W sz e c h św ia t11 p rz y jm u je o g ło sz e n ia , k tó r y c h tr e ś ć m a ja k ik o lw ie k z w ią z e k z n a u k ą n a n a stę p u ją c y c h w a ru n k a ch : Z a 1 w iersz z w y k łe g o druku w sz p a lc ie a lb o je g o m ie js c e p o b ie r a się za p ie r w sz y r a z kop. 7 ‘/2,

z a sz e ść n a s tę p n y c h r a z y kop. 6, za d a lsze k op. 5.

A . d r e s I R e d a ł s i c y i : P o d w a l e USTr 2 .

POSTĘPY CHEMII

OD BERZELIJUSZA DO DUMASA.

M O W A P R O F E S O R A R O S C O E

w e d łu g c z a so p ism a N a tu r fo r sc h e r I» rzetł u m ą c z y ł

Stanisław Prauss.

Na zeszłorocznem zebraniu British Asso- ciation w M ontrealu zagaił prof. H enryk Enfield Roscoe, posiedzenie sekcyi chemicznej następującą mową:

Ze śmiercią Berzelijusza w 1848 r. skoń­

czyła się ostro odgraniczona epoka dziejów nauki naszej, ze zgonem Dumasa, a niestety i W urtza w 1884, kończy się druga. Może nie będzie bezpożytecznem przyjrzeć się pe­

wnym punktom postępu, jaki chemija w cią­

gu tego peryjodu zrobiła i w ten sposób po­

równać stanowisko nauki w burzliwym roku 1848 z tem, jakie obecnie, w spokojniejszym może p*eryjodzie, zajmuje.

Różnice pomiędzy tem, co zapewne na- zwanem będzie Berzelijuszowską erą, a tem, zezem imię Dumasa nazawsze będzie złączo­

ne, okazują się na różnych punktach, na ża-

dnym jednak wyraźnieją ja k w różnych za­

patrywaniach, jakie o istocie związków che­

micznych panowały.

W edług dawnych wyobrażeń, własności związków istotnie w arunkują się jakością tworzących je atomów, które wystawiano sobie w ten sposób uporządkowane, iż two­

rzyły one podwójny system. Przeciwnie, według nowszych zapatrywań, przeważnie liczba i ułożenie atomów wewnątrz cząste­

czki są czynnikami określaj ącemi własności związków, których nic należy sobie wysta­

wiać jakoby z dwu grup atomów złożonych, lecz jako pojedyńczy zbiór tych ostatnich.

Pomiędzy tymi, którzy z korzyścią praco­

wali nad wprowadzeniem tej ważnej zmia­

ny w zapatrywaniach na zasadnicze pytanie chemii teoretycznej, nasamprzód zaznaczyć wypada imię Dumasa a po nim sławną parę chemików Laurenta i Gerhardta, którzy z retortą i piórem wyciągnęli w pole prze­

ciw panującym zapatrywaniomizwolna zdo­

łali wreszcie, jakkolwiek już nie za życia pierwszego z nich, przekonać chemików, że zaprawdę, dziwny musi być stan umysłów w epoce, kiedy chemija może być definijo-

A v a n ą jako „nauka o ciałach, które nie istnle- ją .“ Berzelijusz bowiem, wierny z góry po-

274

wziętym zapatrywaniom, zmuszony był pod naciskiem nowych odkryć do przyjęcia wzo­

rów, które powoli coraz bardziej złożonemi być poczynały i prowadziły do coraz bar­

dziej wątpliwych hipotez, tak dalece, aż wreszcie zwolennicy jego zaledwie zdolni byli śledzić budowę oryginalnych nowych rodników, na które liczne składały się ato­

my. Takie położenie rzeczy, samo przez się naturalnie, doprowadziło do wyleczenia i uni­

tarne wzory G erhardta zaczęły ogólnie wcho­

dzić w użycie.

Nietylko dlatego zmiana ta zbawiennie oddziałała, że była wyrazem pojedynczej natury związków chemicznych, lecz także

•—i to szczególniej—dlatego, że odkryła ona ogólne ańalogije między podobnie złożone- nii związkami a przezto dostarczyła spra­

wdzianu budowy tych ciał pokrewnych.

Uczynił to G erhadt w 1852 r. przez swą do­

brze znaną teoryją typów, na zasadzie któ­

rej organiczne ciała o znanej budowie mo­

gły być uporządkowane według czterech ty­

pów: wodoru, chlorowodoru, wody i amoni- jaku. O teoryi tej można powiedzieć, że ona- to więcej niż każda inna jej współczesna przyczyniła się do jasnego zrozumienia sto­

sunków pomiędzy związkami chemicznemi istniejących. Inną uderzającą różnicę w po­

jęciach chemii Berzelijuszowskiej ery i poję­

ciach epoki czasami nowożytną zwanej, przed­

stawi nam tak zwana teoryja podstawień.

Dumas, któremu teoryją tę zawdzięczamy, wykazał, że chlor może w wielu związkach zastępować miejsce wodoru, a powstające przytem ciała posiadają cechy pierwotnym właściwe. Berzelij usz sprzeciwiał się temu zapatrywaniu i obstawał przy tem, że różni­

ce między temi dwoma pierwiastkami czy­

nią niemożliwą ideę substytucyi. Pomimo wpływowego podtrzym ywania teoryi tej przez Liebiga, pomimo odkrycia odwrotnych podstawień (t. j. tworzenia się pierwotnych związków z ich produktów podstawienia) przez Melsensa, Berzelij usz aż do końca nic dał się przekonać, a na to, co w rzeczy­

wistości było potwierdzeniem jego własnej teoryi złożonych rodników, co, ja k powie­

dział Liebig, rozświetliło niejeden ciemny dział chemii organicznej, Berzelij usz zapa­

trywał się jako na błąd najgorszego rodza­

ju . Ta niezdolność pewnych umysłów do-

N r _18._

patrzenia się w odkryciach innych potwier­

dzenia własnych swych zapatryw ań nie jest zjawiskiem niezwykłem; tak np. D al ton, ja k sobie przypominamy, nie mógł się nigdy zgo­

dzić na przyznanie słuszności prawom Gay- Lussaca, dotyczącym połączeń objętościo­

wych gazów, jakkolw iek, ja k to słusznie Berzelij usz zauważył, skoro tylko zamiast objętości napiszemy atomy i przyjmiemy substancyją w stanie stałym a nie gazowym, odkrycie Gay-Lussaca staje się jednym z naj­

ważniejszych argumentów popierających hi­

potezę Daltona.

Lecz inna jeszcze zmiana w zapatrywa­

niach zaczyna się razem z Dumasowską epo­

ką, zmiana, która na postęp nauki naszej j e ­ żeli nie większy, to równy, ja k poprzednia wpływ miała. W zględne ciężary ostatecznych cząstek wyrażając się własnemi słowami Daltona, ogólnie aż do tego czasu przez che­

mików przyjęte, były ciężarami równowa- żnikowemi Daltona i W ollastona, które dla tlenu i wodoru wyrażały stosunek, w jakim się te pierwiastki łączą, mianowicie 8 i 1.

W ielki szwedzki chemik, sam jeden prawie podówczas, owe liczby uznawał za sztuczne.

Opierając swe dowodzenia na prostych p ra­

wach dotyczących połączeń objętościowych, a wygłoszonych przez Gay-Lussaca, utrzy­

mywał on, że prawdziwe ciężary atomowe wyrażone być muszą przez stosunki istnie­

jące między równemi objętościaini dwu ga­

zów, dla wodoru więc i tlenu 1:16. Zapa­

tryw ania te nie zyskały sobie j eszcze uzna­

nia chemików, aż w roku 1843 G erhardt za­

proponował podwoić ciężary równoważniko­

we tlenu, siarki i węgla. Nader silną była opozycyja, jak ą reforma ta napotkała; sam Berzelij usz nie pozwolił wspomnieć o niej w swych rocznych sprawozdaniach o postę­

pie nauki i dowiódł przez to prawdy wła­

snych słów swoich: „że obstawanie z przy­

zwyczajenia przy jakiemś pojęciu, często do­

prowadza do tak bezwzględnego przekona­

nia o jego słuszności, iż słabych stron jego zupełnie się nie zauważa i ignoruje wszelkie dowody przeciw niemu.“ Zapatrywania te wtedy dopiero ogólnie przez chemików zo­

stały przyjęte, kiedy w roku 1858 Canizzaro nadał dzisiejszą silną podstawę całej spra­

wie, wykazując jasno różnicę pomiędzy cię­

żarem cząsteczkowym i równoważnikowym,

W S Z E C H Ś W IA T .

N r 18. W SZECHŚWIAT. 275 wykazując w jak i sposób, na zasadzie prawa

Avogadra i Amperea dla związków lotnych, ciężary atomowe pierwiastków dają. się wy­

prowadzić.

Jakkolw iek dziwnem wydać się to może, jednakże jestto prawdą, że ciężary atomowe G erhardta i wynikająca z nieb nomenklatu­

ra, napotkały najsilniejszy opór w jego oj­

czyźnie, tak że jeszcze, przed rokiem lub dwoma laty nie używano ich w Paryżu przy żadnym wykładzie.

Teoryją rodników rozwinięta w 1834 r.

przez Liebiga— w następnych latach wsparta była licznemi doświadczeniami. Klasyczne badania Bunsena nad kakodylem, wykazu­

jące możliwość istnienia metaloorganicznych rodników, mogących odgrywać rolę metalu, a dalej odkrycie etanu przez Franklanda w 1849 roku dostarczyły tego, co zwolenni­

cy tej teoryi uważali za kamień zamykający sklepienie w nauce o budowie związków.

Zlanie się teoryi rodników i typów, prze­

ważnie sprowadzone przez odkrycie amoni- jaków złożonych przez W urtza w 1849 r., ukazuje nam jutrzenkę nowoczesnej chemii.

Od tej chwili poczęto uważać związki orga­

niczne za dające się porównywać z prostemi nieorganicznemi ciałami a wodór za pier­

wiastek, dający się podstawić nietylko przez chlor lub jakiś metal, lecz również przez jak ą grupę organiczną lub rodnik. Osobi- j

ste wspomnienia moje sięgają tego okresu.

Liebig w Giessen, W oehler w Getyndze, Bun- sen w M arburgu, Dumas, W urtz, L aurent i G erhardt w Paryżu byli umysłami przodu- jącemi w chemii na kontynencie. U nas w kraju Graham, którego badania nad fosfo­

ranami pozwoliły Liebigowi założyć teoryją kwasów wielozasadowych, pracował i uczył przy University College w Londynie, a W il- liamson pełen nowej nauki i poglądów fran­

cuskiej pary chemików, właśnie został mia­

nowany na opuszczoną ze śmiercią biednego ł ownesa katedrę chemii praktycznej przy tem samem kolegijum. W tym samym cza­

sie Hofmann, w którym Liebig znalazł umysł swemu równy, ze względu na zapał do po­

stępu nauki, założył u nas jednę z najpło­

dniejszych szkół nauki, przenosząc do A n­

glii sporą część ognia giesseńskiego. Na edynburskiem zebraniu naszego towarzy­

stwa W illiamson odczytał rosprawę o wyni­

kach poszukiwań swoich nad powstawaniem eteru, która nietylko, że zawierała rozwią­

zanie ciekawej a dotychczas nierozwiązanej zagadki, lecz zarówno nadawała się do wy­

warcia niezmiernie ważnego wpływu na ro­

zwój naszych teoretycznych poglądów. Do­

wiódł on bowiem naprzekór istniejącym podówczas zapatrywaniom, że eter zawiera dwa razy tyle węgla co alkohol i że z tego ostatniego powstaje nie wskutek prostego wydzielania pierwiastków wody, lecz przez zastąpienie wodoru etylem. F a k t ten zgo­

dny z prawem Avogadra i Amperea o obję- tościach cząsteczkowych, przedstawionym mógł być jedynie w ten sposób, że cząsteczki wody składają się z dwu atomów wodoru i jednego tlenu i że przez zastąpienie jedne­

go atomu wodoru przez etyl powstaje alko­

hol, skoro zaś obadwa rodnikiem tym za­

stąpimy, otrzymamy eter. Dalej W illiam­

son wprowadził do chemii organicznej (na­

stępnie przez G erhardta przyjęty) typ wo­

dy, rozszerzył pojęcia nasze o podobień-

•stwic pomiędzy alkoholami i kwasami, za­

znaczając, że te ostatnio również do typu wody sprowadzić się dają i przepowiedział konieczność istnienia ciał, znajdujących się w tym samym stosunku do kwasów, w j akim są etery do alkoholów; przepowiednia ta wkrót­

ce potwierdzoną została (1852) przez od­

krycie bezwodników przez Gerhardta. D al­

sze wyniki, do zaznaczonych j uż, z szybko­

ścią wciąż się przyłączały, składając się na budowę szkieletu teoretycznej chemii nowo­

żytnej. Do takich zaliczyć należy jako naj­

ważniejszy, przyjęcie skondensowanych ty­

pów związków, utworzonych odpowiednio do podwójnego lub potrójnego typu cząste­

czki wody; związane są z niemi imiona W il- liamsona i Odlinga. Przyłączają się do nich badania Brodiego nad wyższemi alkoholami, Berthelota nad gliceryną i W urtza nad dwuatomowemi alkoholami czyli glikolami.

W innym kierunku podjęte p r z e zHofmanna badania związków aminowych i amidowych otworzyły nowe pole, okazując, że częścio­

wo lub całkowicie zastąpić można wodór w amonijaku przez inne pierwiastki lub ich grupy, przyczem typ nie traci charaktery­

stycznych własności.

W roku 1852 zaznaczyć znowu nam wy­

pada zarodki nowej teoryi, która miała za­

276 W SZECHŚW IAT. N r 18.

jąć ważne stanowisko w postępie nauki, mia­

nowicie teoryi wartościowości lub inaczej atomowości F ranklanda, któremu nową tę gałąź nauki zawdzięczamy. Dziwna rzecz, żeFrankland nie wykazał charakterystycznej cztero wartościowości węgla, jakkolw iek brał on pod uwagę symetryczne wiązanie w nie­

organicznych związkach azotu, fosforu, ar­

senu i antymonu i j akkolwiek dalej wskazał fakt nasycania siły łączącej przyciągają­

cych się pierwiastków przez jednakow ą za­

wsze liczbę pierwiastków. Dopiero w roku 1858 Couper wypowiedział teoryją cztero- wartościowości atomu węgla, którą w pomy­

słowy sposób w tymże roku Kekułe umoty­

wował, teoryją, której chemija organiczna bardziej, niż jakiejkolw iek innej zawdzięcza niezwykły postęp, ja k i w ostatnich dwudzie­

stu latach zrobiła, postęp tak wielki, iż obe­

cnie już niemożliwem byłoby najzupełniej dla jednostki zapanowanie n ad szczegółami i zaznajomienie się z ciągle wzrastającą ma­

są faktów, przez pilnych pracow ników na tem polu zbieranych.

Kwestyja wartościowości pierwiastków jest jedną z tych, które od zaznaczonej da­

ty dostarczyły chemikom wiele m ateryjału zarówno do dyskusyi j ak do prac doświadczal­

nych. Czy to staniemy po stronie Kekulego, obstającego za niezmiennym charakterem wartościowości pierwiastków, czy też po stronie Franklanda, uważającego go za zmienny, dla większości chemików je s t ja- snem, że stałych i określonych przypuszczeń, na których teoryja ta zdawała się opierać, za pewne przyjmować nie należy. Jeżeli bo­

wiem postęp w badaniach wykazał, że w wie­

lu razach niemożebnem jest przyjęcie j e ­

dnej tylko wartościowości pierwiastku two­

rzącego liczne związki, to z drugiej strony niemożna też uważać za słuszne innego za­

patrywania, gdyż przypisując jakiemuś pier­

wiastkowi tyle wartościowości ile związków z innemi on tworzy, wyrażamy poprostu, omawiając, to samo co opiewa stare prawo stosunków wielokrotnych Daltona.

Bądźcobądź zaznaczyć jesteśmy w stanie pewne ogólnie przyjęte wyniki. Przede­

wszystkiem istnienie organicznych i nieor­

ganicznych związków nienasyconych, ja k tlenek węgla z jednej strony, z drugiej kwas jabłkowy i cytrynowy. Po wtóre zależność

wartościowości pewnego pierwiastka nietyl­

ko od natury innego, z którym pierwszy jest połączony, lecz jej stosunek do ciężaru ato­

mowego drugiego składnika, którego jest funkcyją peryjodyczną.

T ak tedy pierwiastki grupy chlorowej są jednowartościowemi, skoro tworzą związki z pierwiastkami lub rodnikami elektrododa- tniemi, stają się jednak trój wartościowemi, pięciowartościowemi i siedmiowartościowe- mi, łącząc się z elektroujemnemi. Dalej pierwiastki grupy siarkowej są w pierwszym wypadku dwuwartościowemi, w drugim cztero wartościowemi lub sześcio wartościo­

wemi. Peryjodyczność tej mianowicie wła­

sności atomów wzrastania i opadania, oka­

zuje się jasno w takim np. szeregu:

A g C l„ Cd Cl2, In Cl3, Sn Cl4, Sb I I 3, Te H 2, I H , a także w szeregach tlenków.

Trudności z przedmiotem tym połączone ocenimy na kilku przykładach: Czy wanad dlatego, żenajwyższyj ego związek chlorowy ma cztery atomy chloru, jest cztero warto­

ściowym? Co mamy powiedzieć o warto­

ściowości ołowiu, jeżeli jeden jego atom łą­

czy z czterema metylami, tworząc gazowy związek, podczas gdy gęstość pary jego związku chlorowego wykazuje, że w jednej cząsteczce na atom metalu przypadają dwa atomy chloru? Lub, jakże utrzymywać mo­

żna o nowćj metodzie, iż jest ona w stanic określić wartościowość wolframu, jeżeli jego sześciochlorek roskłada się w stanie gazowym a pięciochlorek jest najwyższym związkiem trw ałym w stanie gazowym? W ja k i sposób dalój mamy określić punkt, do którego pe­

wne ciało je s t gazowem? Czterochlorek siarki np., jeden z najmniej trwałych związ­

ków, daje się ulotnić przy wszystkich tem­

peraturach poniżej-—22°, podczas gdy woda, jeden z najstalszych związków, jakie znamy, rospada się przy temperaturze topiącej się platyny na swoje składniki.

Jakkolw iek wiele wątpliwości pojawia się w szczególnych wypadkach, wobec powsze­

chnego zastosowania praw a wartościowości zaprzeczyć się nie da wysokiej doniosłości ogólnych stosunków pierwiastków, które nauka o wartościowości pomogła na światło wyprowadzić, a które wykazują istnienie praw przyrody najogólniejszego znaczenia;

mam tu na myśli prawo peryjodyczności

N r 1 8 . WSZECHŚWIAT. 2 7 7

pierwiastków, nasamprzód przez Newlanda zarysowane a obecnie rozwinięte przez Lo- taryjusza Meyera i Mendelejewa. Na zasa­

dzie tego, że własności chemiczne pierwia­

stków są peryjodyczną funkcyją ich cięża­

rów atomowych, czyli tego, że materyja na­

biera podobnych własności, jeżeli ciężar atomowy pierwiastku wzrasta o taką samą, lub prawie taką samą liczbę, dochodzimy do klucza, który nam pozwala dotychczasowe

„disjecta membrą“ naszego gospodarstwa chemicznego doprowadzić do jakotako pra­

wdopodobnego porządku, a to daje nam śro­

dek wskazania familijnych podobieństw, pierwiastki te charakteryzujących. Możemy tu sobie, z uwagi na fakty, powinszować, mianowicie zaś tego, że wskutek no­

wych badań Braunera, Nilsona i Pettersso- na pierwiastki telur i beryl, dwa do­

tychczas nazewnątrz stające wyrazy, mogły być wprowadzone do szeregu, tak, iż obecnie ośm jedynie stanowi ważny wyjątek spomię­

dzy 64 pierwiastków, a niewielu wątpi o tem, iż większe nieco staranie w tym wypadku plamę ciążącą na jego imieniu usunie. To prawo peryjodyczności na coś więcej nam jeszcze pozwala; albowiem tak, ja k astronom może przepowiedzieć z zakłóceń biegu zna­

nych planet, istnienie innych, dotychczas nieznanych, chemik mógł, opierając się na tem prawie, przepowiedzieć fizyczne i che­

miczne własności pewnych niedostających wyrazów w szeregach pierwiastków, ja k ekaglinu i ekaboru, które podówczas jeszcze nienarodzone, wkrótce jako gal i skand po­

znane zostały. Strzedz się jednak musimy, ażeby powodzenie w kilku wypadkach nie zaślepiło nas wobec faktu, że dotychczas nie- znamy praw a przyrody, wyrażającego sto­

sunek pomiędzy własnościami i wartością ciężarów atomowych pierwiastków, że nie­

które ugrupowania nie polegają na pewnie wykazanem podobieństwie własności pier­

wiastków i że tylko dlatego, iż wartości ich ciężarów atomowych przedstawiają pewne prawidłowości, ugrupowanie takie jest mo- żliwem. Dobrze więc uczynimy, że przyto­

czymy tu słowa Lotaryjusza Meyera, pamię­

tając w tym wypadku, zarówno ja k jem u po­

dobnych w nauce, o niebespieczeństwie, w aforyzmie Bacona wyrażonem, „że duch cieszy się, wzbijając się do ogólnych pewni­

ków, aby tam spokój znaleść, a jed n ak po krótkim tam pobycie, doświadczeniem po­

gardzać zaczyna“ i pamiętając o tem, że prawny tylko związek hipotezy z doświad­

czeniem zdolnym będzie do założenia syste­

matycznej chemii nieorganicznej, niepotrze- bującój się obawiać porównania z porząd­

kiem, panującym w organicznej gałęzi wie­

dzy naszej. Dobrze też będzie przypomnieć tu o tem, że zawiłość składu nie jest jed y ­ nym przywilejem związków węglowych i że zanim możliwem będzie usystematyzowanie chemii nieorganicznej, zmuszeni będziemy załatwić się nie z j ednym związkiem, o któ­

rego budowie obecnie nic nie wiemy. Jako przykład wspomnę pięknie krystalizujące fosfomolibdeniany, świeżo przez W olcotta Gibbsa otrzymane, zawierające w cząsteczce setki atomów.

Wychodząc z teoryi cztero wartościowej natury atomu węgla, napotykamy pytania, nad któremi chemicy debatowali: 1) Czy cztery jednostki połączeniowe atomu węgla jednakow ą lub różną wartość posiadają.

2) Czy słusznem jest przyjęcie dwu warto­

ściowego atomu węgla w t.z. związkach nie­

nasyconych? Odpowiedź na pierwsze z nich, ulubiony temat Kolbego, znajdujemy w pra­

wach izomerów, obecnie na pewnych zasa­

dach postawionych, a od roku 1862, kiedy Schorlemmer dowiódł identyczności wodor­

ków rodników alkoholowych, z samemi t. z.

rodnikami, rzec można, iż pytanie to zała­

twione zostało; sam bowiem Lossen nawet przyznaje, że istnienie jego szczególnych pochodnych hidroksylijaku w inny sposób, niż przez przyjęcie różnicy pomiędzy poje- dyńczemi jednostkami połączeniowemi azo­

tu objaśnionem być może; co się zaś tycze różnic przyjmowanych przez Schreinera po­

między metylo-^etylo estrami kwasu węgla- nego wykazano, że wcale one nie istnieją.

Co do drugiego punktu równie pewną ma­

my nań odpowiedź w fakcie utlenienia chlor- hidrynu etylenowego na kwas chloro-octo- wy, reakcyi, która nie da się wyjaśnić przez hipotezę istnienia dwuwartościowego atomu węgla w etylenie.

(dok. n ast )

2 7 8 WSZECHŚW IAT. N r 18.

U Ż Y T E C Z N O Ś Ć

WAPIENNYCH NABOJÓW

W G Ó R N I C T W I E .

p o d a ł K . I*.

W kamieniołomach, ja k również w kopal­

niach węgla i wogóle w górnictwie używają dotąd do rozsadzania i rozkruszania skał i grubszych pokładów, przeważnie prochu i dynamitu, lecz te i tym podobne m ateryja­

ły wybuchowe posiadają cały szereg nader ważnych niedogodności. P rz y zapaleniu ich bowiem raptownie wydzielają się wielkie objętości gazów o prężności tak wysoki ćj, że każdy wybuch sprawiać musi ogromne wstrząśnienia; odłamy więc rozmaitej wiel­

kości, wylatując z siłą odpowiednią strzało­

wi, spadają w dosyć znacznem oddaleniu od miejsca założenia naboju i narażają przezto robotników na ciągłe niebespieczeństwa.

Gwałtowne wstrząśnienia jednocześnie po­

wodują tworzenie się szczelin w słupach i fi­

larach, pozostawianych w celu podtrzymy­

wania stropów; z tych samych przyczyn otwierają się też rospadliska w warstwach spodnich jeszcze nie wyzyskiwanych. W do­

datku, gazy powstające ze wspomnianych na | wstępie materyjałów wybuchowych są mniej J lub więcej szkodliwe dla zdrow ia robotni­

ków, a stają się nawet czynnikiem groźnym

W kopalniach głębokich, gdzie przew ietrza­

nie jest zwykle niewystarczające, z powodu trudnych warunków.

Pom ij aj ąc niektóre inne, wprawdzie mniej­

szej wagi ujemne strony prochu i dynamitu ja k np. niebespieczeństwo przechowywania większych zapasów i t. p. — bądźcobądź i tak ju ż dosyć poważnych względów zebrało się, ażeby skłonić specyjalistów do wyszukiwa­

nia odpowiedniejszych środków, mianowicie zaś takich, któreby siłę swoję wyw ierały mniej błyskawicznie, że tak powiemy, gdyż tylko przy pow7olniejszem a jed n a k state- cznem działaniu, rozsadzanie może odbywrać się bez wstrząśnień. Pożądanem jest również, by środek mający zastąpić proch i dynamit nie wytwarzał gazów szkodliwych.

Materyjał odpowiadający przytoczonym

wymaganiom, zdaje się, znaleziono w wapnie niegaszonem i z wielkiem powodzeniem za­

stosowano ju ż w kopalniach węgla Smitha i Moora w hrabstwie D erby *). Po kilko- krotnych nieszczęśliwych wypadkach z ro ­ botnikami, spowodowanych, ja k utrzymywa­

no niedosyć oględnemi strzałami, władze stanowczo wTzbroniły używanie prochu w wy­

mienionych kopalniach; gdy więc robota rę­

czna, posiłkująca się oskardami i drągami że- laznemi, okazała się zbyt drogą, właściciele kopalni, przeprowadziwszy szereg doświad­

czeń z rozmaitemi innemi środkami wybu- chowemi, wybrali wreszcie naboje z wapna niegaszonego — osiągnięte bowiem wyniki były ze wszech m iar zadawalniające. Z ros- sadzonych zapomocą tych naboi pokładów nie rozlatyw ały się odłamy, robotnicy tedy nie potrzebowali uciekać w odległe zakąty i ukrywać się. W yrób zaś nabojów z wapna i sposób używania jest bardzo prosty.

Z możliwie najczystszych i dobrze wypa­

lonych wrapniaków sporządzono cylindryczne wałeczki średnicy 62 mm i długości pierwo­

tnej 175 mm; ciśnieniem wszakże po 40 ton z każdego końca cylindra zmniejsza się dłu­

gość tę do 115 mm, poczem wałeczki obwija się grubszym papierem i naboje gotowe są do użycia.

Jakkolw iek w treściwcm sprawozdaniu o będącym w mowie przedmiocie, odczyta- nem w towarzystwie gieologów w Manche­

ster, pominięte są sposoby przechowywania nabojów wapiennych — łatwo wszelako do­

myślić się można, że wałeczki do chwili użycia powinny mieścić się w bardzo su-

j chych i dobrze przewietrzanych składach, ponieważ wapno niegaszone bardzo chciwie pochłania wilgoć i dwutlenek węgla. Nie- wąpliwie też skuteczniej działać będą na­

boje świeże aniżeli odleżałe, choćby nawet w suchych przestrzeniach.

Otwory do zakładania nabojów wiercono mechanicznym lub ręcznym świdrem, głębo­

kość zaś wiercenia zależała od twardości po­

kładów; średnia głębokość otworów tych wynosiła 1 m, a wzajemna ich odległość około 1,25 m—do wy wiercenia j ednego otwo-

') N a le ż y d o r z ę d u m ie js c o w o śc i p o sia d a ją c y c h n a jb o g a tsz e z a g łę b ia w ę g la k a m ie n n e g o w A n g lii.

N r 18. W SZECHŚWIAT. 279 ru wystarczało 15—-20 minut. Na dnie ka­

żdego otworu świdrowego umieszcza się na-o O Ł bój wapienny, u wylotu natomiast nasadzo­

no rodzaj lejka z 6-ciu dziurkami, poczem otwór, podobnie ja k dla strzałów zwykłych, zabija się zatyczką. Wodę w końcu wpro­

wadzano do naboju zapomocą ręcznych pompek.

Znane jest działanie wody na wapno nie­

gaszone, czyli używając terminologii nauko­

wej, na tlenek wapnia (Ca O): wytwarza się mianowicie wodan wapnia (Ca H 2 0 2) t. j.

wapno gaszone, przyczem objętość masy znacznie się powiększa i rozgrzewa się ona bardzo silnie, tem peratura bowiem dochodzi do 500° C. Otóż wałeczek wapienny roz­

szerzając się niepomiernie i przenosząc ci­

śnienie na otaczające go ścianki otworu świ­

drowego, rozsadza i rozrywa spójność gru­

bych pokładów; taki przebieg uważać należy jako początkującą i główną akcyją nabojów wapiennych, sądzimy atoli, że oprócz tego, w dalszym ciągu, z nadmiaru wody niepo- chłoniętej przez tlenek wapnia, powstaje wobec tak podwyższonej tem peratury para wodna wysokiej prężności, mogąca równo- ległem działaniem przyczynić się do wzma­

gania siły rozsadzającej.

Obawiano się też pierwotnie, ażeby ciepło wytwarzające się przy łączeniu wody z tlen­

kiem wapnia, nie stało się przyczyną za­

palania i wybuchu gazów niemal zawsze w kopalniach węgla kamiennego nagroma­

dzających się. Po przeprowadzeniu w tym kierunku specyjalnych doświadczeń, obawy okazały się płonnemi.

M ożnajuż dzisiaj powiedzieć, że osiągnięte dotychczas wyniki zalecają naboje wapienne do szerszego zastosowania i rospowszechnie- nia w górnictwie, zwłaszcza w kopalniach węgla kamiennego. Zaznaczyliśmy poprze­

dnio, a tu powtórnie podkreślamy, jako wsku­

tek wstrząśnień towarzyszących strzałom z na­

bojów dynamitowych lub prochowych otwie­

rają się rospadliny częstokroć dosyć głębo­

kie; z tych więc szczelin, najczęściej z dol­

nych warstw węgla wydobywają się nagle węglowodory, przeważnie gaz błotny (C H 4), dalsze wstrząśnienia ułatwiają mięszanie się węglowodorów z powietrzem i przygotowa- ; ny tedy jest niszczący żywioł, śmiertelnym dreszczem przejmujący górników i znany

im pod mianem piorunujących wyziewów lub gazów (Schlageńde W etter, Firedamp);

w takim stanie najmniejsza nieprzezorność z ogniem pociąga ża sobą przerażające kata­

strofy, w rodzaju tych, jakie ostatnio wyda­

rzyły się w kopalniach K arw ina i Dąbrowa w pobliżuFrysztatu na Szląskuaustryjackim i w kopalni Sw. Jan około Saarbrucken.

W prawdzie przyczyna tych katastrof nie jest wyświetlona dotąd i zapewne nigdy już nie da się stanowczo dociec, lecz bodaj czy"

nie najbliżej prawdy są ci, którzy w dyna­

micie głównie szukają rozwiązania smutnej zagadki.

p o d a ł Z n .

(C ią g d a lsz y ).

Wyliczając części składowe krwi, szcze­

gólny nacisk położyliśmy na znaczenie, ja ­ kie pomiędzy niemi przypada w udziale czer­

wonym ciałkom. Im to właśnie przypisać należy, że krew zarówno w fizyjologicznych ja k i chemicznych względach nie może być uważana za płyn wodnisty, pomimo ilościo­

wej przewagi zawartej w niej wody. Fizy- jologija w rzeczy samej zapatruje się na krew, jako na tkankę, chemija zaś musi na czele pytań, odnoszących się do krwi, posta­

wić kwestyją znajomości składu ciałek czer­

wonych.

Jeżeli oddzielimy ciałka czerwone od in­

nych części składowych krwi sposobem po­

przednio wskazanym, to stosunek ich ilości do całej masy krw i wyrazi się przez liczby różne dla różnych zwierząt, ale mniej wię­

cej bliskie stosunku 1:3. Zebrane oso­

bno ciałka te zawierają jeszcze w sobie wie­

le wody, która może im być odebrana przez bardzo ostrożne suszenie przy niskiej tempe­

raturze, przyczem znowu bezwodna pozo­

stałość wynosić będzie około '/3 całości. T a sucha pozostałość, zabarwiona na kolor cie­

mno-czerwony, przedstawia własności ogól­

ne ciał białkowatych, ale przy bliższym roz­

2 8 0 WSZECHŚW IAT. N r 18.

biorze okazuje się jeszcze złożoną, z kilku rozmaitych materyj. Przez odpowiednie po­

stępowanie możemy j ą rozdzielić na hema- tokrystalinę, globulinę, materyje tak z w.

ekstraktowe, lecytynę, cholesterynę i w re­

szcie związki nieorganiczne. Rzecz prosta, przytoczony skład odpowiada normalnej krw i zdrowego zwierzęcia.

Żeby jaknajprędzej dojść do rzeczy naj­

ważniejszych, załatwijm y się naprzód z temi częściami składowemi, które dla chemiczne- go poglądu na znaczenie krw i są najmniej ważne. Tak, globulina, ciało białkowate, mało dotychczas zbadane, jest uważana za część kształtowniczą ciałka krwi, ponieważ po usunięciu wszystkich innycb części skła­

dowych zatrzym uje jego postać. Jest ona bezbarwna i w organizmie dosyć rospo- wszechniona: wchodzi naprzykład do składu soczewki i ciała szklistego oka. Ilość glo­

buliny w suchem ciałku czerwonem ze krw i ludzkiej wynosi około 1/io 11 a wagę. Co do materyj ekstraktowych, to o nich mniój j e ­ szcze powiedzieć można. Sama nazwa, używa­

na dla ciał o składzie mało znanym, nietrw a­

łych, trudnych do badania, pospolicie w us­

tach chemika ma znaczenie bardzo zbliżone do wyznania małój albo żadnej ich znajomo­

ści. Takich materyj suche ciałko czerwone zawiera około 0,003 swej wagi. Związki nieorganiczne, których ilość może wynosić około 0,009, są to związki potasu, sodu i ma­

gnezu z chlorem i kwasem fosfornym. N a­

koniec lecytyna i cholesteryna, związki sto­

sunkowo proste i doskonale zbadane, są b a r­

dzo zajmujące dla fizyjologii i ich obecność w ciałkach krw i może być w tej nauce obszernie wyzyskana, dla nas jednakże zna­

czenia w tój chwili nie mają. Ilość lecyty­

ny do 0,0075 a cholesteryny do 0,01 w su­

chem ciałku czerwonem dochodzić może.

Użyty powyżej wyraz liematokrystalina nie je s t ścisłym terminem naukowym. W rze­

czy samej z krw i rozmaitych zwierząt przy­

gotowane próbki hem atokrystaliny różnią się między sobą w wielu własnościach i na­

wet, o ile się zdaje, w składzie chemicznym.

Żeby dać pojęcie o tym składzie przytoczy­

my cyfry, otrzymane przez prof. Hoppe-Sey- lera przy rozbiorze hem atokrystaliny z krw i psiej, w której uczony ten znalazł (przecię­

tnie z wielu doświadczeń): węgla 53,85%,

wodoru 7,32%, azotu 16,17%, tlenu 21,84%, żelaza 0,43%, siarki 0,39%. Skład hemato­

krystaliny ze krw i innych zwierząt jest b ar­

dzo bliski, ale nie identyczny, a wahaniom jego odpowiadają pewne różnice we własno­

ściach fizycznych. Tak np. jedne zwierzęta dają hematokrystalinę łatwiej, inne — tru ­ dniej rospuszczalną w wodzie; jedne odmia­

ny tego ciała krystalizują się z łatwością, inne •—■ tylko z największym trudem; nako­

niec postać kryształów hematokrystaliny z różnych otrzymanej zwierząt jest rozmai­

ta. Niemniój jednak wszystkie te odmiany m ają nadzwyczaj ważną wspólną cechę j e ­ dnakowego działania na światło.

Nasycony rostwór wodny hematokrystali­

ny jakiegokolw iek pochodzenia, przepuszcza wszystkie części widma słonecznego, oprócz promieni znajdujących się pomiędzy liniją A i okolicą widma między linijami C i D, bliżej tej ostatniej. W miarę roscieńczenia takiego rostworu, na tem ciemnem polu uka­

zują się stopniowo miejsca jasne, ale nawet przy nadzwyczaj znacznem roscieńczeniu pozostają dwa ciemne prążki, pomiędzy lini­

jam i D i E położone i w najwyższym stopniu charakterystyczne. W arstw a rostworu na 1 cm gruba, a wzięta z cieczy, którą przygo­

towano przez rospuszczenie 1 g hematokry­

staliny w 10 l wody, jeszcze daje takie wi­

dmo pochłonięcia jaknaj wyraźni ój. Mimo­

chodem zwracam tu uwagę, że ta własność jest najdzielniejszym środkiem odkrycia krwi i w praktyce sądowo-chemicznój bywa stosowana do rostrzygnięcia, czy dane pla­

my pochodzą od krw i czy też oel j a ki ej innej materyi barwiącej.

Poprzednio ju ż zwracaliśmy uwagę na nienorm alną rospuszczalność tlenu we krwi.

Teraz, kiedy już znamy hematokrystalinę, możemy bliżej zapoznać się z tym faktem, gdyż ona to właśnie jest jego bespośrednią przyczyną. liem atokrystalina zarówno w po­

staci kryształów, j ak i w rostworze wodnym, umieszczona w próżni wydziela tlen. Zoba­

czymy później jeszcze, że liematokrystalina łatwo się zmienia i że nie wszystkie produkty jćj przemian mają zdolność łączenia się z tlenem; stąd to zapewne pochodzi, że przy doświadczeniach nad ilością tlenu, wydzie­

lonego w próżni, otrzymywano liczby dość rozmaite. W każdym razie z poszukiwań

N r 18. WSZECHŚWIAT. 281 Hiifnera, Hoppe-Seylera, a szczególniej Dyb-

kowskiego wypada, że 100 g hematokrystali- ny wydziela ilość tlenu bliską 0,24 g. W po­

dobny sposób, ja k próżnia, działa na hema- tokrystalinę strumień odmiennego od tle­

nu gazu — można więc tlen z niój wydalić całkowicie, przepuszczając naprzykład wo­

dór ponad jej kryształami, albo przez jej rostwory. P rzy tem jednak spostrzedz mo­

żemy, że jedne gazy ograniczają się w swo- jem działaniu do usunięcia tlenu, a do takich należą np. wodor i azot, gdy tymczasem inne, ja k tlenek węgla, cyjanowodór i ace­

tylen nietylko tlen usuwają, lecz także miej- sce j ego same zaj muj ą, łącząc się z hemato- krystaliną w równie nietrwały sposób, a je ­ szcze inne, ja k np. siarkowodór, działają sil­

niej i wywołują bardzo znaczne zmiany w składzie hematokrystaliny.

Hematokrystalina, pozbawiona tlenu, na- pozór niewiele się zmienia, traci jednak wła­

sność krystalizacyi i w przyrządzie widmo­

wym okazuje inne zjawiska. Nasycony jój rostwór daje ciemne pole przechodzące za linij ą D ku C, a za to niedochodzące do linii E , gdy bardzo słabe rostwory dają jeden tylko ciemny prążek, leżący prawie na poło­

wie odległości między prążkami niepozba- wionej tlenu hematokrystaliny.

Na zasadzie tych odmiennych sposobów za­

chowania się, musimy uważać hematokrysta- linę odtlenioną za materyją zupełnie różną od nieodtlenionej, dla łatwiejszego zaś ory- jentow ania się najlepiej będzie, jeżeli razem z Hoppe-Seylerem nadamy tym dwum cia­

łom odmienne nazwiska. Normalną, nieod- tlenioną hematokrystalinę, nazywa ten uczo­

ny tlenohemoglobiną, odtlenionej zaś daje nazwę hemoglobiny.

Krew tętnicza wszystkich zwierząt kręgo­

wych zawiera w sobie tlenohemoglobinę; co do zwierząt niższych, wiadomo, że krew ich różni się w barwie, jednak i tu tlenohemo- | globina była znajdowana w mięśniach i ró- j

żnych tkankach. W e krwi żylnej tlenohe- moglobina ustępuje miejsca, przynajmniej częściowo hemoglobinie. Hemoglobina krwi żylnej jest zapewne połączona z dwutlen­

kiem węgla; tak przynaj mniej sądzićby mo­

żna z wielu doświadczeń, przy których wy­

dzielając dwutlenek węgla, przekonano się, że ze krwi tętniczej wydobywa się on bar­

dzo łatwo i w całości, gdy z żylnej część tyl­

ko tego gazu wydalić łatwo, kiedy część in­

na uporczywie bywa zatrzymywana.

Jeżeli teraz, mając ciągle w pamięci to wszystko, co dotąd o krwi powiedziano, ze­

chcemy sobie objaśnić chemiczne jej zna­

czenie w organizmie, to określenia nasze formułować się będą ja k następuje: Krew, czyli ściślój — hematokrystalina jest pośre­

dnikiem w sprawie utleniania. Komórka, stanowiąca ostateczny element organizowa­

ny, jest w każdym razie istotą, w chemi­

cznym względzie bardzo jeszcze skompliko­

waną, ponieważ składa się z ciał białkowa­

tych i mnóstwa innych złożonych związków chemicznych. Wszystkie te związki, jako główną część składową zawierają węgiel, a obok niego wodór, skombinowane z inne- mi pierwiastkami. Kiedy komórka pracuje, to siła, do wykonania pracy potrzebna, po­

wstaje na rachunek przemian chemicznych owych związków, które z natury swojej są do przemian bardzo skłonne, chemicznie bardzo ruchliwe. W ogólnym zarysie prze­

miany te można sobie przedstawić jako upro­

szczenie składu chemicznego związków sta­

nowiących komórkę. Ale produkty upro­

szczenia, zostając w miejscu, gdzie po­

wstały, zawadzają, ponieważ w dalszym ciągu do pracy we wskazanem wyżej zna­

czeniu są niezdatne. Należy je usunąć—

lecz w tej postaci, ja k wytworzyły się w ko­

mórce, produkty uproszczenia są i do usu­

nięcia trudne. Są one wistocie albo nierospu- szczalne w wodzie, albo jako ciała koloidal­

ne przez błony komórek wydostać się nie mogą, albo liczne jeszcze inne okoliczności przeszkadzają ich usunięciu. K rew w obie­

gu swoim obmywa każdą komórkę organi­

zmu, a tlen tlenohemoglobiny działa na pro­

dukty uproszczenia i spala je. Rezultatem spalenia wszelkich związków węglowych jest dwutlenek węgla, który łączy się z he­

moglobiną i razem z nią we krwi żylnej udaje się do organów oddychania. Rostwór danego gazu, albo taki nietrwały jego zwią­

zek, ja k związki we krwi zawarte, umie­

szczone w atmosferze gazu innego zachowują się tak ja k w próżni. Ponieważ cienkie bło­

ny nie stanowią zapory dla swobodnego ru-

2 8 2 WSZECHŚW IAT. N r 1 8 .

cliu gazów, przeto dwutlenek węgla połączo­

ny z hemoglobiną, czy wogóle zawarty we krwi, doszedłszy do organów oddycha­

nia, znajdzie się w takich warunkach, jak - gdyby był umieszczony w próżni. W ydziela się przeto do wnętrza tych organów a jego miejsce zajmuje tlen, przeprowadzając he­

moglobinę w tlenohemoglobinę.

Tak więc zabarwionej materyi białkowej, stanowiącój główną część składową czerwo­

nych ciałek krwi, przypada w udziale naj­

ważniejsze znaczenie w podstawowej dla ży­

cia sprawie oddychania. Własności tej ma­

teryi są niezwykłe, a od ich dokładnego zro­

zumienia zależy ścisłe poznanie chemicznej strony odżywiania. Chcąc jednak zbadać te własności, trzeba z samą hematokrystali- ną zapoznać się bliżej, aniżeli zdążyliśmy uczynić to dotychczas.

(Dok. nast.)

P O R Z E G Z E K O N G O

przez Dra Nadmorskiego.

V.

S p ła w n o ść K onga, ziem ia, k lim a t, flora i fau n a je g o p o rzecza .

Z zachodu zamyka A frykę środkową pa­

smo gór, ciągnących się wzdłuż wybrzeża Dolnój Gwinei, którym w ypraw a niemiecka do Loango nadała nazwę Zachodnio-Afry- kańskich Gór Łupkowych, ponieważ skła­

dają się głównie z łupku. Najwyższe wierz- chołki tych gór dochodzą ledwo do 1000 metrów, mimo to zamykają one szczelnie wnętrze A fryki od Oceanu, ponieważ niema pomiędzy niemi dolin poprzecznych i wąwo­

zów. Są wprawdzie gęsto porozrywane, ale tylko kotlinam i i wysokiemijaram io stro­

mych ścianach, dających ledwo miejsce są­

czącemu się na dnie przepaści strumykowi.

Jedyne przejścia przez Góry Łupkowe znaj­

dują się w dolinach wyżłobionych przez wię­

ksze rzeki, jednakże z rzek tych tylko Kon- , go przerzyna je w całój szerokości, inne ja k I

Ogowe, Kuilu, Loge mają swe źródla na stokach zachodnich. Kongo jest zatem je ­ dyną drogą, którąby dotrzeć można do wnę­

trza Afryki, gdyby, niestety, i ta jedyna dro­

ga, właśnie na całej przestrzeni, w której przerywa Góry Łupkowe dla żeglugi nie by­

ła niezdatną. Rzut oka na kartę, jak ą poda­

liśmy w N-rze 9 „Wszechświata," wykaże, że niedaleko od ujścia zaczynają się na Kon­

gu wodospady i katarakty, które w znacznej liczbie powtarzają się aż do Bagnisk Stan­

leya. Dopiero powyżej Bagnisk Kongo sta­

je się szerokim i spławnym, ale tam także można ju ż odbywać komunikacyją po lądzie, bo Góry Łupkowe tam się kończą, a zaczy­

nają obszerne równiny.

W odospady Konga nie są zbyt wysokie, spad jego wynosi bowiem od Bagnisk Stan­

leya do Fetishrocka poniżej Bomy, t. j. na przestrzeni 426 kilometrów—258 metry, czyli 1:1686, a w samych Górach Łupkowych znajdujesię 20 większych wodospadów. Naj­

wyższy z nich przy Isangila ma tylko 5 me­

trów, lecz dla żeglugi już i takie wodospa­

dy tworzą nieprzebyte zapory.

Kongo wzbiera dwa razy do roku, w koń­

cu G rudnia i Czerwca i to 5 metrów nad najniższy stan wody podczas suszy; w czasie wylewu większa część porohów znika i rze­

ka przedstawia równiejszą powierzchnię, ale wtedy prąd jój pędzi z tem większą szybko­

ścią i jest dla statków tem niebespieczniej- szym. Szerokość Konga w Górach Łupko­

wych wynosi w przecięciu 700 metrów, naj­

mniejsza tylko 500, największa dochodzi do 2000. Głębokości jego tam, gdzie ona jest największą, t. j. w zwężeniach rzeki, dla sil­

nych prądów wymierzyć niepodobna, ale musi ona być bardzo znaczna, bo w pobliżu ujścia, gdzie koryto znacznie się rosszerza, mierzono zagłębienia do 900 stóp. Zresztą nawet nad samem ujściem, żegluga w górę rzeki musi walczyć z prądem, który jest tak silnym, iż przypływ oceanu, który innemi rzekami wchodzi na kilka mil w kraj, cofa­

jąc upływ rzeki, prądów Konga powstrzy­

mać nie jest w stanie, ocean pcha więc swoje wody na dnie rzeki, a górą płyną nurty Konga niewstrzymanym pędem. Ma­

sy wody, które Kongo rzuca do oceanu, są prawdopodobnie po Amazonce najwię­

ksze ze wszystkich rzek; dla lepszego ich

N r 18. W SZECHŚW IAT. 283 uwydatnienia zamieszczamy następujące

liczby. W oda Konga zatrzymuje jeszcze 14 mil gieograficznycli od brzegu swój smak słodki, brudny jej kolor rospoznać można 40 mil w oceanie, prądy zaś skonstatowano 300 mil od ujścia.

Powiedzieliśmy już, że przed Bagniskami ^j Stanleya, Kongo jest spławnym dla wię- J kszych nawet parowców, głównem więc za­

daniem nowego państwa nadkongowego bę­

dzie utorowanie drogi pomiędzy średnią czę- j

ścią rzeki i jej ujściem. Zaprojektowano | w tym celu kolej żelazną po lewym brzegu Konga i są widoki, że wkrótce rozpoczną się przygotowania, aby ten projekt urzeczywi­

stnić. Będzie to zadanie bardzo trudne do wykonania, bo ja k twierdzi Pechuel-Loesche, który Góry Łupkowe nad Kongiem zbadał, będzie musiała kolej taka przechodzić w po­

przek przez liczne pasma gór i ponad liczne- mi wąwozami, sama bowiem dolina Konga jest często tak wąska, że nawet dla torów

kolei niema miejsca.

Co do klim atu w krajach nadkongowych, I trzeba odróżnić trzy regijony: nadbrzeżny sięgający od oceanu aż do Gór Łupkowych, górski w owych górach i regijon płaszczyzn A fryki środkowej. Dotąd tylko regijon nad­

brzeżny został systematycznie zbadany, o in­

nych mamy tylko urywkowe dane. Rok w regijonie nadbrzeżnym ma tylko dwie po­

ry: chłodną, czyli mglistą i ciepłą, czyli dżdżystą. P o ra mglista rospoczyna się z po­

suwaniem się słońca na północ w końcu Ma­

ja i trw a do końca Sierpnia; w tym czasie I zasłaniają szare obłoki całemi dniami świa- j

tło słoneczne, co poranek unoszą się z miejsc mokrych gęste mgły, które na dzień opada- ^j ją i zraszają obficie ziemię. Najzimniejsze ^J

miesiące są Czerwiec i Lipiec, średnia tem­

peratura dzienna Avynosi wtedy 20° C. Ta zima afrykańska ma dużo podobieństwa do I naszej jesieni.

P o ra gorąca ma dwa peryjody deszczowe: ! mniejszy trwający w Październiku i Listo- j padzie i większy od Lutego do Maja; pomię- J dzy temi peryjodami deszczowemi trw a kró­

tka susza. Ilość spadającego deszczu zdaje się podlegać nad Kongiem większej zmianie, j niż u nas, bo bywają lata, w których deszcz prawie wcale nie pada; skutkiem tego nastę- |

puje ogólny głód, gdyż murzyni nie zbiera­

ją żywności na zapas.

Regijon górski ma mniej opadów niż nad­

brzeżny, w regijonie płaszczyzn środkowych spada natomiast bardzo dużo deszczu, który rozdziela się nie na peryjody, lecz na cały rok. W regijonie nadbrzeżnym dochodzi tem peratura letnia do 59° C. w powietrzu, a do 82° C. na rospalonym piasku; w regijo­

nie środkowym ma termomotr wskazywać średnią temperaturę ranną w południe 24,4°

R., o drugiej zrana 12,4° R. Ale Stanley nie mógł podczas podróży swej robić syste­

matycznych obserwacyj meteorologicznych.

Ziemię równin środkowych opisuje Stan­

ley jak o nadzwyczaj żyzną i mogącą produ­

kować niezmierne ilości gumy, trzciny cu­

krowej, bawełny, kawy i t. p., klimat zaś uważa za tak samo zdrowy, ja k żyzne pre- ryje Ameryki zachodniej. W prost przeci­

wnego zdania jest D r Max Buchner, który będąc sam lekarzem, najlepiej może ocenić znajome mu z wielu okolic stosunki afry­

kańskie, wyraża się o nich w następujący sposób: „Często wypowiadano zdanie, żc A fryka środkowa jest krajem zdrowym, ale dotąd nikt tego jeszcze nie udowodnił.

W głębi Afryki aż do 16° szer. połud. niema I prawdopodobnie ani jednego kwadratowego kilometra ziemi, któryby wolnym był od

| grzybków malaryi. Jestem i ja wpra­

wdzie tego zdania, chociaż wystarczających dowodów na to przytoczyć nie umiem, że grzybki te w środku nie działają tak inten- zywnie, ja k na wybrzeżu, stąd widocznie lu­

dność w środku jest gęstszą niż nad ocea­

nem,“ (Yerhandlungen des H I deutschen Geographentages; str. 41-—42). Inny lekarz niemiecki, który dłuższy czas przebywał w okolicy jezior równikowych, wypowiedział niedawno zdanie, które pewnie najlepiej ma­

luje zdrowotny stan Afryki zwrotnikowej.

Tam, powiada on, gdzie w Afryce są pusty­

nie, klimat nie szkodzi europejczykom, ale gdzie ziemia urodzajna i bujną wydaje ro­

ślinność, panuje klimat zabójczy.

Główną chorobą, której nietylko każdy Europejczyk, ale i krajowcy bardzo często podlegają, są różnego rodzaju febry. Uży­

wano przeciw nim ze skutkiem chininy, pró­

bowano nawet używać małych dawek jako środka prezerwatywnego, ale okazało się, że-