MODELOWANIE INŻYNIERSKIE nr 47, ISSN 1896-771X
OCHRONA KINEMATYCZNYCH WĘZŁÓW MASZYN PRZED ZUŻYCIEM
DZIĘKI WYKORZYSTANIU ZJAWISKA BEZZUŻYCIOWEGO TARCIA
Andrzej Kotnarowski
1a1Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny w Radomiu
aa.kotnarowski@uthrad.pl
Streszczenie
Artykuł dotyczy możliwości aplikacji osiągnięć tribologii w eksploatacji kinematycznych węzłów maszyn. Została w nim przedstawiona metoda konstytuowania warstw ochronnych na współpracujących tarciowo powierzchniach elementów węzłów kinematycznych, minimalizujących niekorzystne skutki tarcia, takie jak opory ruchu i zużycie.
Zaproponowano wykorzystanie zjawiska Garkunowa do otrzymywania tych warstw bezpośrednio w początkowym okresie procesu eksploatacji urządzenia technicznego, zamiast w procesach technologicznych przygotowania po- wierzchni elementów skojarzeń tribologicznych. Efektywność proponowanej metody dokumentują zaprezentowane w artykule wyniki badań własnych.
Słowa kluczowe: zjawisko Garkunowa, bezzużyciowe tarcie, współczynnik tarcia
ANTIWEAR PROTECTION OF MACHINE KINEMATIC JOINTS BY TAKING ADVANTAGE OF NO-WEAR
PHENOMENON
Summary
The paper concerns an application of tribology achievements in operation of machine kinematic joints. The method of protective layers formation on rubbing surfaces of kinematic joints is presented. It minimizes negative effects of friction like movement resistance and wear. Taking advantage of Garkhunov phenomenon for this layers generation directly in initial period of technical equipment operational use is proposed. Effectiveness of proposed method is proved by the results of examinations presented in the paper.
Keywords: Garkhunov phenomenon, no-wear phenomenon, coefficient of friction
1. WSTĘP
Procesy zużywania tribologicznego smarowanych ki- nematycznych węzłów maszyn w warunkach normalnej, stabilnej pracy przebiegają bardzo wolno – tak, że nie mają one praktycznego wpływu na trwałość. Zużywanie tribologiczne nasila się znacząco w warunkach zaburze- nia funkcjonowania warstewki płynu, rozdzielającej powierzchnie współpracujących elementów, zwłaszcza w warunkach tarcia ślizgowego. Zjawisko to występuje podczas każdego uruchamiania i zatrzymywania, gdy w obszarach styku ślizgających się po sobie powierzchni
zachodzi tarcie mieszanego, a nawet – w skrajnych przypadkach – suche. Zapobieganie nadmiernemu zuży- waniu polega głównie na pokrywaniu współpracujących tarciowo powierzchni warstwami ochronnymi w specjali- stycznych procesach technologicznych wytwarzania warstw wierzchnich lub powłok. Procesy te można podzielić na 6 zasadniczych grup [1]: 1) mechaniczne (natryskiwanie detonacyjne), 2) cieplno-mechaniczne (natryskiwanie cieplne, natapianie natryskowe), 3) cieplne (hartowanie czy różnego rodzaju nadtapianie
i napawanie), 4) cieplno-chemiczne (nasycanie dyfuzyjne niewspomagane lub wspomagane, zwłaszcza CVD czyli chemiczne osadzanie z fazy gazowej, oraz stopowanie:
laserowe, elektronowe, plazmowe), 5) chemiczne i ele trochemiczne oraz 6) fizyczne (PVD czyli fizyczne osadzanie z fazy gazowej oraz implantowanie jonów).
Należy podkreślić, że stosunkowo niewiele powłok n kłada się tylko metodami CVD lub tylko metodami PVD. Więcej niż 90% powłok: metalowych, metalocer micznych i ceramicznych nakłada się metodami fizyk chemicznymi (PCVD – Physical-Chemical Vapour Deposition) [2].
Inną, w stosunku do wymienionych powyżej, metodą zapobiegania niekorzystnym skutkom tarcia może być konstytuowanie ochronnych warstw powierzchniowych w procesach eksploatacji. Jednym ze sposobów uzysk wania eksploatacyjnych warstw ochronnych jest wyw łanie w styku tarciowym zjawiska bezzużyciowego tarcia, zwanego też (od nazwiska jednego z odkrywców) zjawiskiem Garkunowa [3]. Zjawisko to zostało najlepiej zbadane w skojarzeniach, w których współpracują ze sobą element stalowy z elementem stalowym, żeliwnym lub ze stopu miedzi, przy czym w przypadku braku elementu ze stopu miedzi, metal ten może zostać dosta czony do węzła tarcia w środku smarowym. W najogó niejszym ujęciu polega ono na funkcjonowaniu systemu tribologicznego w warunkach bezzużyciowego tarcia stanu charakterystycznego dla stawów organizmów żywych (od stawonogów poczynając, a na ssakach kończąc), które są systemami tribologicznymi zamkni tymi, dobrze izolowanymi od wpływów zewnętrznych.
Zasadniczym warunkiem wystąpienia tego zjawiska jest umiejscowienie procesu tarcia w cienkiej warstewce metalicznej, zdolnej do dyssypacji energii i materii [3,7].
Zdolnością taką charakteryzuje się również wa olejowa, jednak tylko w warunkach smarowania hydr dynamicznego. Cienka, metaliczna warstewka może posiadać taką zdolność w warunkach smarowania gr nicznego, gdy z jej powierzchni uwalniane są atomy, a dyslokacje wychodzą z jej wnętrza na powierzchn Dyssypację można przedstawić jako zachodzącą w tej warstewce, wzajemną absorpcję dwóch, skierowanych w przeciwnych kierunkach, strumieni dyfuzyjnych (rys. 1).
chemiczne (nasycanie dyfuzyjne niewspomagane lub wspomagane, zwłaszcza CVD czyli chemiczne osadzanie z fazy gazowej, oraz stopowanie:
chemiczne i elek- fizyczne (PVD czyli fizyczne osadzanie z fazy gazowej oraz implantowanie jonów).
Należy podkreślić, że stosunkowo niewiele powłok na- kłada się tylko metodami CVD lub tylko metodami PVD. Więcej niż 90% powłok: metalowych, metalocera-
ceramicznych nakłada się metodami fizyko- Chemical Vapour
Inną, w stosunku do wymienionych powyżej, metodą zapobiegania niekorzystnym skutkom tarcia może być konstytuowanie ochronnych warstw powierzchniowych procesach eksploatacji. Jednym ze sposobów uzyski- wania eksploatacyjnych warstw ochronnych jest wywo- łanie w styku tarciowym zjawiska bezzużyciowego tarcia, zwanego też (od nazwiska jednego z odkrywców) zjawiskiem Garkunowa [3]. Zjawisko to zostało najlepiej zbadane w skojarzeniach, w których współpracują ze sobą element stalowy z elementem stalowym, żeliwnym lub ze stopu miedzi, przy czym w przypadku braku elementu ze stopu miedzi, metal ten może zostać dostar- czony do węzła tarcia w środku smarowym. W najogól- niejszym ujęciu polega ono na funkcjonowaniu systemu tribologicznego w warunkach bezzużyciowego tarcia – stanu charakterystycznego dla stawów organizmów żywych (od stawonogów poczynając, a na ssakach kończąc), które są systemami tribologicznymi zamknię-
i, dobrze izolowanymi od wpływów zewnętrznych.
Zasadniczym warunkiem wystąpienia tego zjawiska jest umiejscowienie procesu tarcia w cienkiej warstewce metalicznej, zdolnej do dyssypacji energii i materii [3,7].
Zdolnością taką charakteryzuje się również warstewka olejowa, jednak tylko w warunkach smarowania hydro- dynamicznego. Cienka, metaliczna warstewka może posiadać taką zdolność w warunkach smarowania gra-
wierzchni uwalniane są atomy, dyslokacje wychodzą z jej wnętrza na powierzchnię.
Dyssypację można przedstawić jako zachodzącą w tej absorpcję dwóch, skierowanych ch, strumieni dyfuzyjnych
Rys. 1. Procesy absorpcyjne w warstewce, w zachodzi proces tarcia
Strumień dyslokacji i atomów porusza się w kierunku powierzchni warstewki, a strumień wakansów porusza się od powierzchni w głąb warstewki. Funkcjonowanie takiego systemu tribologicznego w warunkach równow gi jest możliwe dzięki istnieniu sprzężenia zwrotnego.
W przypadku, gdy przy pewnym potencjale chemicznym ilość tworzących się dyslokacji przekroczy ilość waka sów, tworzy się skupienie dyslokacji. Kumulacja dysl kacji prowadzi do wzrostu oporów tarcia, powodujących z kolei wzrost temperatury i zmianę potencjału c nego, co nasila selektywne uwalnianie atomów z p wierzchni warstewki, w wyniku czego zwiększa się znów ilość wakansów. Dzięki opisanemu wyżej działaniu sprzężenia zwrotnego odtwarzana jest równowaga syst mu tribologicznego, a sam proces tarcia przebi w sposób oscylacyjny, przy czym współczynnik tarcia osiąga wartości w zakresie charakterystycznym dla tarcia płynnego.
D.N. Garkunow po raz pierwszy zaobserwował zjaw sko minimalizacji zużycia przypadkowo w wysokoobci żonych węzłach tarcia ślizgowego
niną spirytusu z gliceryną), w których stal współprac wała z brązem [3]. Późniejsze badania dowiodły, że ochronna warstewka miedziana powstaje w takim ukł dzie materiałowym dzięki elektrochemicznemu oddzi ływaniu gliceryny oraz jej właśc
w stosunku do tlenków miedzi [7]. Początkowo składniki stopowe przechodzą selektywnie na drodze elektroch micznej z elementu wykonanego z brązu do gliceryny.
W rezultacie warstwa powierzchniowa brązu zawiera głównie nieutleniającą się i aktywną miedź, podatną ze względu na swobodne wiązania do sczepiania ze stalą, dzięki czemu powierzchnia elementu stalowego również pokrywa się miedzią. Proces selektywnego usuwania składników stopowych z powierzchniowej warstwy brązu i pokrywania powierzchni stali miedzią trwa do czasu
cyjne w warstewce, w której zachodzi proces tarcia
dyslokacji i atomów porusza się w kierunku powierzchni warstewki, a strumień wakansów porusza się od powierzchni w głąb warstewki. Funkcjonowanie takiego systemu tribologicznego w warunkach równowa-
tnieniu sprzężenia zwrotnego.
zypadku, gdy przy pewnym potencjale chemicznym ilość tworzących się dyslokacji przekroczy ilość wakan- sów, tworzy się skupienie dyslokacji. Kumulacja dyslo- kacji prowadzi do wzrostu oporów tarcia, powodujących z kolei wzrost temperatury i zmianę potencjału chemicz- nego, co nasila selektywne uwalnianie atomów z po- wierzchni warstewki, w wyniku czego zwiększa się znów ilość wakansów. Dzięki opisanemu wyżej działaniu sprzężenia zwrotnego odtwarzana jest równowaga syste-
a sam proces tarcia przebiega sposób oscylacyjny, przy czym współczynnik tarcia osiąga wartości w zakresie charakterystycznym dla
D.N. Garkunow po raz pierwszy zaobserwował zjawi- sko minimalizacji zużycia przypadkowo w wysokoobcią- żonych węzłach tarcia ślizgowego (smarowanych miesza- niną spirytusu z gliceryną), w których stal współpraco- wała z brązem [3]. Późniejsze badania dowiodły, że ochronna warstewka miedziana powstaje w takim ukła- dzie materiałowym dzięki elektrochemicznemu oddzia- ływaniu gliceryny oraz jej właściwościom redukcyjnym, w stosunku do tlenków miedzi [7]. Początkowo składniki stopowe przechodzą selektywnie na drodze elektroche-
onanego z brązu do gliceryny.
rezultacie warstwa powierzchniowa brązu zawiera i aktywną miedź, podatną ze względu na swobodne wiązania do sczepiania ze stalą, dzięki czemu powierzchnia elementu stalowego również pokrywa się miedzią. Proces selektywnego usuwania składników stopowych z powierzchniowej warstwy brązu rzchni stali miedzią trwa do czasu
osiągnięcia przez warstewki miedzi (na obydwu wspó pracujących powierzchniach) grubości 1
gające w ten sposób zjawisko nazwano selektywnym przenoszeniem.
Stwierdzono, że zjawisko Garkunowa może zachodzić w różnych układach materiałowych: stal lub żeliwo stop miedzi oraz stal lub żeliwo – stal lub żeliwo, przy czym w układach, w których żaden ze współpracujących tarciowo elementów nie zawiera miedzi, musi zostać ona dostarczona w inny sposób, na przykład w środku sm rowym.
Należy podkreślić, że w publikacjach na temat zjaw ska Garkunowa [3, 4, 8, 9] nie odnotowano prób jego wywołania w skojarzeniach stali z czystą miedzią. N niejszy artykuł omawia wyniki fragmentu szerszych badań autora nad możliwością generowania tego zjaw ska w powyższym skojarzeniu materiałowym, przepr wadzonych, między innymi, celem poszerzenia zakresu wiedzy na temat przebiegu procesów tribologicznych [5
-
7].2. BADANIA MOŻLIWOŚCI GENEROWANIA ZJAWISKA GARKUNOWA
2.1 BADANIA TRIBOLOGICZNE
W celu identyfikacji możliwości generowania zjaw ska selektywnego przenoszenia w ślizgowych skojarz niach tribologicznych wykonano badania tarciowe z wykorzystaniem skojarzenia materiałowego stal miedź i środka smarowego w postaci gliceryny, która sprzyja temu zjawisku, jak to udowodniły wcześniejsze badania [3]. Do badań wykorzystano, skonstruowaną
Rys. 2.
Andrzej Kotnarowski
osiągnięcia przez warstewki miedzi (na obydwu współ- pracujących powierzchniach) grubości 1
÷
2 µm. Przebie- gające w ten sposób zjawisko nazwano selektywnymo Garkunowa może zachodzić w różnych układach materiałowych: stal lub żeliwo – stal lub żeliwo, przy czym w układach, w których żaden ze współpracujących tarciowo elementów nie zawiera miedzi, musi zostać ona w inny sposób, na przykład w środku sma-
Należy podkreślić, że w publikacjach na temat zjawi- ska Garkunowa [3, 4, 8, 9] nie odnotowano prób jego wywołania w skojarzeniach stali z czystą miedzią. Ni- niejszy artykuł omawia wyniki fragmentu szerszych
autora nad możliwością generowania tego zjawi- ska w powyższym skojarzeniu materiałowym, przepro- wadzonych, między innymi, celem poszerzenia zakresu
procesów tribologicznych
BADANIA MOŻLIWOŚCI GENEROWANIA ZJAWISKA
BADANIA TRIBOLOGICZNE
W celu identyfikacji możliwości generowania zjawi- ska selektywnego przenoszenia w ślizgowych skojarze- ych wykonano badania tarciowe wykorzystaniem skojarzenia materiałowego stal – postaci gliceryny, która sprzyja temu zjawisku, jak to udowodniły wcześniejsze ń wykorzystano, skonstruowaną
w Instytucie Eksploatacji Pojazdów i Maszyn Uniwers tetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu (dawniej Politechniki Radomskiej), maszynę tarciową MT-2, umożliwiającą pomiar zarówno oporów tarcia (momentu tarcia), jak i rezystancji styku tarciowego.
Węzeł badawczy maszyny MT-2 przedstawiono na rys.
2. Pojawienie się w warunkach narastającego obciążenia niskiej wartości rezystancji pomiędzy próbkami (1) i przeciwpróbką (2) stanowi dowód wystąpienia styku metalicznego w tym skojarzeniu ślizgowym, świadcząc go o przejściu od tarcia płynnego do tarcia mieszanego, w których to warunkach może zachodzić zjawisko Ga kunowa.
W kolejno przeprowadzonych badaniach, z przeci próbkami (krążkami) wykonanymi ze stali C45 wspó pracowały próbki z dwóch rodzajów miedzi tlenowej M1E (A i B), stosowanych do produkcji przewodów trakcyjnych (rys. 2), o składzie chemicznym przedst wionym w tabeli 1. Przeciwpróbki o twardości 40 HRC posiadały szlifowane walcowe powierzchnie robocze, których chropowatość odpowiadała wartości parametru Ra ≈ 0,5 µm.
Jako modelowa substancja smarująca używana była gliceryna czysta do analiz (CH
o masie cząsteczkowej 92,09 i gęstości 1229,7
Obciążenie węzła tarcia w wykonywanych badaniach tribologicznych narastało w sposób skokowy (rys. 3).
Przyjęto dziesięciominutowy okres trwania każdego z kolejnych obciążeń, gwarantujący stabilizację wartości współczynnika tarcia dla każdego obciążenia
Podczas badań skojarzeń tarciowych stal C45 miedź tlenowa M1E, smarowanych gliceryną, dokon wano jednoczesnych pomiarów wartości rezystancji styku tarciowego oraz oporów tarcia, zmieniających się wraz z narastającym obciążeniem (zgodnie z rys. 3).
2. Schemat węzła tarcia maszyny tarciowej MT-2
Instytucie Eksploatacji Pojazdów i Maszyn Uniwersy- Humanistycznego w Radomiu
Radomskiej), maszynę tarciową 2, umożliwiającą pomiar zarówno oporów tarcia (momentu tarcia), jak i rezystancji styku tarciowego.
2 przedstawiono na rys.
2. Pojawienie się w warunkach narastającego obciążenia stancji pomiędzy próbkami (1) przeciwpróbką (2) stanowi dowód wystąpienia styku metalicznego w tym skojarzeniu ślizgowym, świadczące- go o przejściu od tarcia płynnego do tarcia mieszanego, w których to warunkach może zachodzić zjawisko Gar-
ejno przeprowadzonych badaniach, z przeciw- próbkami (krążkami) wykonanymi ze stali C45 współ- pracowały próbki z dwóch rodzajów miedzi tlenowej M1E (A i B), stosowanych do produkcji przewodów trakcyjnych (rys. 2), o składzie chemicznym przedsta-
1. Przeciwpróbki o twardości 40 HRC posiadały szlifowane walcowe powierzchnie robocze, których chropowatość odpowiadała wartości parametru
Jako modelowa substancja smarująca używana była gliceryna czysta do analiz (CH2OH·CHOH·CH2OH)
ząsteczkowej 92,09 i gęstości 1229,7 kg/m3. Obciążenie węzła tarcia w wykonywanych badaniach tribologicznych narastało w sposób skokowy (rys. 3).
inutowy okres trwania każdego kolejnych obciążeń, gwarantujący stabilizację wartości
ółczynnika tarcia dla każdego obciążenia
Podczas badań skojarzeń tarciowych stal C45 – miedź tlenowa M1E, smarowanych gliceryną, dokony- wano jednoczesnych pomiarów wartości rezystancji styku tarciowego oraz oporów tarcia, zmieniających się
ym obciążeniem (zgodnie z rys. 3).
Tab. 1. Skład chemiczny miedzi używanej na przewody trakcyjne
Lp. Materiał Zawartość dodatków, % Zawartość zanieczyszczeń, ppm
nazwa symbol O2 Pb Fe Zn Ag S
1 miedź tlenowa (A) M1E 0,008 3,2 27,0 5,0 12,0 10,0
2 miedź tlenowa (B) M1E 0,025 3,1 22,0 6,8 12,0 10,0
Rys. 3. Przebieg obciążenia węzła tarcia maszyny MT-2 w funkcji czasu
2.2. WYNIKI BADAŃ TRIBOLOGICZNYCH
Wyniki badań tarciowych przedstawiono w formie wykresów na rysunkach 4 i 5.
a) b)
Rys. 4. Przebieg rezystancji styku tarciowego w funkcji czasu (a) oraz współczynnika tarcia w funkcji nacisku
jednostkowego (b) dla miedzi tlenowej M1E rodzaju A
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
Czas T, min 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Nacisk jednostkowy p, MPa
Czas T, min
Nacisk jednostkowy p, MPa
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
Czas T, min 0
500 1000 1500 2000
Rezystancja R, ΩRezystancja R, Ω
Czas T, min
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Nacisk jednostkowy p, MPa 0.000
0.005 0.010 0.015 0.020
Wspó³czynnik tarcia µWspółczynnik tarcia µWspółczynnik tarcia µ
Nacisk jednostkowy p, MPa
Andrzej Kotnarowski a)
b)
Rys. 5. Przebieg rezystancji styku tarciowego w funkcji czasu (a) oraz współczynnika tarcia w funkcji nacisku jed-
nostkowego (b) dla miedzi tlenowej M1E rodzaju B
Z rysunków 4 i 5 wynika, że rezystancja styku tar- ciowego pomiędzy próbką zarówno z miedzi rodzaju A (rys. 4), jak i z miedzi rodzaju B (rys. 5) a przeciwprób- ką wykazuje stałą tendencję malejącą już po 10 minu- tach testu, czyli po zastosowaniu drugiego z kolei obcią- żenia, wywołującego nacisk jednostkowy o wartości 0,8 MPa. W przypadku miedzi A po zastosowaniu siódmego z kolei obciążenia odpowiadającego naciskowi jednost- kowemu w styku tarciowym wynoszącemu 5,2 MPa rezystancja osiąga wartość minimalną, świadczącą o wystąpieniu styku metalicznego pomiędzy próbką i przeciwpróbką. Natomiast w przypadku miedzi B rezystancja osiąga wartość minimalną już podczas
trzeciego z kolei obciążenia przy nacisku jednostkowym 1,8 MPa.
Wartość współczynnika tarcia zarówno dla miedzi rodzaju A (rys. 4), jak i miedzi rodzaju B (rys. 5), od początku badania wykazuje tendencję malejącą, osiąga- jąc minimum, wynoszące odpowiednio 0,005 i 0,009, co w aspekcie braku smarowania płynnego, czyli warstewki gliceryny, rozdzielającej współpracujące tarciowo po- wierzchnie, świadczy o wystąpieniu w badanym skoja- rzeniu zjawiska selektywnego przenoszenia.
Różnice wartości współczynnika tarcia spowodowane są zapewne różnicami w zawartości tlenu pomiędzy zastosowanymi w badaniach rodzajami miedzi, która w przypadku miedzi A wynosi 0,008 %, a w przypadku miedzi B 0,025 %. Wraz ze wzrostem zawartości tlenu rosną opory tarcia, co prawdopodobnie wynika z zabu- rzeń funkcjonowania miedzianej warstewki niskotarcio- wej spowodowanego wzrostem stopnia jej utlenienia.
3. WNIOSKI
Uzyskane wyniki badań dowodzą, że:
1. Możliwe jest uzyskanie zjawiska Garkunowa w rozważanym skojarzeniu tarciowym stal/miedź, o czym świadczą wyniki badań tri- bologicznych pokazujące, że pomimo styku me- talicznego pomiędzy współpracującymi tarcio- wo elementami (rys. 4a i 5a), współczynnik tarcia przyjmuje bardzo niskie wartości (rys.
4b i 5b).
2. Zwiększenie zawartości tlenu w miedzi prowa- dzi do zwiększenia oporów tarcia w skojarzeniu ze stalą (opory tarcia w skojarzeniu z miedzią typu B o większej zawartości tlenu są większe, niż w skojarzeniu z miedzią typu A o mniejszej zawartości tlenu). Wynika to najprawdopo- dobniej z zaburzenia funkcjonowania miedzia- nej warstewki niskotarciowej spowodowanego wzrostem stopnia jej utlenienia.
Literatura
1. Burakowski T., Wierzchoń T.: Inżynieria powierzchni metali. Warszawa :WNT, 1995.
2. Burakowski T.: Rozważania o synergizmie w inżynierii powierzchni. Radom: Wyd. Pol. Radomskiej, 2004.
3. Garkhunov D. M.: Tribotechnology: Wear and no-wear. 4th edition. MAA Publishing House, Moscow 2001 (in Russian).
4. Filip I.: Studies and researches concerning the tribological behaviour of friction couple functioning with selective transfer. “Tribology International” 2006, Vol. 39, Iss. 8, p. 774 - 780.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
Czas T, min 0
500 1000 1500 2000
Rezystancja R, ΩRezystancja R, Ω
Czas T, min
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Nacisk jednostkowy p, MPa 0.000
0.005 0.010 0.015 0.020
Wspó³czynnik tarcia µWspółczynnik tarcia µWspółczynnik tarcia µ
Nacisk jednostkowy p, Nacisk jednostkowy p,
5. Kotnarowski A.: Selective transfer phenomenon in copper-steel tribological systems. “Solid State Phenomena”
2009, Vol. 147 - 149, p. 558 - 563.
6. Kotnarowski A.: Selective transfer phenomenon in friction couples lubricated with base oils. “Solid State Phe- nomena” 2010, Vol. 165, p. 97 - 103.
7. Kotnarowski A.: Kierunki rozwoju powłok ochronnych kinematycznych węzłów maszyn Logistyka 3/2012, płyta CD.
8. Padgurskas J., Snitka V., Jankauskas V., Andriušis A.: Selective transfer phenomenon in lubricated sliding surfaces with copper and its alloy coatings made by electro-pulse spraying. “Wear” 2006, Vol. 260, Iss. 6, p. 652 - 661.
9. Polyakov A. A.: No wear due to friction based on coherent inter-action of dislocations and vacancies. “No-Wear Effect and Tribotechnologies” 1992, No. 1, p. 13 (in Russian).
