Nowe prawo o wyborze papieża

Walenty Wójcik

Nowe prawo o wyborze papieża

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 20/3-4, 89-107

1977

P ra w o K anoniczne 20 (1977) n r 3 -^ ł

B P W-AŁENTY W Ó JC IK

NOWE PRAWO O WYBORZE PAPIEŻA

T r e ś ć : W stęp —■ I. Z apow iedź refo rm y posoborow ej — II. K o n sty ­ tu c ja P a w ła VI R om ano P o n tijici eligendo; 1. Z ach o w an e zasady 2. W prow adzone zm iany — III. K ie ru n k i refo rm y —

Zakończenie.

A neksja Rzym u i likw idacja państw a kościelnego w 1870 r.. w zbudziły obaw y o wolność i bezpieczeństw o w yboru papieża. K ró­ lestw o Ita lii zapew niło w praw dzie w punkcie 6 g w aran cji konsty­ tucyjnych z 1871 r., że w czasie w akansu Stolicy Ap. żadna w ładza nie może ograniczyć wolności osobistej k ardynałó w ani też staw iać innych przeszkód i że rząd zatroszczy się, aby w yb ory papieża mo­ gły odbyć się swobodnie i by żaden urzędnik czy agent policji nie u daw ał się na m iejsce konklaw e bez upow ażnienia ze strony k a r­ dynałów !. Rosnące napięcia m iędzy K w irynałem a W atykanem uzasadniały obawy, czy te gw arancje dadzą takie zabezpieczenie- w yborów , jakich udzielały przedtem rzym skie władze m unicypalne. Dlatego też P ius IX zezwolił w bulii In hac su blim i z 21 V III 1871,. aby kardynałow ie większością głosów oznaczyli m iejsce konklaw e. Dotychczasowe — pałac kw iry n alsk i zostało skonfiskow ane. Dodał też przepisy rozluźniające dotychczasowe norm y n a w ypadek sy­ tuacji nieprzew idzianej. Dla zabezpieczenia się ze stro n y rządu W łoch czy ich sprzym ierzeńców przed in g ere n cją w konklaw e w y­ d ał tenże papież 3 IX 1874 bullę L icet per apostolicas litteras. T rze­ cia bulla z 10 X 1877 C onsultari ne post obitum dążyła do zapew ­ nienia bezpieczeństw a i wolności konklaw e. W czw artym akcie- praw odaw czym z 10 I 1878 dorzucił Pius IX 32 p arag ra fy opisujące szczegółowo obowiązki k ard y n ała kam erlinga oraz prefek ta p ałacu apostolskiego podczas w akansu Stolicy Ap. D okum enty te nie zo­ stały n o rm alnie prom ulgow ane ze w zględu na obaw ę ingerencji, św ieckiej 2.

Po śm ierci P iusa IX większość k ardynałów opowiedziała się na-, pierw szych kongregacjach za urządzeniem konklaw e poza Ita lią .. G dy jed n ak żadne państw o nie zaofiarow ało m iejsca na w ybór p a­

1 C. M i r b t, Q uellen zu r G eschichte des P a p sttu m s u n d des r ö m i­ sch en K a th o lizis m u s , wyd. IV, T üb in g en 1924, 467.

2 A. M o l i e n , Conclave, W: D ictio n n aire de D roit canonique, t. III,. kol. 1330; W. M. P 1 ö c h 1, G eschichte des K irch en rech ts, t. III, cz. I,, W ien—M ünchen 1959, 116.

■90 Bp W. W ójcik _[2]

pieża i gdy d o tarła wiadomość, że rząd w łoski zam ierza dotrzym ać zobow iązań zaw artych w ustaw ie gw arancyjnej 3, zdecydowano, na dalszych kongregacjach, aby dostosować pałac w aty kański do po­ trzeb konklaw e. Po elekcji w prow adził Leon X III pew ne gesty oznaczające zm ianę sytuacji: błogosław ieństw a „U rbi et orbi” udzie­ lił nie z zew nętrznego balkonu ale w ew nątrz bazyliki św. P iotra, koronację urządził w kaplicy sykstyńskiej i zrezygnow ał z objęcia b azy lik i laterańskiej. T um ult podczas przenoszenia po 4 latach pod osłoną nocy zwłok P iusa IX do bazyliki św. W aw rzyńca „extra m u ro s” i w zrost w społeczeństw ie an ty klery kalizm u włoskiego

skłoniły Leona X III do w ydania 24 V 1882 k onstytucji P r a e d e c e s -

so re s n o s tr i i szczegółowego Re g o la m e n to . Stanow iły one w y jątk o ­ w e praw o o w yborze papieża n a w ypadek zaburzeń społecznych czy w ojny. Leon X III pow iadom ił o tych aktach jedynie k ard y n a­ łów rezygnując dla bezpieczeństw a z norm alnej drogi prom ulga­ cy jn ej 4.

Epokowe znaczenie w dziejach praw odaw stw a regulującego w y­

bó r papieża m iały konstytucje P iusa X: C o m m is s u m n o b is z 20 I

1904 i V a c a n te S e d e A p o s to lic a z 25 X II 1904. Ze w zględu na oba­ w y przed ingerencją ze stron y państw a szczególnie Włoch zw leka­ n o z ich ogłoszeniem przez 4 lata 5. P ierw sza z mich znosiła osta­ tecznie ekskluzyw ę czyli w eto głów państw katolickich przy elekcji papieża 6. D ruga — stanow iła nowość: system atyczny i poza w ska­

3 W lu ty m 1878 r. pośred n iczy ł m iędzy W aty k an em a rządem w łoskim św. J a n Bosko. M iał on ośw iadczyć w im ieniu k o legium kard y n alsk ieg o pierw szem u m in istro w i G ripsiem u, że w razie tru d n o ści k o n k la w e od­ będzie się albo w W enecji albo w M ediolanie albo w A w inionie, G. A. C h i v a r i n o , R adosny Ś w ię ty , K ra k ó w 1975, 99 (książka p ow ie­ lana).

4 H. J e d i n, H a n d b u ch der K irchengeschichte, t. V I cz. II, F re ib u rg —■ B a sel—W ien 1973, 5—8; F. X. W e r n z, lu s d ecretalium , t. II cz. II, wyd. II, Ro:mae 1906, 3,16. A u to r ten zauw aża, że b r a k ogłoszeniaw iasu- w a ł w ątpliw ości, czy je st to a u ten ty c zn e praw o. W p ra k ty c e nie m iało to znaczenia. D okum enty te ogłoszono później jako do d atek III w k o ­

deksie p ra w a kanonicznego.

5 O publikow ano je w 1908 r. w A cta P ii X , t. III, sta m tą d p rz e d ru ­ kow ano w A rch iv fü r k ath . K irc h e n re c h t 89 (1909) 492—541; później urzędow o dołączono jako dok u m en ty I i II do kodeksu p ra w a k an o ­ nicznego.

6 W eto czyli w ykluczenie osoby/ n iem iłej m onarsze nie było in sty tu c ją p ra w a kanonicznego. D aw ne cesa rsk ie N iem cy, A u stria, F ra n c ja i H isz­ p a n ia uw ażały je za sw oje praw o. W ydaje się, że niew łaściw e je st je d ­ n a k zdanie P I ö c h i a, dz. cyt., 123, że w eto stało się „de facto ” „lex •canonizata”. L epiej u ją ł tę rzecz H. E. F e i n e , K irchliche R ec h tsg e­ schichte, K ath. K irche, wyd. IV, K öln—G ra z 1964, 576 tw ierdząc, że nie było to n aw e t praw o zw yczajow e ale najw y żej to le ra n c ja ze strony Kościoła. Dodać trze b a — w ym uszona sytu acja. W p ra k ty c e u p ad e k m o­ n a rc h ii czy rozdział m iędzy K ościołem a p ań stw em czynił w eto bez­ przedm iotow ym , Feine, dz. cyt., 711. P or. P. P a s c h i n i , Veto, w: iS nciclopedia C attolica, X II 1332 nn. W eto k a rd . J. P uzyny uw aża się idziś za zbędny gest i plato n iczn ą dem o n strację, J e d i n , dz. cyt., 394.

p ] W ybór papieża 91

zanym i w y jątk am i ekskluzyw ny zbiór obow iązujących przepisów o w akansie Stolicy Ap. i wyborze biskupa rzym skiego. Zachowane zostały w niej średniow ieczne elem enty praw a o elekcji pap ie­ skiej: w yłączne praw o kardynałów i większość dwóch trzecich gło­

só w ■— A leksander III 1179 (c. 6 X 1, 6) i konklaw e — Grzegorza X 1274 (c. 3, 1, 6 VI°). We w stępie w spom niano bulle Piusa IV z 1562, G rzegorza XV z 1621 i K lem ensa X II z 1732 potępiające m n iej lub więcej w yraźnie ingerencje m ocarstw w postaci w eta 7. Poza tym w prow adził Pius X norm y potępiające weto czyli eksklu- zywę n aw et w form ie ujaw nionych życzeń, zastąpił akces drugim .głosowaniem, zniósł k apitu lacje wyborcze itd. Zachow ał poza tą ekskluzyw ną kodyfikacją jedynie w spom nianą ustaw ę Leona X III z 1882 r. i w łasną — C om m issum nobis. Całość zredagow ano w układzie system atycznym i w form ie nowoczesnej. Był to znak zu­ pełnego usam odzielnienia się Kościoła czyli zerw ania z przew agą pań stw a i przejaw tzw. sp irytualizacji w rozw oju p raw a kano­ nicznego 8.

Nowy etap w ew olucji p raw a o elekcji papieża stanow iła kon- .stytucja Piusa X II z 8 X II 1946 Vacantis Sedis Apostolicae. S y tu a­

cja zew nętrzna była już w tedy ustabilizow ana przez tra k ta t m ię­ dzy Italią a Stolicą Ap. z 11 II 1929 9. Stw orzono w tedy „C itta del V atic ano” jako państw o będące pełną własnością Kościoła pod w y­

łączną i absolutną w ładzą i ju rysd yk cją Stolicy Ap. — art. 3. Za­ pew niono też w art. 21, że podczas w akansu Stolicy Ap. k a rd y n a ­ łow ie będą m ieć nie tylko w olny dostęp przez teren y włoskie do W atykanu ale rów nież zobowiązano rząd włoski do takiego zabez­ pieczenia tery to riu m w atykańskiego, aby konklaw e nie doznało jakichkolw iek zakłóceń. Ta sam a norm a obow iązyw ałaby wobec 'konklaw e odbyw ającego się poza W atykanem . W czasie ogłaszania now ego p raw a w końcu 1946 r. było też w iadom e, że opracow yw a­ na w tedy now a kon stytucja Włoch, która weszła w życie 1 I 1948, potw ierdzi tra k ta t laterań sk i z 1929 r. i że do jednostronnej zm ia­ ny tejże um ow y przez państw o potrzebne będą form alności p rze­ w idziane przy rew izji ustaw y zasadniczej 10.

K onstytucja Vacantis Sedis A p. jest w łaściw ie now elizacją kon­ sty tu cji Piusa X z 25 X II 1904 n . U w zględnia ona przede w szyst­ kim dwie ustaw y P iusa XI: C um proxim e z 1 III 1922 — przesu­ w ającą term in rozpoczęcia konklaw e z 10 na 15 dzień po śm ierci

7 P o r. W. W ó j c i k , P ro je k t rozszerzenia ko leg iu m w y b o rcó w p a ­ pieża, P ra w o kanoniczne, 18 (1975) n r 1—Z s. 57.

8 Por. P l o c h l , dz. cyt., 119 i 124; F e i n e, dz. cyt., 711.

8 A. M e r c a t i , Raccolta di concordati, t. II, Polygl. Vatic. 1954. :84— 103.

10 J u ż 15 V III 1946 w y b ra n o k om isję do o p raco w an ia p ro je k tu k o n sty ­ tu c ji, E nciclopedia del D iritto, t. III, 373.

11 'Por. F. J, <J o p), N ow e praw o o S to licy A p. w a k u ją c e j i o w yborze ■papieża, K ro n ik a D iecezji S an d o m iersk iej, 36—40 (1943—1947) 51—63.

92 Bp W. W ójcik

papieża z możnością rozszerzenia do 18 dni, zezw alającą na w pro­ w adzenie dwóch konklaw istów i na celebrę Mszy św. przez każde­ go k ard y n ała i Quae divin itu s z 25 III 1935 •— dopuszczającą swo­ bodną w ym ianę listów urzędow ych z kard yn ałem w ielkim p e n ite n - c ja r z e m 12. — N astępnie P ius X II w prow adził szereg dodatków.. Spow odow ane one zostały po części popraw ą sy tu acji zew nętrznej/ na sk utek tra k ta tu z Italią w 1929 r. Do tej g ru p y należały: kon­ gregacje k ardynalskie odbyw ają się w pałacu apostolskim w Wa­ ty k an ie lub, jeśli w ym agałyby tego okoliczności, w innym m iejscu w ybranym przez kardynałów , zwłoki zm arłego papieża przenosi, się lub przewozi spoza R zym u do bazyliki św. P io tra i wystawia, się je do publicznej czci w iernych, o nabożeństw ach żałobnych; przez 9 ciągłych dni, o objęciu w illi w C astel Gandolfo i o trwaniu: w ładzy kolegium kardynalskiego w państw ie w atykańskim tylko do w yboru nowego papieża, o dokum encie zam knięcia konklaw e' sporządzonym przez m arszałka i gubern ato ra konklaw e oraz gu­ b e rn ato ra państw a w atykańskiego, o benedykcji i objęciu bazyliki laterań sk iej przez nowego papieża 13.

D rugą, w ażniejszą grupę tw orzą zm iany stanow iące udoskonale­ nie sam ej pro ced ury wyborczej. Zażądano, aby elek t otrzym ał dwie- trzecie głosów plus jeden. Łączyło się z tym uproszczenie kartek, w yborczych i odpadnięcie spraw dzania, czy w y bran y tylko dwoma, trzecim i k a rte k nie głosował na samego siebie. Nowością spowodo­ w aną naruszeniem tajem nicy konklaw e przez ogłoszenie no tatek po śm ierci k ard y n ała — w yborcy był nakaz sp alenia zapisek k a rd y ­ nalskich o ilości głosów oddanych na poszczególnych k an d y d a­ tów u . Nowy jest przepis, będący może w ynikiem zam iarów Piusa X I I 15, o w akansie Stolicy Ap. na skutek rezygnacji papieża. Dalsze- nowości zm ierzają do uściśleń praw nych i do w yelim inow ania za­ grożeń tajem nicy konklaw e oraz do ustalenia cerem onii i stro ju kardynałów . Dodano też, że a te n ta ty dokonane przez kolegium k ar­ dynalskie podczas w akansu Stolicy Ap. i usiłow anie elekcji papieża przez członków soboru powszechnego są z mocy praw a nieważne.. Polecono spisać ak t zgonu papieża, dokum ent zam knięcia k o n k law e

12 AAS 14 (1922) 146 n.; 27 (1935) 97—-113.

13 B en ed y k cji n a z e w n ątrz b az y lik i nie było od L eona X III do B en e­ d y k ta XV. P ius X I w ró cił do p r a k ty k i sprzed 1870 r. P ro c esji w celu. o bjęcia b azyliki la te ra ń s k ie j nie było od L eona X II I do P iu sa X I, E n c i- clopedia del D iritto, V III 435.

14 O publikow ano w te n sposób przebieg głosow ania w 1903 i 1922 r.,. F e i n e , dz. cyt., 711 uw . 11.

15 P iu s X II m iał nosić się z m yślą o rezy g n acji, M. B e r t r a m , Die-A b d a n k u n g P apst C oelestins V (1294) u n d die. K a n o n isten , Z e its c h r ift der S a v ig n y -S tiftu n g fü r R echtsgeschichte, K an. A bt., 61 (1970) 4. S a m ą rez y g n ację od daw na u w ażano za dopuszczalną, gdyż c h a ra k te r w ładzy p ap iesk iej nie je st „in d eleb ilis”, J . B. S ä g m ü l l e r , L eh rb u c h des-, k a th . K irch e n rec h ts, t. I, wyd. III, Freibur-g i. Br. 1914, 407.

m

i badać kw alifikacje m oralne konklaw istów . Podano form ułę zapy­

tania elek ta o zgodę i o w ybrane imię, przepisy o składanych ho- m agiach 16 i o otw arciu konklaw e. Zakazano używ ania na konkla­ w e przez kogokolw iek ap aratów fotograficznych, kinem atograficz­ nych, radiow ych i in.

K onstytucja P iusa X II m a ch a rak ter kodyfikacji ekskluzyw nej. U chyla w całości nie tylko konstytucję P iusa X Vacante Sede Ap. ale też w szystkie dokum enty dotyczące w akansu Stolicy Ap. i kon- M aw e w ydane od Leona X III do P iusa XI, dołączane do kodeksu 17. U trzy m u je natom iast i um acnia zasady p rzy jęte przez Piusa X: zniesienie trad y cy jn y ch sankcji niew ażności w yboru z powodu określonych nadużyć i dążenie, aby prawom ocność elekcji była poza dyskusją, absolutna wolność od w pływ ów zew nętrznych tak ze stron y osób św ieckich jak i kościelnych, utrzy m anie bezw zględ­ n ej tajem nicy w yników głosowań i przebiegu konklaw e, troska 0 pośpiech w w yborach 18 itd. Tekst kon stytucji z 1946 r. obejm ują 108 arty k u łó w w m iejsce 91 z 1904 r. Poza omówionym i dodatkam i 1 zm ianam i pow tarzano na ogół poprzednio obowiązujące arty k u ły "bez adiustacji redakcyjnej i stylistycznej.

I. Zapowiedź reform y posoborowej

W ydaw ało się, że ogłoszone 5 IX 1962, tuż przed otw arciem So­ boru W atykańskiego II m otu proprio Ja n a X X III S u m m i Pontificis

•electio 19 tak uzupełnia i koryguje ko nstytucję P iusa XII, iż p ra ­

wo o w yborze papieża pozostanie już przez dłuższy czas bez zm iany. J a n X X III uzupełnił przecież luki w kon stytucji Vacantis Sedis Ap. Zakazał fotografow ania chorego czy-um ierającego papieża i n ag ry ­ w an ia jego głosu bez uprzedniej zgody kard y n ała k a m e rlin g a 20. P rzep isał sposób przew iezienia zwłok papieża do k ry p ty w a ty k ań ­ skiej. Jeśli n ie byłby obsadzony u rząd kam erlinga, załatw ianie sp raw należy do dziekana kolegium kardynalskiego. Podczas kon­ k law e żadna część ap artam en tów papieskich nie może być zamiesz­ kana. M otu proprio stw ierdza też, że konklaw e kończy się praw n ie

19 P o zo sta ła k o ro n ac ja, choć nie m a ona znaczenia praw nego, G. S c h w e i g e r , P apstw ahl, W: L ex ik o n f. Theologie un d K irche, w yd. II, t. 8, kol. 158.

17 W now ych w y d an ia ch ko d ek su opuszczono je. Np. edycja z 1948 r. m a ju ż ty lk o 6 dodatków , poza k o n sty tu c ją V acantis Sedis A po sto li- cae — 3 k o n sty tu c je z X V I i 2 z X V III w.

18 O d 1846 r. k o n k la w e trw a ło 5 luib 6 dni, w r. 1939 ty lk o 1 dzień, M o l i e n , dz. cyt., 1329.

19 AAS 54 (1962) 632—640. S. S o ł t y s z e w s k i , W a ka n s S to licy A p . i w y b ó r papieża w św ietle m o tu proprio Jana X X I I I „ Sum m i P o n ti- jic is electio", P ra w o kan., 7 (1964) n r 1 ^ 2 s. 233—258.

20 S pow odow ane to było p u b lik a c ją zdjęć u m ierająceg o P iu sa X II p rzez le k arza , S o ł t y s z e w s k i , dz. cyt., 236.

94 Bp W. W ójcik

_№

z w yrażeniem zgody elekta na w ybór. Porusza także spraw ę testa­ m en tu zm arłego papieża. — W ażniejsze były zm iany p raw a obow ią­ zującego od 1946 r. J a n X X III zm niejszył ilość w prow adzanych, konklaw istów poza zgodą kard. kamerliinga do jednej osoby dla elek to ra i poprzestał na jednorazow ym składaniu przez nich przy­ sięgi. Norm ę Piusa XII, że do w yboru potrzeba dwie trzecie gło­ sów plus jeden, zm odyfikow ał w ten sposób, iż dodanie głosu po­ trzeb ne jest tylko w tedy, gdy ilość oddanych k a rte k nie dzieli się przez trzy. Poza tym w ystarcza dwie trzecie głosów. Nie m a po­ trzeby w eryfikow ania, czy elek t nie głosował n a siebie. K a rty z no­ tatk am i k ard yn ałów o ilości głosów oddanych na poszczególnych kandyd atów nie będą palone ale zostaną przechow yw ane w arch i­ w um w opieczętow anej skrzyni. — Zm niejszeniu uległy obowią­ zujące sankcje karne. W odniesieniu do kardynałów zniósł J a n X X III 5 ekskom unik 21 i złagodził rezerw aty 22.

Że omówione m otu proprio miało być w edług woli J a n a X X III stałym praw em , świadczy um ieszczenie w zm ianki o nim w rocie- przysięgi dla kardynałów tuż po konstytucji Piusa X II i w kan. 160 kodeksu 23. Dodać trzeba, że uw zględniało ono przecież zm ie­ nione w arunki, w yrażało większe zaufanie do ludzi i łagodziło su­ rowość praw a. N iebaw em o tw arte zostało V aticanum II.

N ikt nie dom yślał się, że problem reform y praw a o wyborze-

papieża wysuną n ajp ierw zm iany w stru k tu rz e kolegium k a rd y n a l­

skiego. W m otu proprio z 15 IV 1962 podkreślił Ja n X X III rolę kardynałów w Kościele, przekroczył trad y c jn e ograniczenie ich. liczby do 70 i postanowił, że wszyscy kardynałow ie będą mieć sak rę biskupią 24. Doprow adziło to niem al do podw ojenia ilości k a rd y n a ­ łów w najbliższych latach. Godność tę otrzym yw ali biskupi w sto­ licach krajó w całego św iata. Znacznie m niej było now ych k ard y n a­ łów spośród dyplom atów papieskich i pracow ników K u rii Rzym ­ skiej. M aiała ilość k ardynałów włoskich. — Na auli soborow ej w y­ suw ali biskupi wschodni postulat dow artościow ania godności p a­ triarch ó w i dopuszczenia ich do udziału w w yborze papieża. P aw eł VI w yodrębnił 11 II 1965 patriarch ó w w kolegium k ardy n alsk im , przydzielając im m iejsce w rzędzie b isk u p ó w 2S. Śm iałą zmianą, praw a o w yborze papieża była norm a z 21 X I 1970 stanow iąca,

że-21 Poza fo rm u łą przysięgi: za nieobecność na głosow aniu, za wysłanie- lufo otrzy m y w an ie pism pod-czas konklaw e, za kom un ik o w an ie w iado­ m ości o głosow aniach konklaw istom , za tra k to w a n ie za życia papieża, i w b re w jego w oli o w yborze n astęp cy i za zd ra d ę ta jem n icy konklaw e.

22 W m iejsce za strzeżenia eksk o m u n ik osobiście papieżow i pozosta­ w iono re z e rw a t dla S tolicy Ap. T akie złagodzenie spotyka się w f o r ­ m u le przysięgi dla k o n k la w istó w i przy k arz e za zd ra d ę ta jem n icy k o n ­ klaw e. Z m iany te zestaw ił S o 11 y s z e w s k i, dz. cyt., 250 n.

23 S o 11 y s z e w s k i, dz. cyt., 235. 24 AAS 54 (1962) 256 nn.

17] W ybór papieża 95'

kardynałow ie, którzy ukończyli 80 lat życia, nie m ają praw a do udziału w k o n k la w e 26. Ze względu na w zrastającą ilość k re a c ji k ardynalskich ważne było zapew nienie P aw ła VI z 5 VI 1973, że^ liczba kardynałów up raw nionych do w yboru papieża nie będzie- przekraczać 120 27.

C zynnikiem o charak terze doktrynalnym , w ysuw ającym postulat zm iany praw a o w yborze papieża była soborowa nau ka o roli ko­ legium biskupiego w Kościele. Podkreślano, że pochodzi ono podob­ nie jak p ry m at biskupa rzym skiego z p raw a Bożego. Papież jest dziś praktycznie więcej zatrudnio ny jako głowa Kościoła Powszech­ nego niż jako biskup diecezji Rzymu. Dlatego cały Kościół w inien b rać udział w elekcji papieża 28. Ogółowi biskupów należy się p ra ­ wo desygnow ania elektorów . O dpow iadając n a w nioski zgłaszane na auli soborowej pow ołał P aw eł VI 15 IX 1965 m o tu proprio A po-

stolica sollicitudo Synod B iskupów jako instytu cję doradczą, która

może otrzym ać praw o d ec y d o w an ia29. Był to przejaw doktryny o kolegium biskupim . W przem ów ieniu do członków R ady S ek re­ ta ria tu Synodu Biskupów 24 III 1973 zaznaczył Ojciec św., że za­ daniem najbliższego zgrom adzenia synodalnego będzie m. in. za­ stanow ienie się nad w prow adzeniem takiej form y ustaw o wyborze papieży, k tóra odpow iadałaby w ym aganiom naiszych czasów. Dodał, że studium nad tym problem em nie zostało jeszcze ukończone. U jaw nił z przem ów ieniach z 5 i 24 III 1973, że zastanaw ia się, czy nie w prow adzić na konklaw e jako wyborców papieża patriarch ó w w schodnich i członków R ady S e k re ta ria tu Synodu B isk u p ó w 30. P ro jek ty te spotkały się z kryty k ą. Z am iar dopuszczenia p a tria r­ chów, nie budzący zastrzeżeń na Zachodzie, uznany został za n a ru ­ szenie trad y c ji kościelnych. E. Zoghby arcybiskup m elchicki z B aal- bek w L ibanie ogłosił, że udział patriarch ó w w konklaw e byłby przejaw em dążeń centralistycznych Stolicy Ap. Przypom niał, że w pierw szym tysiącleciu, gdy Kościoły stanow iły jedność, w ybie­ r a ł papieża k ler rzym ski, i że papież, choć był pierw szym bisku ­ pem chrześcijaństw a, nie rządził jed n ak w szystkim i K ościo łam i31. Przeciw angażow aniu patriarch ów wschodnich do w yboru papieża opowiedziało się w 1973 r. czasopismo „Iren ik on ” — w ydaw ane przez opactwo benedyktynów obrządku wschodniego w Sherton. w Angliii. A rgum entow ano, że naruszone zostałyby trad y cje Koś­ ciołów W schodnich i że zaciążyłoby to na stosunkach m iędzy Ko­ ściołem Rzym skim i Kościołami W schodnim i, nie m ającym i pełnej

26 M otu p ro p rio In g ra v e sc e n te m a eta tem , AAS 62 (1970) 820—823. 27 L ’Q sse rv a to re Rom ano 113 (1973) n r 53 s. 1.

28 K. R a h n e r , H a n d b u ch der P astoraltheologie, t. I, Freitourg—B a ­ sel—W ien 1964, 204 n.

20 AAS 57 (1965) 775—780. 30 W ó j c i k , dz. cyt., 28.

:96 B p W. W ójcik _[8]

.łączności ze Stolicą Ap. O strzegano, że u tru d n iło b y to pracę ek u ­ m eniczną 32.

W ięcej jeszcze zastrzeżeń nasuw ał p ro jek t w prow adzenia na konklaw e członków R ady S ek re ta ria tu S ynodu Biskupów. T łum a­ czono, że b ra k jest podstaw p raw ny ch i że reprezen tatyw no ść tych biskupów byłaby jedynie pośrednia, przypadkow a i liczbowo nie­ wielka. D obierani są oni przecież na poszczególne sesje pod k ątem te m a tu obrad synodalnych, wyznaczonego przez papieża. Mogą nie m ieć o rientacji w spraw ach ogólnokościelnych. Większe kw alifikacje n a elektorów papieża posiadaliby raczej przew odniczący k onferen­ cji episkopatów . P ow stałaby jed n ak trudność na sk utek znacznego zw iększenia kolegium w yborców 33.

Sam o ujaw nienie zam iaru, będącego przedm iotem studiów i w y­ w ołanie tym aktem jakiejś dyskusji należy uznać za zjaw isko po­ zytyw ne. W yjaśniła ona n iek tó re problem y. Czegoś podobnego nie było przed ogłoszeniem poprzednich kodyfikacji p raw a o wyborze papieża.

II. K o n sty tu c ja P a w ła VI R om ano P o n tifici eligendo z 1 X 1975 34

1. Zachowane zasady

O rientację w ak tu aln ej problem atyce daje w stęp do dokum entu, dłuższy niż w konstytucjach P iusa X i P iusa XII. K rótko p o tw ier­ dza on n ajp ierw zasadę legalności w yboru i wolności elektorów . W prow adzeniem do głów nej tezy o w yłącznym p raw ie kardynałów do udziału w konklaw e są stw ierdzenia, że w ciągu w ieków papieże zabiegali, aby tylko oni stanow ili o składzie wyborców biskupa rzym skiego. S taran o się też zgodnie z potrzebam i sy tu acji rozw ijać praw odaw stw o i zabezpieczać procedurę elekcji. — N astępuje arg u ­ m en t historyczny: szczególny udział w w yborze m iało zawsze d u ­ chow ieństw o rzym skie, rep rezentow ane z czasem przez trzy rzędy kardynalskie. W yłączne praw o w yb ierania biskupa R zym u otrzy­ m ały one w dekrecie M ikołaja II In nom ine D om ini z 1059 r. i w kon sty tu cji A leksand ra III Licet de evitanda z r. 1179 3S. P a ­ pieże utrzy m ali w ciągu w ieków tę zasadę, dostosowując ją do zm ieniających się sytuacji. — Dalszy arg u m e n t opiera się na ko­ nieczności istnien ia stałego kolegium wyborców, niezbyt licznego, ab y m ożna je było łatw o i bez zw łoki zebrać i osiągnąć w

głoso-32 P odobnie p isa ł O. L e g r a n d , por. L ’O sse rv a to re R om ano 115 (1975) n r 266 s. 2.

33 W ó j c i k , dz. cyt., 62 n a ; L ’O sse rv a to re R om ano, 115 (1975) n r .266 s. 2.

34 A A S 67 (1975) 609—645; o d b itk a Polygl. V atic. 1975, ss. 39. 35 C. 1 D. 23 i c. 6 X 1, 6.

W ybór papieża ₉₇

“w aniti -potrzebną większość. S tąd niedopuszczalną jest rzeczą, aby d opiero w czasie w akansu Stolicy Ap. wyznaczać elektorów . — Ko­ le g iu m k ard y n alsk ie re p rez en tu je rów nież w znacznej m ierze epi­ sk o p a t św iatow y. Od Piusa X II pow ołuje się jego członków z całego ś w ia ta katolickiego. Ja n X X III zwiększył ich liczbę i podniósł w szystkich do godności biskupiej. P aw eł VI, choć w prow adził ogra­ n icze n ia co do w ieku w yborców , potw ierdził jed nak zasadę, że 'B iskupa R zym u w ybiera Kościół Rzym ski, rep rezentow any przez ^kolegium 'kardynalskie.

"Wstępy do kon sty tucji P iusa X i Piusa X II przyjm ow ały za oczy­ w iste, że jedynie kolegium k ardy nalsk ie załatw ia spraw y Kościoła "W czasie w akansu Stolicy Ap. i w ybiera papieża. P ow tarzały tylko «normę, aby kardynałow ie posługiw ali się przy tym wyłącznie ogło­ sz o n ą ustaw ą. N ikt też nie kw estionow ał upraw n ień kolegium k a r­ dy nalskiego. D yskusja wszczęta po V aticanum II w ysunęła jedn ak p o trz e b ę obrony tezy tradycy jn ej. Rzecznik W atykanu stw ierdził na k o n fe re n c ji prasow ej, że chodziło o ustrzeżenie się od m odnych ■dziś gru p nacisku i od przedw czesnej ciekawości opinii publicznej.

N astępnie jako pierw szą przesłankę w dowodzeniu, iż tylko k a r­ d y n a ło w ie m ają praw o w yboru papieża, przypom inano w szeregu reiepodpisanych arty k u łó w tezy eklezjologii, potw ierdzone przez 'Sobór W atykański I I 36, że papież jako biskup Rzym u posiada „ iu re p ro p rio ” jurysdykcję n ad Kościołem powszechnym . Te dw ie ‘fu n k c je są nierozerw alne. K to nie jest biskupem Rzymu, nie posiada p ry m a tu jurysdykcji. Dlatego Kościół Rzym ski w ybiera sobie bi­ sk u p a . Po w tóre, w spom niane konstytucje papieskie m ówią o w y- iborze bisku pa rzym skiego. T rzeba więc w ybierać kandydata, k tó ry

m ógłby być pasterzem Rzym u i biskupem całego K o ścio ła37. Tezy dogm atyczne eklezjologii nie mogą być, rzecz oczywista, .kwestionowane. Można też w yrozum ieć ujęcia dziennikarskie p ierw szy ch kom entatorów nowej konstytucji. Nie jest jednak do­

kładn e tw ierdzenie, że w spom niane u staw y m ówią tylko o w ybo­ rze biskupa Rzymu. G. A lberigo zauważył, że w szystkie w zory 3cartek w yborczych podają zdanie: „Eligo in Sum m um P on tifi- cem ” 38 a nie ,,in R om anum P ontificem ”. W konstytucji P aw ła VI spoty ka się przew ażnie określenie „Romanus P o n tifex ”, ale w kilku m iejscac h jest też nazw a „Sum m us P o n tifex ”, w p aru zdaniach — .„P ap a” i czasem -— rzeczow nik „P ontifex”, bez bliższego określenia.

36 K o n sty tu c ja dogm atyczna o K ościele L u m e n g en tiu m , 22.

37 L’O sserva'tore Rom ano, 115 (1975) n r 263 s. 7; n r 264 s. 2; n r 265 ;s. 2; M. M a c c a r o n e , L a Chiesa di R om a e le Chiesa di Piętro, 'tam że, n r 269 s. 2.

38 A l b e r i g o ogłosił swój a rty k u ł w „C o rrie re della S e ra ”. W aż­ n ie js z e w y ją tk i te k stu cy tu je L ’O sse rv a to re R om ano 115 (1975) n r 271 -s. 2. P rz y sk ra jn y m u ję ciu tych założeń nie do p rzy ję cia byłby w ybór “k a n d y d a ta spoza narodow ości w łoskiej.

98 B p W. W ójcik

[101

M am y więc połączenie funkcji biskupa kościoła partykularnego- i głowy Kościoła Powszechnego. Nie można stąd jeszcze wniosko­ wać o składzie kolegium wyborców.

D rugą p rzesłankę stanow i teza, że kardynałow ie są re p rez en tan ­ tam i diecezji rzym skiej. M ają w niej lub w jej sąsiedztw ie sw oje tytuły , są tam inkardynow ani, w spom agają papieża w rządach Ko­ ściołem Pow szechnym itd. T w ierdzenia te zaatakow ał A lberigo pi­ sząc, że przynależność kardynałów do k leru rzym skiego jest ty lk o „archaiczną fikcją p ra w n ą ”, i że ich in k ard y n a cja jest czysto fo r­ m alna. P rzy założeniu, że w ybiera się biskupa Rzymu, należało by te n akt zostawić społeczności kościelnej tej d ie c e z ji39. Rzeczowo' uzasadniał trad y cy jn ą tezę A. S tickler. S tw ierd ził on, że k ard y n a­ łowie są najbardziej kw alifikow anym i w yborcam i ze w zględu n a pochodzenie k ard y n alatu , jego praw a historyczne i funkcje w K o­ ściele. Są oni re p rezen tan tam i zarów no Kościoła Powszechnego ja k i diecezji rzym skiej 40.

N iezależnie od tych głosów dyskusji, prow adzonej w pośpiechu, na sposób dziennikarski należy stw ierdzić, że jak połączenie fu n k c ji biskupa rzym skiego z pontyfik atem w całym Kościele tak też i p ro ­ blem w yboru papieża po rozw inięciu pełni ju ry sdy kcji nad w szyst­ kim i Kościołami jest czymś jedynym . Musi uw zględniać tak po­ trzeby kościoła p arty k u larn eg o w Rzymie jak i zadania papieża w Kościele Powszechnym . Oczywiste, że te drugie ro zrastają się- dziś coraz bardziej. G dy idzie o kolegium wyborców, dobrze że przestudiow ano i przekonsultow ano możliwość rozszerzenia go przez: włączenie patriarchó w i niektórych przedstaw icieli episkopatu św iatow ego nie będących kardynałam i. W ydaje się, że większe- szanse m a dopuszczenie do konklaw e rep rezen tan tó w konferencji biskupich. Dziś jed n ak bezpieczniej i roztropniej jest przeprow adzić to za pośrednictw em in sty tu cji k a rd y n alatu dającej najlepszą moż­ ność w glądu w problem y Kościoła Powszechnego i orientację- w kw alifikacjach jego najw ybitniejszych przedstaw icieli. S y n g u la - ryzm papiestw a i współczesne jego zadania w ym agają nie ty łk a zachow ania w wysokim stopniu gw arancji dla konklaw e ale też najw yższych kw alifikacji dla jego uczestników. Idzie o w ybory jedyn e w swoim rodzaju 41.

Dodać należy, że now a konstytucja tylko ogólnie i pośrednio w y ­ raża troskę o bezpieczeństw o zew nętrzne podczas w akansu S to licy Ap. i konklaw e 42. R ządy włoskie w spom inają o potrzebie dopaso­

39 L ’O sse rv a to re R om ano, 115 (1975) n r 271 s. 2.

40 L a Chiesa R om ana e i C ardinali, L ’O sse rv a to re Rom ano, 115 (1975> n r 272 s. 2.

41 . A l b e r i g o m ia ł je n azw ać „ m ak ro sk o p ijn ą an o m alią” , L ’O sse rv a - to re Rom ano, 115 (1975) n r 271 s. 2, oczywiście z p u n k tu w idzenia sw ego jed n o stro n n eg o ujęcia.

[11] W ybór p apieża ₉₉

w ania tra k ta tu z 1929 r. do w ym agań dzisiejszych. Ma to być jed ­ n ak dokonane na drodze dw ustronnego porozum ienia ze Stolicą Ap., aby nienaruszony pozostał skarb pokoju religijnego w p ań ­ stw ie. To samo stanow isko zajm ują koła w atykańskie.

2. W p r o w a d z o n e z m ia n y

Nowy dokum ent uchyla konstytucję Piusa X II z 1946 r. i m otu proprio Ja n a X X III z r. 1963. Zasadniczo p rzejm u je norm y zaw arte w tych ustaw ach. Opuszczeń jest niew iele. P om inięty został n ie­ w ątpliw ie ze w zględu na c h a rak ter cerem onalny art. 42 konstytucji P iusa X II o stro ju używ anym przez k ardy nałów w czasie w akansu Stolicy Ap., kongregacji i konklaw e. Z racji podniesienia w szyst­ kich k ardyn ałó w do godności biskupiej opuszczono w ty tu le roz­ działu VII w zm iankę o konsekracji elekta. Że nie oznacza to jed ­ n ak obow iązku w ybierania tylko k ard y n ała czy biskupa, świadczy zdanie art. 88: jeśli elek t nie m a sak ry biskupiej, „statim o rdine- tu r episcopus” 43. W zakończeniu pom inięto przepisy szczegółowe o zobow iązyw aniu się przysięgą do zachow ania norm tej konsty­ tucji i do odczytyw ania jej tek stu oraz zniesiono form ułę m eledyk- cyjną poprzestając na klauzuli o niew ażności aktów przeciw nych tej ustaw ie.

Nowa k on stytucja zaw iera szereg dodatków w stosunku do obo­ w iązujących ustaw P iusa X II i J a n a X X III. Podtrzym ując zasadę, że elektoram i są tylko kardynałow ie, stanow i w art. 7 zgodnie z norm ą ogłoszoną przez P aw ła VI w y jątek dla kardynałów , którzy ukończyli 80 rok życia. Ich udział w kongregacjach w czasie w a­ kansu Stolicy Ap. jest tylko fak u ltaty w n y , podczas gdy dla in­ ny ch — obowiązkowy. Nie m ają oni p ra w a w stępu do konklaw e. W zw iązku z tym przysięga, sk ładana przez w szystkich k ard y n a­ łów po odczytaniu na początkow ych kongregacjach pierw szej części konstytucji, tra k tu ją c e j o w akansie Stolicy Ap., m a skróconą rotę, art. 12. Pom inięto w niej w zm ianki o spraw ach zarządu i o p ro ­ blem ach aktu aln y ch dopiero podczas konklaw e: obrona praw d u ­ chow nych i doczesnych Stolicy Ap. a zwłaszcza tem po ralnej w ła­ dzy biskupa rzym skiego, strzeżenie tajem nicy wobec konklaw istów , w ykluczenie jakichkolw iek przejaw ów w eta. Pozostały te spraw y

ró w w spom niano o d y stan so w an iu się od w szelkiej in te rw e n c ji czy w sta w ien n ic tw a w ładz św ieckich, a rt. 46 i 49. W fo rm u le przysięgi dla k a rd y n a łó w oraz w rozdziale V I: „De iis, q u ae v ita n d a su n t in electio- ne...” specjalnie w ykluczono ja k iek o lw iek p rze jaw y w e ta czyli ek sk lu - zyw y i pow tórzono zw rot o obow iązku u ch y lan ia się od in te rw e n c ji czy w sta w ien n ic tw a, art. 49 i 81. N orm y te sk iero w an e są do uczestników konklaw e.

43 W zór k a r tk i w yborczej n ie m a ju ż zdan ia: „Eligo... D. m eum D. C ard. B aronium ...” O granicza się do zw o rtu : „Eligo in S u m m u m P o n ti- ficem ...”, a rt. 67.

.100 B p W. W ójcik _[12]

w przysiędze składanej przez uczestników konklaw e, art. 49. — Zgodnie z reform ą K u rii Rzym skiej, przeprow adzoną przez P a­ w ła VI konstytucją R egim ini Ecclesiae universae z 15 V III 1967 44 przepisuje art. 14, że kardynałow ie: kam erling, p en iten c ja rz w ielki i w ikariusz m iasta zachow ują sw oje urzędy i posiadają swe zw y­ czajne upraw n ien ia a z tym i spraw am i, k tóre należało przedkładać papieżowi, zw racają się do kolegium kardynalskiego. Podobnie z pow ołaniem się n a w spom nianą k o n sty tu c ję 45 stanow i art. 20, że su b sty tu t w S ek retariacie S tan u zachow uje kierow nictw o tego urzęd u z odpowiedzialnością przed kolegium kardynalskim . W y­ razem „dow artościow ania” urzędu biskupiego jest dodatek w art.

16, przepisujący, że jeżeli w akow ałby u rząd w ikariusza m iasta i jego zastępcy — „vices g eren s”, w szelkie up raw n ien ia o rdy na­ riusza diecezji rzym skiej przechodzą na starszego nom inacją bisku­ pa pomocniczego. — Nowością zapow iedzianą przez P aw ła VI jest no rm a ustalająca m aksym alną ilość elektorów n a 120, art. 33. Mogą to być tylko kardynałow ie przed skończonym 80 rokiem ży­ cia. W ykluczona jest in terw en cja jakiejkolw iek innej osoby du­ chow nej czy św ieckiej. W odpowiedzi na różne p ro jek ty dodano do trad y c y jn ej n o rm y o soborze powszechnym w zm iankę o synodzie biskupów . Jeśli papież zm arłby podczas synodu, zgrom adzenie to jest z mocy p raw a zawieszone. Jak ak o lw iek in terw en cja jego uczestników do elekcji papieża byłaby atentatem , niew ażnym z mocy praw a, art. 34. — Czas od śm ierci papieża do otw arcia kon­ klaw e mogą kardynało w ie przedłużyć do 20 dni w m iejsce 18 do­ tychczasowych, a rt. 37. Jako przyczynę uspraw iedliw iającą uchy­ lenie się od w ejścia do konklaw e podano w yraźniej i szerzej: w m iejsce dotychczasowego „legitim um im ped im entum ” „infirm i- tas vel aliud grave im pedim entum ”, art. 39. Analogicznie zapew ­ niono praw o pow rotu do konklaw e kardynałom , którzy je opuścili z racji choroby lub innej w ażnej przyczyny, uznanej przez w ięk­ szość elektorów , art. 40.

Nowy jest art. 41. Poleca on, aby elekcji dokonać w konklaw e, urządzonym zw yczajow o w W atykanie albo w razie szczególnych okoliczności w innym zam kniętym m iejscu. O kreśla również, że przepis ten nie obow iązuje pod sankcją nieważności, w prow adzoną przez G rzegorza XV 46 czy przez jakikolw iek inn y d ek ret papieski. W dalszym ciągu podaje art. 42 opis konklaw e zaznaczając, że m a ono c h a rak ter św iętego odosobnienia. D okładniej w yliczają art. 43—44 osoby upraw nione do przebyw ania w konklaw e. Wspo­ m niano w ikariusza generalnego dla W atykanu w m iejsce zakry- stian ia pałacu apostolskiego. P rzy cerem oniach opuszczono okre­

44 AAjS 59 (1967) 889. 45 AA<S 59 (1967) 895.

46 B u lla A e te r n i P atris Filius z 15 X I 1621, por. F. K. S e p p e l t , G esch ich te des P a p sttu m s, t. V, Lepaig 1936, 270.

[13] W ybór papieża ₁₀₁

ślenie ich liczby n a 6. Dodano, że k ard y n ał dziekan lub jego za­ stępca może w prow adzić ze sobą duchow nego jako asystenta. Za­ m iast w zm ianki o jednym kapłan ie zakonniku do słuchania spo­ wiedzi dodano norm ę o kilku, aby podczas konklaw e m ogli służyć p en itentom przy użyciu różnych języków. Z am iast aptekarza w y­ m ieniono lekarza m edycyny ogólnej. Obok arch itek ta dodano dwóch techników . Nowością spow odow aną zapew ne ciasnotą m iejsca ze w zględu n a zw iększoną ilość elektorów jest zakaz w prow adzania tzw . konklaw istów czyli duchow nych lub św ieckich do osobistej obsługi k a rd y n a łó w 47. Jed y n ie w yjątkow o, z pow odu w ielkich trudności ze zdrow iem k ard y n ała może być to dopuszczone. Decy­ d u je kom isja k ard y n alsk a. Ona bada też kw alifikacje zgłoszonych k andydatów , art. 45. R ota przysięgi składan ej przez pracow ników konklaw e czy ew entu alnie przez obecnych konklaw istów uległa skróceniu w stosunku do form uły podanej przez J a n a X X III. O pu­ szczono w zm iankę o weto poprzestając n a ogólnym w spom nieniu 0 in terw en cji czy w staw iennictw ie w jakiejkolw iek postaci. Do­ dano obok w ładz św ieckich ,,qui-vis hom inum coetus vel personae”. Pozostał tylko tek st łaciński ro ty z możnością tłum aczenia na in n e języki, art. 46. P rzy nakazie częstego przeszukiw naia pomieszczeń w celu ew entu lan ego w ykrycia, czy nie naruszono klau zury kon­ klaw e, przypom niano norm ę art. 61 zabraniającą w noszenia i uży­ w a n ia aparatów notujących, odtw arzających lub przenoszących głos czy obrzay.

W yrazem zm ian liturgicznych jest art. 62 polecający ra n n ą kon­ celebrę w konklaw e. Ze w zględu n a zw iększoną liczbę elektorów podniesiono też ilość kom prom isarzy z 5 lub 7 do granicy 9 do 15 z zaznaczeniem, że liczba w inna być nieparzysta. W ięcej szczegó­ łowo opisuje now a ko nstytucja form ę w yboru przez głosowanie. W ylicza g ru p y czynności: antescrutin ium , scru tin iu m i p o stscru ti- nium , art. 65—75. C h arak terystyczn y jest pow rót do norm y P iusa X II stanow iącej, że w ybrany jest ten, kto otrzym ał dwie trzecie głosów plus jeden, art. 72. Nowością jest przepis, aby po trzech dniach konklaw e zawiesić głosowania na jeden dzień w celu od p ra­ w ienia m odłów z przem ów ieniem najstarszego kard y n ała diakona 1 sw obodnej w ym iany zdań. Po siedm iu dalszych bezskutecznych głosow aniach znów dzień p rz erw y na m odlitw ę z przem ów ieniem najstarszego k ard y n ała p rezb itera. Jeśli dalszych siedem głosowań nie przyniosłoby w yniku — rów nież dzień przerw y z nabożeństw em i z przem ow ą pierw szego k ard y n ała biskupa. G dyby i w ted y nie w ybrano papieża, k a rd y n ał kam erlin g zapyta elektorów o sposób dalszego postępow ania. Nie m ożna odstąpić od w ym agania dwóch trzecich głosów plus jeden. W ostateczności dopuszcza ko nstytucja

47 J a n X X III ograniczył w a rt. V;III m otu p ro p rio S u m m i P o n tificis electio p raw o do jednego ko n k law isty .

102 B p W. W ójcik [14]

w yjście z tru d n e j sytuacji: jeśli wszyscy kardynałow ie bez żadnego w y jątk u zgodziliby się na w ybór w farm ie kom prom isu albo przez głosowanie z tym , że w ybór będzie dokonany tylko przez większość absolutną plus jeden głos albo też, że głosowanie ograniczy się do w yb oru jednego z dwóch kandydatów , którzy otrzym ali przy ostat­ nim oddaniu k a rte k najw ięcej głosów, art. 76.

P rzejaw em współczesnych obaw jest zw rot dodany w norm ie za­ chęcającej do w yboru k an d y d ata najzdatniejszego do owocnego i pożytecznego kierow ania Kościołem Powszechnym , aby k ard y ­ nałow ie nie ulegali interw encjom osób m ających w ielki au to ry te t 48 lub w pływ om zespołów urgujących z pew nym naciskiem czy też zachętom tych, którzy posługują się środkam i m asowego przekazu. S ankcje przew idziane za zgłaszanie w eta czyli ekskluzyw y roz­ szerzono n a p rzejaw y ulegania w szelkim tego rodzaju wpływom . — Z redagow any w języku soborow ym art. 85 podkreśla, że w ybór nowego papieża jest ,,actio totius Ecclesiae”. N akazuje w zorem art. 98 konstytucji P iusa X II m odły w m iastach i w znaczniejszych m iejscowościach.

III. K ierunki reformy

Istotne znaczenie posiada teza eklezjologii potw ierdzona w om a­ w ianej konsty tucji P aw ła VI, że papież jest biskupem Rzym u i jako sukcesor św. P io tra na tej stolicy jest równocześnie zastępcą C hry­ stusa P an a na ziemi, najw yższym pasterzem i głową w idzialną Kościoła P ow szechnego49. Te dw ie funkcje: biskupa p a rty k u la rn e ­ go i powszechnego są nierozdzielnie piastow ane przez jedną osobę w un ii w spółistotnej i w sp ó łk o n sty tu ty w n e j50. T ekst konstytucji podobnie jak kodyfikacje P iusa X i P iusa X II m ów i o wyborze i biskupa Rzym u i biskupa powszechnego czyli papieża. Z tego nie w y n ik a jeszcze, kto m a być elektorem na konklaw e 51. Możliwe są rozw iązania na p latform ie p raw a kanonicznego z nachyleniem w k ieru n k u fu n k cji biskupa rzym skiego lub biskupa pow szechne­

go. ■— Droga tradycy jn a, u trzym ana przez ostatnią kodyfikację

zm ierza do pogodzenia przedstaw icielstw a diecezji rzym skiej z re ­ prezentacją episkopatu św iatow ego w szystkich obrządków. W zra­ sta udział biskupów z różnych narodów i krajów w kolegium k a r-48 N ow e sformułowanie: „personarum auctoritate gravium...” W kon­ stytucji Piusa XII był zwrot o interw encji „in saeculo potentium ”, art. 97.

19 Pierw sze zdanie w stępu i art. 88.

50 ,.Le due ąualifiche sono coessentiali, con -costitutive”, L’Os.servatore Romano”, 115 (1975) nr 271 s. 2.

51 Na nieporozumieniu polega tłumaczenie, że papież nie jest delega­

tem episkopatu św iatow ego czy też kolegium kardynałów, L’Osservatore Romano, 115 (1975) nr 264 s. 2 i nr 266 s. 2. Idzie o wyznaczenie osoby — „designatio personae” a nie o przekazanie w ładzy — „delegatio”.

Wybór papieża ₁₀₃

d y n alsk im a więc i w konklaw e. Gdy idzie o ich przynależność do duchow ieństw a diecezji rzym skiej, to poza aktem k reacji stanow i ■ona jeśli nie pew ien m argines fikcji praw nej, to przynajm niej „n u d u m ius”, sym bolizow ane przez ty tu ł k a rd y n a ls k i32. W w ięk­ szy m sto pn iu odnosi się to do k ardynałów obrządków wschodnich. .R eprezentow anie episkopatu św iatow ego przez kardynałów jest ty lk o kw estią faktu, realizow anego co praw d a w coraz to w iększym zakresie. O m aw iana ko nstytucja mówi parokro tn ie o wyborze bi­ sk u p a Rzym u pod k ątem „bonum com m une” Kościoła Pow szechne­ go. P rzyznaje papieżowi funk cje „caput collegi episcopalfc”. Za­ znacza, że w ybór papieża stanow i „quasi quaedam actio totius E cclesiae”, art. 85. Będzie to jeszcze w ym agało jakiegoś uw zględ­ n ien ia w p raw ie o w yborze papieża. Rzecz oczywista, że tru d n o dziś cofać się do pierw szego tysiąclecia, gdy biskupa Rzym u podobnie j a k bikupów innych stolic w ybierały czynniki lokalne i gdy „com- :munio” z innym i kościołam i była na niższym stadium rozwoju. P ro b le m czeka n a więcej podstawowe, nowoczesne rozwiązanie.

Na uw agę zasługuje norm a zm ierzająca do w yjścia z trudności ■wybrania kogokolw iek kw alifikow aną większością głosów. P roce­

d u ra przepisana w art. 76 rozciąga się na 12 dni konklaw e, w tym 3 dni przerw w głosowaniach, przeznaczonych na rekolekcje pod k ątem przyspieszenia w yboru, gdy w 33 głosowaniach, licząc po 4 .na dzień, nie w ybrano papieża. W akans Stolicy Ap. trw ałb y w tedy 32 dni. Jako ostateczność zarysow uje konstytucja albo głosowanie aż do osiągnięcia kw alifikow anej większości albo też jednom yślną -zgodę na kom prom is lub na w ybór absolutną większością głosów p lu s jeden czy też głosowanie na dwóch kandydatów , na których ■oddano ostatnio najw iększą ilość kartek. Praw dopodobnie re d a k ­ to rz y tej n orm y liczyli się z m ożliw ym i trudnościam i w osiągnię­ ciu kw alifikow anej większości w śród zwiększonego n iem al podwój - :nie kolegium wyborców. Biorąc pod uw agę fakt, że w ybory papieży od G rzegorza XVI (zm. 1846) trw a ły najw yżej po kilka dni, w y­ d aje się, że norm a ta, zabezpieczająca na w ypadek nie przew idzia­ n y c h trudności, jest więcej teoretyczna. Ostatecznie nie rozw iązuje ■ona przecież problem u, gdyż w ystarczy jeden sprzeciw, aby w y­ kluczyć kom prom is czy też w ybór większością absolutną lub jed- :nego z kandydatów najbliższych zwycięstwa. Pozostaną głosowa­

n ia aż do sk utku. N orm a ta daje jednak możliwości w yjścia z tru d ­ n e j sytuacji. Dla kardynałów będzie ona bodźcem do przyspiesze­ n ia konklaw e tym bardziej, że opinia publiczna może snuć różne dom ysły, nie zawsze przychylne dla elektorów . Jeśli będzie w łaści- “w y poziom wyborców, opisana p rocedura okaże się zbędne.

52 Można by dać porównanie do duchownych inkardynowanych do die­ cezji ale pracujących poza jej granicami i nie m ających z nią żadnego izwiązku. Symboliczna wiąż pozostaje przez uprawnienia i obowiązki w o­

104 Bp W. W ójcik

R ealizacją d o ktryny soborowej o więzi m iędzy w ładzą święceń-, i w ładzą ju rysdykcji 33 jest now y przepis, że w w ypadku gdy e le k t nie m a sak ry biskupiej, w inien być konsekrow any natychm iast,, tj. przed hom agium ze strony kardynałów , ogłoszeniem w iernym ; 0 w yborze, benedykcją „U rbi et o rb i” i zakończeniem czyli o tw ar­ ciem konklaw e, art. 88—91. Dotychczasowe praw o zaznaczało, że? w ładza papieska rozpoczyna się od m om entu w yrażenia zgody na. elekcję. O ew entualnym przyjęciu święceń kapłańskich lub kon­ sekracji biskupiej mówiło dopiero po norm ie o otw arciu konklawe-1 ostatniej adoracji a przed przepisem o koronacji i o objęciu bazy­ liki św. Ja n a n a L ateranie, art. 105— 108. Obecnie dopiero konse­ k racja w prow adza elekta do kolegium biskupiego i d aje m u peł­ nię władzy. Papież bez sakry biskupiej byłby a n o m a lią 54. J e s t t o więc p rzejaw nierozerw alnego złączenia w ładzy ju ry sd y k cji z w ła­ dzą święceń i podkreślenie nadprzyrodzonych celów działalności;, papieża i innych hierarch ów w Kościele •— krok od czystego ju ry s— dykcjonalizm u do tzw. sp iry tualizacji w ładzy duchow nej.

Słusznie zauważono, że nowe praw o kładzie w iększy nacisk na. stro nę liturgiczną wyborów . K onklaw e w inno m ieć więcej ch a rak ­ te r rekolekcji. W ybór papieża trak to w a n y jest w w iększym stopniu: jako dar Boży niż w ynik ludzkich w y ra c h o w a ń 5S. O św ietle Du­ cha św. na konklaw e w spom ina art. 42. Do zachow anych przepisów 0 Mszy św. i o m odlitw ach dodano dni „reko lek cyjne” w razie- trudności z w yborem . Zwiększono liczbę spow iedników . Szerzej, uzasadniono potrzebę m odłów całego Kościoła o św iatło dla elek­ torów i o pom yślny przebieg konklaw e. Posiada to znaczenie dusz­ pasterskie. W yrazem dzisiejszych tendencji jest pom inięcie p rze­ pisów o charakterze cerem onialnym , np. o stro ju k ardynalskim . 1 o konklaw istach. Dotychczasowe praw o mówiło o trzech adora­ cjach elekta: po przyjęciu w yboru, po błogosław ieństw ie „U rbi et. o rb i” i w czasie w yznaczonym przez nowego papieża, art. 103 i 106.. Nowe — przepisuje tylko jednorazow o po w yrażen iu zgody i po- ew entu aln ej konsekracji i to nie „adoratio” ale jedy nie złożenie- „obseąuium et oboedientiam ”.

W yrazem dopasow ania daw nego praw a do dzisiejszej sytu acji są; przepisy zabezpieczające m aksim um wolności wyborców i niezależ­

53 Są one oddzielone ale ,nie rozdzielone. Säkra biskupia stanowi sa­ kram entalne św ięcenie na urząd — „Amtsordination”, por. Konstytucja:

dogm. o K ościele Lumen gentium, 21 i komentarz K. R a h n e r a, Lexi­

kon f. Theologie und Kirche, Das zweite Vatikanische Konzil, t. I s.. 218 nn. Rozwój tego zagadnienia do końca okresu dekretystów omówił:

K. N a s i ł o w s k i , De distinctione potestatis ordinis et iurisdictionis

a primis Ecclesiae saeculis usque ad exeuntem decretistarum periodumi peracta, cz. I, Prawo kanoniczne 19 (1976) nr 1—2 s. 13—48.

54 U. B e t t i, Sia subito ordinato vescovo, L’Osservatore Romano,,

115 (1975) nr 270 s. 2.

[17] W ybór papieża

105-ności ich decyzji już nie tyle w stosunku do m onarchów czy pań stw ale wobec organizujących się dziś nieraz spontanicznie grup nacis­ ków spośród osób duchow nych, tzw. k ontestatorów czy św ieckich lub też osobistości cieszących się szczególną pow agą w kołach ko­ ścielnych czy w śród laikatu. Łączy się z tym zwiększona czujność wobec ciekawości i pogoni za sensacją osób posługujących się śro d ­ kam i masowego przekazu.

Nowa kodyfikacja p raw a o w akansie Stolicy Ap., i o wyborze- papieża posiada c h a ra k te r wyłączny. U chyla ko nstytucję Piusa X II

i m otu proprio Ja n a XXIII. Pozostaw ia jed n ak w wyliczonych sp ra ­ w ach norm y liturgiczne i cerem onialne zaw arte w Ordo exequia-

ru m S u m m i Pontificis vita functi, art. 37 i Ordo sacrorum rituurn conclavis, art. 37, 49, 78, 89, 90. N iezm ienione będą zapew ne zw y­

czaje i p ra k ty k i stosow ane dotąd w zw iązku z konklaw e, np. n ad a­ w anie przyw ilejów duchow nym konklaw istom przez nowego p a­ pieża S6.

K onstytucja P aw ła VI podobnie jak i poprzednie P iusa X i P iu ­ sa X II jest przew ażnie dokum entem praw nym . We w stępie i w za­ kończeniu oraz w arty k u łach początkow ych i końcow ych są zdania o charak terze doktrynalnym . Poza ty m spotyka się w zm ianki histo­ ryczne, upom nienia, zachęty itp. Są też wskazówki pastoralne. P rzy redagow aniu dokum entu w ykorzystano zapew ne doświadcze­ nie z ostatniego konklaw e a przede w szystkim idee i reform y zainicjow ane przez V aticanum II. Zm iany te są liczniejsze niż, w konstytucji P iusa X II w stosunku do poprzedniej kodyfikacji. C harakterystyczne jest przeredagow anie dotychczasowych norm , zręczne skrócenie szeregu przepisów i w ygładzenie całości pod względem stylistycznym . Możliwe, że zwrócono uwagę, aby tek st nadaw ał się do łatw ego czytania podczas kongregacji generaln ych przed złożeniem przysięgi, art. 12 i po w ejściu do konklaw e, art. 49.

P rzy lek tu rze now ej konstytucji nasuw a się szereg pytań. P rzede w szystkim , czy nie m ożna by opuścić n orm y art. 63 o w yborze drogą aklam acji czyli przez tzw. inspirację. Od daw na nie posługi­ w ano się tą form ą w yboru. Mogą być przy ty m niebezpieczeństw a, zwłaszcza po zw iększeniu kolegium wyborców. N aw et p rzy n ad ­ zw yczajnym w yróżnianiu się jakiejś osobistości pew niejszy byłby jednom yślny w ybór przez głosowanie S7. — N astępnie, choć O

patrz-56 Otrzym ywali oni przyw ilej ołtarza przenośnego w m yśl kan. 822 § 3. z pew nym i ograniczeniami i jednorazowe zw olnienie od opłat z okazji otrzymania beneficjów , AAS 25 (1958) 922; 55 (1963) 665 n. Nie w ia ­ domo, czy utrzym uje się zwyczaj tzw. „dona'tivum” — rozdawania k on ­ klaw istom pieniędzy, Molien, dz. cyt., t. III, 1347.

57 Jednogłośny wybór miał być podczas konklaw e w 1939 r. Pius X II otrzymał 61 głosów na 62 elektorów, B. S t a s i e w s k i , P o r t r a i t , K a th ~ N a c h r i c h t e n A g e n t u r , nr 19 z 21 II 1976.

1 0 6 Bp W. W ójcik [18]

.ność Boża strzegła dotąd Kościół od tego rodzaju w strząsów , to jed n ak z teoretycznego p u n k tu w idzenia nasuw a się pytanie, czy nie byłaby w skazana jakaś norm a na w ypadek ujaw nionego u p a­ pieża uw iądu starczego, sklerozy, choroby nerw ow o-psychicznej, paraliżu i innych stanów uniem ożliw iających pracę um ysłową. P rzy redagow aniu norm m ożna by opuścić pow tórzenia, pleo- nazmy, zbędne pow oływ anie się na akta poprzednich papieży i dane zaw arte w ich konstytucjach, odnośniki itp. Dla czytelnika w y­ godniej było by, gdyby odw oływ ano się do n orm podanych we wcześniejszych arty k u ła ch tejże k onstytucji a nie w późniejszych.

W. M. Plóchl nazw ał konstytucję Piusa X Vacante Sede Aposto-

lica jednym z najpiękniejszych dzieł m istrzostw a ustawodawczego.

Dawne, trw ałe i cenne zasady poprzedniego praw a oddzieliła ona od elem entów przestarzałych i przeżytych. Nowe norm y, w ypły­ wające z doświadczenia podała z ostrożnością, w jasnym i p rz ej­ rzystym u k ła d z ie s8. K onstytucję P aw ła VI Romano Pontifiai eli-

gendo przy jęła prasa z pew nym rozczarow aniem , że nie spełniła

ona oczekiwań refo rm y w yboru papieża przez dopuszczenie n o ­ w ych e le k to ró w 59. Po ostrożnych zresztą zapow iedziach spodzie­ w ano się czegoś w ięcej. Należy jednak stw ierdzić, że p rzy u m iar­ kow anym konserw atyzm ie nowe praw o o w yborze papieża jest nie tylko znow elizow aniem obowiązującego ale stanow i oryginalne • dzieło ustaw odaw cze, doskonalsze od poprzednich.

ZUSAMMENFASSUNG

N eues G esetz über die Wahl des Papstes

In der Einleitung werden die G esetze besprochen, w elche die Päpste Pius IX und Leo X III nach der A nnexion Roms und nach der A uflö­ sung des K irchenstaates im Jahre 1870 von dem Königreich Italien herausgaben. Die kirchlichen K reise fürchteten, die neuen Behörden w erden sich in die W ahl des Papstes einm ischen. Epochemachend w a ­ ren die Konstitutionen aus dem Jahre 1904, in denen Pius X die sog. E xk lu sive endgültig aufhob und die neue K odifikatiin der Rechte über die W ahl des Papstes ergehen liess. Dadurch m achte sich das kano­ nische Recht in diesem w ichtigen Abschnitt ganz selbständig. Die K on­ stitution Pius XII vom 25. 12. 1945 war nur ein Nachtragsgesetz zur K odifikation aus dem Jahre 1904.

Im ersten Abschnitt wird * die Entwicklung der Gesetzgebung nach dem Tode P iu s’ X II dargestellt. Als Johann X X III 5. 9. 1962 eine N ovelle zum geltenden Bapstwahlrecht bekanntgafo, durfte man an­ nehmen, die rasche Reform dieser G esetze sei nicht zu erwarten. Die

58 Geschichte des Kirchenrechts, t. III cz. I, 117.

119] W ybór papieża 107

Ä nderungen an der Struktur des Kardinalskallegium s und die kon- zilia r e Doktrin ü'ber die K ollegialität der Bischöfe brachten aber die Forderungen vor, der Papstwahl/kreis solle ausgedehnt werden. Paul VI veröffentlichte im März 1973, man studiere, ob die ostkirchlichen Patriarchen und die M itglieder des Rates des Sekretariats der B ischofs- synode zum K onklave nicht zugelassen werden sollen. Diese Entwürfe, besonders der zw eite, wurden kritisch angenommen.

Im zw eiten Abschnitt wird die Konstitution „Romano Pontifici eli- gendo” vom 1. 10. 1975 beschrieben. Vor allem unterstreicht das neue ■Gesetz, der Papst sei ausschliesslich berechtigt die Vorschriften über d ie Erledigung des hl. Stuhles und über das K onklave zu verkünden. Nachher wird das traditionelle Prinzip aufrechterhalten, dass der B is­ chof von Rom, der gleichzeitig die H öchstgew alt über die Kirche Chri­ s ti besitzt, nur von dem K ardinalskollegium gew ählt wird. Die Kar­ dinale vertreten die Diözese von Rom und ebenso das B ischofskolle­ gium. Ins K onklave können sie nur vor dem vollendeten 80. Lebensjahr eintreten. Die Zahl der Wähler darf nicht 120 überschreiten. Stirbt der Papst w ährend des Konzils oder der Bischofssynode, so wird •diese Versamm lung autom atisch suspendiert und die M itglieder können sich in die Wahl des Papstes nicht einm ischen. Das K onklave soll spätestens am 20. Tage nach dem Tode des Papstes beginnen. Es hat ■die Eigenschaft einer hl. Absonderung. Ausserhalb der Kardinale kön­ n en nur die erforderlichen A ngestellten zugelassen werden. Die Kar­ dinale dürfen w eder G eistlichen noch Laien zu ihrer Bedienung ein- iü h ren . Die Zimmer m üssen regelm ässig durchgesucht werden, ob die verbotenen Apparate sich dort nicht befinden. G ewählt ist, wer Z w ei­ drittel und noch eine Stim m e auf sich vereinigt hat. Sind die A bstim ­ m ungen in den drei Tagen erfolglos, so wird ein Tag dem Gebete und den Verhandlungen gewidm et. D asselbe w iederholt sich nach w eiteren sieben Abstim m ungen. Es ist auch der dritte Tag das Gebetes zugelas­ sen. Im äussersten F alle kann d as W ahlrecht einstim m ig auf eine K om m ission übertragen werden. Ausserdem kann die Wahl, wenn alle K ardinale einw illigen, zustande kommen entweder durch die H älfte und noch eine Stim m e oder zw ischen zw ei Kandidaten, die in letzter A bstim m ung die grösste Zahl der Zettel auf sich vereinigten.

Im dritten Abschnitt werden die Richtungen der Reform in allge­ m einen Um rissen entworfen. Zur Zeit ist es sicher, das W ahlrecht nur d en K ardinalen zu überlassen und sie für Kleriker der römischen Diözese und zugleich für Vertreter des W eltepiskopats zu halten. Ihre A ngehörigkeit zum Bistum Rom ist nur symbolisch. Die Repräsentation des bischöflichen K ollegium s durch d ie Kardinale aus verschiedenen H aupstädten der W elt ist mehr tatsächlich als rechtlich. Die Vorschrift über die Tage des Gebetes ist nur ein Antrieb zur Beschleunigung der Wahl. Ist der G ew ählte kein Bischof, so soll er sofort, das heisst vor ■der Bekanntm achung der Wahl die Konsekration erhalten. Dadurch wird d ie Bindung zw ischen Weih •— und Jurisdiktionsgewalt unter­ strichen. Die Kardinale dürfen dem Druck nicht nur seitens der Staaten sondern auch seitens der organisierten oder spontanen Gruppen oder m assgebenden Personen in k ein em Fall machgeben. Es erhebt sich eine F rage, ob es nicht angem essen wäre, die Wahlform „Quasi per inspi- rationem ” abzuschaffen. Man kann auch überlegen, ab eine Vorschrift a u f den Fall einer ständigen Beschlussunfähigkeit des Papstes nicht w ünschensw ert wäre.

Obwohl die K onstitution Pauls VI m it gew isser Enttäuschung ange-

o n sn e w urde, w eil m ache K reise grössere Reformen erwarteten,

so ist sie als G esetzgebungswerk vollkom m ener im V ergleich zu frü- ie r e n Kodifikationen.