Urząd wikariusza biskupiego

Marian Stasiak

Urząd wikariusza biskupiego

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 21/1-2, 99-111

1978

Praw o Kanoniczne 21 (1978) nr 1—2

KS. M ARIAN STASIAK

URZĄD WIKARIUSZA BISKUPIEGO

D okum enty Soboru Vat. II oraz odpow iednie norm y w ykonaw ­ cze dow artościow ują i znacznie m odyfikują stanow isko praw ne bi­ skupa zarów no na płaszczyźnie K ościoła pow szechnego, jak też w ram ach diecezji. Określa się w nich także zadania różnych urzę­ dów kościelnych partycypujących w e w ład zy biskupiej płynącej z pełni sakram entu kapłaństw a. W relacji do K odeksu prawa ka­ nonicznego oznacza to n ie tylk o now elizacje odpow iednich sform u­ łow ań kanonów, lecz rów nież w prow adzenie szeregu now ych sta­ n ow isk i in stytu cji prawnych.

R ealizow ana w ten sposób reform a struktury prawnej Kościoła posiada charakter eksperym entalny, poniew aż prom ulguje się nor­ m y tym czasow e, ogólne d yrek tyw y bądź też staw ia się jedynie postulaty na przyszłość. P ozw ala to na w eryfik ację w praktycznym funkcjonow aniu now elizow anych przepisów praw nych i w prow a­ dzanych reform, zanim znajdą one m iejsce w now ym kodeksie praw a kanonicznego. W dotychczasow ym stadium kształtow anie się praw odaw stw a posoborow ego przebiega zatem bardziej w sferze form atyw nej niż ściśle kodyfikacyjnej. U jaw niają się dzięki tem u charakterystyczne tendencje podjętych prac legislacyjnych, do któ­ rych n ależy w yraźny proces decentralizacji w ładzy w K ościele. Po­ zostaje to oczyw iście w bezpośrednim zw iązku ze zm ienionym po­ jęciem w ładzy i now ym podziałem odpow iedzialności za Kościół wśród różnych stopni hierarchicznych i. R ealizacja tego procesu znajduje swój w yraz w życiu parafialnym , na terenie diecezji, po­ przez regionalizację diecezji, konferencje episkopatów itp. N a fo ­ rum kościoła diecezjalnego dobrą ilustrację zachodzących prze­ m ian i napięć w autorytecie w ładzy biskupiej można zaobserwo­ w ać na przykładzie now ego urzędu w ikariusza biskupiego w pro­ w adzonego przez Sobór do kurii diecezjalnej. Zaznajom ienie się z tym urzędem , który zajm uje w ysoką pozycję prawną wśród osób, które w ram ach kurii w spółpracują z biskupem , w ydaje się n ie­

1 Por. K. M ö r s d o r f , De sacra p o te sta te , W: A pollinaris, 40/1967 s. 41—58; W. B e r t r a m s . De n atura p o te sta tis su prem i Ecclesiae p astoris, W: Periodica, 58 (1969), 3—29; J. N e u m a n , W eihe und A m t in d e r Lehre von d er Kirchenfassung des Z w e ite n V atikanisch en K onzils,. W: Archiv für katholisches K irchenrecht, 135 (1966), 3—18.

odzow ne dla kapłanów i ogółu w iernych choćby z pastoralnego punktu widzenia, gdyż orientacje w e w ładzy osób, od których będą oni w jakiejś m ierze zależni. Ponadto znajomość ta w ydaje się tym bardziej niezbędną, że poprzez w łaściw ą form ację prawną należy kształtow ać ducha kościelnego takiej zależności.

1. Geneza prawna urzędu wikariusza biskupiego

K onstytucja dogm atyczna L um en gen tiu m przedstaw ia naukę 0 episkopacie w kontekście hierarchicznego ustroju K ościoła, a za­ tem w ścisłym pow iązaniu z kapłanam i, którzy z racji sakram entu kapłaństw a stanow ią z nim jedno p rezb iteriu m 2. K apłani p ośw ię­ cając się różnym pow innościom w służbie L udu Bożego stają się w spółpracow nikam i biskupów, ich pomocą i narzędziem . W lokal­ nych zgrom adzeniach w iernych poprzez sw oje funkcje kapłańskie czynią oni obecnym w pew nym sensie sam ego biskupa 3.

Te idee soborowe znalazły swój praktyczny w yd źw ięk zw łasz­ cza w D ekrecie o pasterskich zadaniach biskupów w K ościele — C h ristu s D om inus” 4. Dekret ten w ielokrotnie i w różnym kontek­ ście wspom ina o urzędzie w ikariusza biskupiego, wskazując przy tym na różnorodne sytuacje i potrzeby kościoła lokalnego, którym można zaradzić poprzez pow ołanie tego urzędu. Mając na uwadze spraw niejsze w ykonyw anie posługi zbawczej dla wiernych, zw ła­ szcza odm iennego obrządku, poleca się w Dekrecie, aby biskupi zatroszczyli się o ich potrzeby duchow e czy to poprzez kapłanów 1 parafie tego sam ego obrządku, czy poprzez wikariusza biskupie­ go w yposażonego w odpow iednie w ładze lub też naw et, jeśli zacho­ dzi potrzeba, w godność biskupią 5. Z tych sam ych pow odów prze­ w id u je się w D ekrecie pow ołanie w ikariusza biskupiego dla w ier­

2 Por. K. M ö r s d o r f , The D ecree on th e Bishops’ Pastoral Office in th e Church, in C om m en tary on the D ocum ents of V atican II, N ew York, Herder and Herder 1968, II, 181—183; A. V a 11 i n i , De figura episcopi coadiutoris e t au xilaris secundum, doctrinam Concilii O ecum e- nici V aticani II recognoscenda, W: Apollinaris, 40 (1967), 177—214.

3 Lum en G entium nr 28: „Presbyteri ordinis Episcopalis providi co- operatores eiusque adiutorium et organum, ad Populo Dei inserviendum , unum presbyterium cum suo Episcopo constituunt diversis quidem officiis mancipatum. In singulis localibus fidelium congregationibus, quocum fidenti et magno animo consiciantur, quomodo praesentem reddunt eiusque munera et sollicitudinem pro parte suscipiunt et cura cotidiana exercent”.

4 Decretum de pastorali Episeoporum munere in Ecclesia, Christus D om inus, 28 oct. 1965, n. 27 AAS 58(1966).

5 C h ristus Dominus (Ch. D.) nr 23: „Hunc quoque in finem , ubi sint fidèles diversi Ritus, eorum spiritualibus necessitatibus Episcopus dioecesanus provideat sive per sacerdotes aut paroecias eiusdem Ritus, siv e per Vicarium Episcopalem aptis facultatibis instructum et si casus ferat, etiam charactëre episcopali ornatum...

(3 ] W ikariusz biskupi 1.01

nych obcojęzycznych, w ym agając przy tym , aby taki w ikariusz bi­ skupi w ładał dobrze m ową w iernych, dla których jest ustano­ w ion y i w zależności od potrzeb piastow ał godność biskupią 6. Od biskupów rezydencjalnych Dekret w ym aga ponadto, aby sw oich biskupów pom ocniczych u stanow ili w ikariuszam i generalnym i lub przynajm niej w ikariuszam i biskupim i, gdyby to nie było z góry postanow ione w liście n o m in a cy jn y m 7. W spom niany Dekret pre­ cyzuje także, choć w sposób ogólny, charakter praw ny stanow iska w ikariusza biskupiego podkreślając, że „na m ocy sam ego prawa przysługuje im ta sama w ładza w określonej części diecezji, czy odnośnie do pew nego rodzaju spraw, lub w stosunku do w iernych określonego obrządku — jaką prawo pow szechne przyznaje w ika­ riuszow i generalnem u” 8.

U w zględniając zatem postanow ienia Soboru zaw arte w dekrecie C hristu s D om inus oraz odpow iednie norm y w ykonaw cze opubliko­ w ane w m otu proprio Ecclesiae Sanctae 9, można naszkicow ać sy l­ w etk ę prawną tego urzędu.

2. Natura w ładzy w ikariusza biskupiego

Dekret C hristu s D om inus w słowach: „...qui ipso iure ... ea gau- dent potestate, quam ius com m une Vicario G enerali tribuit”, zdaje się w określeniu w ładzy w ikariusza biskupiego odsyłać do natury w ładzy posiadanej przez w ikariusza generalnego 10. Jednakże tak ie sform ułow anie m oże w ydaw ać się niezbyt jasne, zw łaszcza jeśli problem chcielibyśm y analizow ać w aspekcie historycznym . Kanon 368 § 1 i § 2 przyznaje bow iem w ikariuszow i generalnem u na m ocy urzędu w ładzę zw yczajną dla całej d ie c e z jiJ1. Zachodzi tu

* Tamże. „Item in sim ilibus circum stantiis, diversi serm onis fidelibus provideatur sive per sacerdotes aut paroecias eiusdem serm onis, sive per Vicarium Episcopalem serm onem bene callentem et etiam , si casus ferat, charactere episcopali ornatum ”.

7 Tamże nr 26: „Quodsi in Litteris nom inationis provisum non fuerit, Episcopus dioecesanus A uxiliärem v e l A uxiliarçs suos constituât V icarios G enerales vel saltem Vicarios Episcopales, a sua autoritate dum taxat dependentes...”

8 Tamże nr 27: „...Vicarii Episcopales, qui nem pe ipso iure in deter- minata dioecesis parte aut in certo negotiorum genere aut quoad fidèles determ inati Ritus, ea gaudent potestate, quam ius com m une Vicario Generali tribuit”.

9 Littere A postolicae Motu proprio datae normae ad quaedam e x s e - quenda SS. C oncilli Vaticani II décréta statuuntur. Ecclesiae Sanctae. 6 aug. 1966, n. 14. AAS 58 (1966).

10 Dekret C hristus Dom inus, nr 27; Motu Proprio Ecclesiae Sanctae (Ecc. S.) nr 14 § 2: „...iuxta Episcopi dioecesani nominationem, potestate ordinaria vicaria gaudent, quam ius com mune Vicario G enerali tribuit”.

i-w ięc z tej szerokości i-w ładzy ścisła identyczność m iędzy biskupem a w ikariuszem generalnym , która w yraża się w tej samej skutecz­ ności w ydanych prze nich aktów praw nych, a n aw et w tej samej ich przyczynowości, która sprawia, że nie ma rekursu od decyzji w ikariusza generalnego do biskupa. A utorzy są zatem zdania, że idea reprezentacji całkow itej z w ładzą biskupa jest tak bardzo w ew nętrzna naturze urzędu w ikariusza generalnego, że tam, gdzie b yłb y jej brak lub byłaby ona w sposób istotny uszczuplona, nie chcą m ów ić o w ikariuszu generalnym lecz tylk o o d e le g a c ie 12. W konsekw encji tych ograniczeń m ielibyśm y do czynienia rów­ n ież z w ładzą delegow aną, a n ie z w ładzą zwyczajną. Tym czasem redakcja interesującego nas dekretu C h ristu s D om inus powtórzona następnie w norm ach w ykonaw czych m ów i o w ładzy w ikariusza biskupiego w relacji do określonej części diecezji, określonego ro­ dzaju spraw albo w odniesieniu do w iernych jakiegoś obrządku lub grupy o s ó b 13. Brak tu oczyw iście tej całkow itej reprezenta­ tyw ności jaką posiada w ikariusz generalny w zakresie osobowym , rzeczow ym i terytorialnym sw ej w ładzy. Stw ierdza się jednak, że jest to w ładza zw yczajna zastępcza, jaką prawo pow szechne przy­ znaje w ikariuszow i generalnem u. Z tenoru tego tek stu m ożna kon­ kludować, że prawodawca chciał ustanow ić urząd zgodnie z kan. 145 § 1, do którego z sam ego prawa jest dołączona w ładza jurys­ dykcyjna u . Ponadto jakkolw iek w w ypadku tego urzędu brak za­ chow ania idei całkow itej reprezentatyw ności jak w przypadku urzędu w ikariusza generalnego, to jednak trzeba przyznać, że w ramach posiadanych przez wikariusza biskupiego kom petencji będzie zachodziła identyczność prawna z urzędem biskupim . Istot­ nym jest tu bow iem zachow anie przynajm niej m oralnej p ełni w ła ­ dzy biskupiej w posiadanym zakresie, tak by w ikariusz biskupi m ógł cieszyć się w ładzą zwyczajną. Jest ona zastępcza, poniew aż

versa dioecesi iurdsdictio in spiritualibus ac temporalibus, quae ad Epi- scopum iure ordinario pertinet...”.

“ V. de P a o 1 i s, De Vicario Episcopali secundum decretu m Con. Oecum. Vat. II „Christus Dom inus”, W: Periodica de re morali, canonica liturgica, 56 (1967) s. 320. „Hoc plane adm ittitur ab auctoribus qui docent: (1) si plures Vicarii G enerales constituuntur, hi in solidum pro tota dioecesi necesse est ut constituantur. (2) Vicarius constitutus tantum prcf parte determ inata dioecesds v el pro determinate genere negotiorum est sim pliciter delegatus. (3) Episcopus in constituendo Vicario Generali non potest ad arbitrium eius potestatem lim itare”.

13 Eccl. S. nr 14 § 2: „Vicarii Episcopales, in determinata doecesis parte aut in certo negotiorum genere aut quoad fideles determ inati ritus seu coetus personarum, iu xta Episcopi dioecesani nominationem.

14 KPK. kan. 145 § 1: „Officium ecclesiasticum... stricto autem sensu est munus ordinatione sive divina sive ecclesiastica stabiliter constitu­ tum, ad normam sacrorum canonum conferendum, aliquam saltem se- cum ferens participationem ecclesiasticae potestatis sive ordinis sive iurisdictionis”.

{5] W ikariusz biskupi 103

„eadem est ac episcopi”, a zatem akty praw ne w ikariusza bisku­ piego uw ażane są za w ydane przez sam ego biskupa. Posiada to w yd źw ięk praw ny i pastoralny w traktow aniu w ikariusza bisku­ piego jako w spółpracow nika b isk u p a 1S. N ależy tu zauważyć, że kryterium rozróżnienia m iędzy w ładzą w łasną lub zastępczą w y ­ raża się w m otyw ie jej w ykonyw ania, a n ie posiadania tej w ła ­ dzy. Chodzi tu zatem o to, czy ta w ładza jest w ykonyw ana w e w łasnym im ieniu bądź też w im ieniu osób d r u g ic h 16. Stąd też w ikariusz biskupi w ykonuje w ładzę zastępczą w im ieniu biskupa diecezjalnego. N atura tej w ładzy w ym aga zatem identyczności w sensie praw nym z osobą, w im ieniu której spełnia się tę w ładzę. W yraża się to z znanym określeniu: alter ego. Ta identyczność praw na z urzędem biskupa realizuje się tak w przypadku w ik a­ riusza generalnego, jak też w ikariusza biskupiego, choć sam pra­ w odaw ca czyni w yraźne rozróżnienie m iędzy tym i stanow iskam i podkreślając, że w w ypadku wikariusza biskupiego ta identycz­ ność prawna z osobą biskupa realizuje się w odniesieniu do części diecezji, pew nego rodzaju spraw, w iernych określonego obrządku czy też grupy osób. Zastrzeżenie to jest n iezw yk le istotne dla cha­ rakterystyki prawnej urzędu w ikariusza biskupiego, który dzięki tem u specyfikuje się spośród urzędów kurii biskupiej i nie m oże być id en tyfik ow an y lub uw ażany za rów norzędny ze stanow iskiem w ikariusza g e n e r a ln e g o 17. W praw dzie w ładza w ikariusza biskupie­ go jest zw yczajna zastępcza, jednakże w ydaje się, że m usi posiadać ona wspom niane poprzednio ograniczenia terytorialne lub osobo­ w e, w zakres których mogą w chodzić ponadto ograniczenia przed­ m iotow e. G dyby bow iem nom inacja w ikariusza biskupiego była pozbawiona tych ograniczeń, m ielibyśm y do czynienia ze stanow i­ skiem wikariusza generalnego, a n ie zaś w ikariusza biskupiego. Z kolei k onstytutyw na niejako natura urzędu w ikariusza general­ nego domaga się, aby w zakresie jego kom petencji m ieścił się ogół spraw i osób i b y rozciągała się ona na całość terytorium die­ cezji. Jakkolw iek prawo w yraźnie zezw ala biskupow i na w yjęcie pew nych spraw (kan. 368 § 1) spod gestii w ikariusza generalnego, to jednak takie ograniczenie n ie m oże pom niejszać, a tym bardziej naruszać natury prawnej tego urzędu, która domaga się zachow a­ nia identyczności prawnej z urzędem biskupa w relacji osobowej,

15 Eccl. S. nr 14 § 3 określa w ikariuszy biskupich: „Tamquam officii episcopali cooperator...”.

« KPK. kan. 197 § 2.

17 W tym zapewne sensie urząd wikariusza biskupiego został okre­ ślony jako „nowy” — Eccl. S. 14 § 1: „Novum officium Vicarii Episco- palis in iure ideo a Concilio conditum est...”, jakkolw iek podobną kon­ cepcję prawną kodeks zna w postaci urzędu oficjała (kan. 1573), choć różnią się te urzędy pod w ielu względam i.

rzeczowej i te r y to r ia ln e j18. Zrozum iałe jest zatem, że dekret C hri- stu s D om inus uw aża nadal stanow isko wikariusza generalnego jako „em inens” w kurii diecezjalnej i w żadnym przypadku nie uznaje tego urzędu jako całkow icie równorzędnego ze stanow iskiem w i­ kariusza biskupiego 19. Z drugiej zaś strony należy w yraźnie pod­ kreślić, że wspom niane ograniczenia w iążące się z urzędem w ika­ riusza biskupiego nie mogą z punktu w idzenia praw nego iść zbyt daleko, zacieśniając jego kom petencje do zbyt w ąskiego zakresu spraw, tak aby działał on tylk o od w ypadku do w ypadku, bowiem w takiej sytuacji należałoby raczej m ów ić o delegacie biskupim upow ażnionym do załatw iania pew nych spraw, a nie o urzędzie wikariusza biskupiego w rozum ieniu Soboru. Wiadomo ponadto, że biskup nie może dokonać zm iany natury jurysdykcji urzędu w i­ kariusza o czym m ów i m otu proprio De episcoporum m uneribus (nr IV) 20.

W ikariusz biskupi posiada w ięc fizjonom ię prawną zupełnie od­ rębną od tej, która charakteryzuje delegata biskupiego. Dla ilu­ stracji można wskazać, że w ikariusz biskupi może udzielić w ra­ mach sw oich kom petencji np. ogólnej jurysdykcji do asystencji przy m ałżeństw ach, co znowu n ie może m ieć m iejsca w przypadku delegata biskupa.21 Zatem choć typ w ładzy wikariusza biskupiego jest ten sam co i w ikariusza generalnego (władza zw yczajna za­ stępcza), z punktu prawnego zachodzi m iędzy nim i istotna różnica dotycząca tak konstytucji prawnej tych urzędów, jak też m oty­ w ów pastoralno-adm inistracyjnych, dla których może być pow o­ łany urząd w ikariusza biskupiego.

3. Relacje z wikariuszem generalnym

Z p r z e d sta w io n y ch rozw ażań o d n o śn ie do n a tu ry u rzę d u w ik a ­ riu sza b isk u p ieg o jasn o w y n ik a , że p osiad a on w ie le ce ch w sp ó l­ n y c h z u rzęd em w ik a riu sza g en er a ln eg o . Oba te u rzę d y cieszą się 18 KPK. kan. 368 § 1: „Vicario Generali, v i officii, ea com petit in universa dioecesis iurisdictio... exceptis iis quae Episcopus sibi reser- vavit...

19 Ch. D. nr 27: „Eminens in Curia dioecesana est officium Vicarii G eneralis”.

20 Por. G. M i c h i e l s , N orm ae G enerales Iuris Canonici, Romae 1949, wyd. 2, I, 341, L. B u i j s , De p o testa te Episcoporum dispensandi, W: Periodica de re morali, canonica, liturgica. 56 (1967) 101—102.

21 F. B e r s i n i, N uovo ufficio della curia diocesana il vicario versco - vile, W: Perfice Munus, 44 (1969) s. 135: „...al vicario vescovile consti- tuito in m ateria m atrim oniale per tutta o parte della diocesi, il quale ha la potestà ordinaria vicaria di assistere, nell ambito territoriale di sua competenza, a tutti i matrimonii, con potere di concendere, ad normam iuris deleghe particolari o anche generali trattandosi di vicari cooperatori”.

Wikariusz biskupi ₁₀₅

bow iem władzą zw yczajną zastępczą, którą znam ionuje charakter reprezentatyw ny i podporządkowany z natury swojej biskupow i diecezjalnem u. W w ielu aspektach pokryw a się zatem zakres w ła ­ dzy w ikariusza generalnego i w ikariusza biskupiego. R elacje za­ chodzące m iędzy tym i urzędam i posiadają w ięc doniosłe znacze­ n ie w aspekcie prawnym . M iędzy w ikariuszem generalnym a w i­ kariuszem biskupim nie m oże być absolutnie jak iejk olw iek zależ­ ności i podporządkowania w tym sensie, aby wikariusz biskupi b ył w ikariuszem w ikariusza generalnego. W ikariusz biskupi nie jest także ustanow iony po to, aby zastępow ał w ikariusza generalnego lub pom niejszał jego w ładzę. Obaj w ikariusze, choć pod innym aspektem , są w ikariuszam i biskupa d iecezja ln eg o 22. W ikariusz g e­ neralny, będąc ustanow ionym dla całej diecezji, do w szystkich osób i ogółu spraw, jest kom petentny także w tym sektorze, który doty­ czy upraw nień w ikariusza biskupiego. Obaj w ikariusze mogą bo­ w iem podejm ować praw om ocne decyzje w zakresie posiadanych kom petencji i są one uw ażane za decyzje sam ego biskupa.

Celem elim inacji konfliktów i rozdźw ięków m ogących pow stać z takiej relacji dwóch urzędów, dekret C hristus D om inus daje w tym w zględzie m ądre dyspozycje dotyćzące obow iązku w zajem ­ nej zgody i koordynacji w ładzy obu sta n o w isk 23. N ade w szystko konieczne jest aby w ikariusz generalny respektow ał zakres kom pe­ tencji specyficznej dla w ikariusza biskupiego. W takim układzie w zajem nych relacji zm odyfikow any zostaje częściow o kan. 44 § 2. Łaska odm ówiona przez w ikariusza generalnego lub wikariusza biskupiego nie może być w ażnie udzielona przez innego w ikariusza tegoż biskupa n aw et po przedstaw ieniu przyczyn odm ow y przez w ikariusza odm aw iającego. Ponadto niew ażna jest łaska odmó­ w iona przez w ikariusza generalnego albo przez w ikariusza bisku­ piego a następnie uzyskana bez żadnej w zm ianki o odm ow ie — od biskupa; łaska zaś odm ówiona przez biskupa nie m oże być w aż­ nie uzyskana bez jego zgody od w ikariusza generalnego lub bisku­ piego, n aw et po uczynieniu w zm ianki o odm ow ie 24.

22 Pew ną zależność zdają się sugerować odnośne dokumenty przynaj­ m niej pośrednio w sform ułowaniach: Ch. D. nr 26 suos constituât Vicarios Generales vel saltem Vicarios Episcopales, a sua auctoritate dum taxat dependentes...”, Eccl. S. 14 „Episcopo diocesano liberum est causas qua s m aluerit sibi vel Vicario Generali reservare, item que sp é­ ciale maindatum, quod a iture commun! pro certis negotiis praescribitur. Vicario Episcopali conferre”.

23 Eccl. S. nr 14 § 3: „Tamquam officii episcopalis cooperator, Vicarius Episcopalis omnia, ab ipso gesta vel gerenda Episcopo dioecesano referre debet; imo et numquam agat contra illius m entem et voluntatem ”.

24 Eccl. S. nr 14 § 4: „Gratia a Vicario Generali v el Vicario Episcopali denegante denegationis ratiomibus, valide concedi nequit. Praeterea, denegante denegationis rationibus, valid e concedi nequit. Praeterea, gratia a Vicario Generalis seu Syncello vel a Vicario Episcopali denegata

Oba stanow iska, w ikariusza generalnego i wikariusza biskupie­ go, zależne są i podlegają autorytetow i biskupa, który w inien jed­ n ak konsultow ać się z nim i w w ażniejszych problemach, zw łasz­ cza o charakterze pastoralnym . W spom nieć ponadto należy, że nie można stosow ać analogii m iędzy tym i urzędam i gdy chodzi o kw a­ lifikacje prawne w ym agane od kandydatów na stanow isko w ika­ riusza biskupiego. O m awiane dokum enty nie podają bow iem żad­ n ych konkretnych norm ani też w skazań odnośnie do przym iotów w ym aganych na to stanowisko. W ydaje się w ięc, że nie m ożna w o­ bec tego opierać się na kw alifikacjach podanych przez kan. 367 w stosunku do w ikariusza generalnego, bow iem inny jest charak­ ter praw ny stanow iska, inna funkcja pasterska wikariusza bisku­ piego, a inna w ikariusza generalnego. Urząd w ikariusza bisku­ p iego w dotychczasow ym ujęciu praw nym charakteryzuje się bo­ w iem zdolnością przyjęcia różnych treści kom petencyjnych i może w praktyce spełniać różne funkcje w adm inistracji pastoralnej. Praw odaw ca kościelny m ając w idocznie tę różnicę na uw adze po­ zostaw ił uznaniu biskupa w ybór osoby, której m ógłby pow ierzyć ten urząd. Ponadto jest oczyw istym , że choć św ieccy mogą obecnie zajm ować praw dziw e urzędy kościelne i należeć w e w łaściw ym tego słow a znaczeniu do kurii diecezjalnej 25 to jednak kandydaci na stanow isko w ikariusza biskupiego w inni posiadać uczestnictw o w sakram encie kapłaństw a. Tylko te osoby, które łączy z bisku­ pem partycypacja w sakram encie kapłaństw a mogą jako w ikariu­ sze biskupi w ykonyw ać w ładzę, która jest „sacra et vera episco- p alis”. Stąd też zdaniem M ö r s d o r f a 26 urząd ten był pier­ w otn ie przeznaczony dla biskupów pom ocniczych choć obecnie by­ w a pow ierzany także k a p ła n o m 27. W ydaje się jednak, z racji po­ danych pow yżej, że n ależy opow iedzieć się za opinią w edług, któ­ rej św ięcenia diakona b yłyb y kw alifikacją konieczną i w ystarcza­ jącą do piastow ania tego urzędu 28.

4. M ianowanie i utrata urzędu wikariusza biskupiego

Interesujący nas dekret C h ristu s D om inus w skazuje na sytuacje, w których dobru duchow em u w szczególności określonych grup

et postea, nulla facta huius denegationis m entione, ab Episcopo im pe- trata, invalida est; gratia autem ab Episcopo denegata nequit valide, etiam facta denegationis m entione a Vicario Generali vel a Vicario Episcopali, non consentiente Episcopo, im petrari”.

25 Por. O. R o b l e d a , Innovationes Concilii V aticani II in theoria et disciplina de officiis e t beneficiis ecclesiasticis, W: Periodica de re m o- rali canonica liturgica, 58 (1969) s. 163— 172.

26 Por. K. M ö r s d o r f , art. cyt. s. 210.

27 V. de P a o l i s , art. cyt. s. 330: „Vicarius Episcopalis est sacerdos, qui aliquando etiam Charaktere episcopali ornatus esse potest...”.

19] W ikariusz biskupi 107

w iern ych można zaradzić przez pow ołanie urzędu w ikariusza bisku­ piego. Te dyspozycje n ie są jednak tak jednoznacznie sprecyzo­ w ane, by m ożna było z pew nością m ów ić o w arunkach, w których biskup b yłb y zobow iązany do pow ołania w ikariusza biskupiego. W zm iankuje się bow iem w yraźnie tylk o dw ie przyczyny, które p ostu low ały ustanow ienie takiego urzędu, a m ianow icie różność obrządku i języka.29 Redakcja odnośnego tekstu zdaje się w ska­ zyw ać, że dekret podane przyczyny n ie w ylicza taksatyw nie, lecz egzem plarycznie, ilustrując m ożliw ość rozwiązania poruszonych problem ów przez m ianow anie w ikariusza biskupiego. W ynika to chociażby z kontekstu, w którym zam ieszczone są powody, dla któ­ rych biskup m iałby pow ołać ten urząd. Dekret w trosce o zba­ w ien ie w iernych, którzy są różnego rytu i języka, podaje bow iem w iele w skazań i wśród nich w zm iankuje się także ustanow ienie w ikariusza biskupiego. W ynika stąd, że pozostaw ia się rozeznaniu i decyzji biskupa ew entualność m ianow ania w ikariusza biskupiego n ie tylk o dla przyczyn w yraźnie w zm iankow anych w dekrecie, lecz także dla szeregu innych, gdzie w ikariusz biskupi stałby się pożytecznym w spółpracow nikiem biskupa w spraw ach adm inistracji duszpasterskiej 30. M ożliwości w tym w zględzie są oczyw iście du­ że 31. Można w skazać tytu łem przykładu na w iele dziedzin życia diecezjalnego, jak spraw y zakonne, dyscyplina sakram entów św., in teresy grup m niejszości na terenie diecezji, zarząd m ajątkiem kościelnym , prow adzenie system u edukacji, rozwój ekum enizm u i szereg innych, gdzie można by przez utw orzenie tego urzędu prze­ kształcić system zarządzania w K ościele diecezjalnym zgodnie z inspiracją Soboru W atykańskiego II. Ponadto redakcja słów de­ kretu: „ilekroć w ym aga tego spraw ny zarząd diecezją, może biskup ustanow ić jednego lub kilku w ikariuszy biskupich”, n ie pozw ala na jednoznaczne odczytanie m yśli praw odaw cy. C ytow ane sfor­ m ułow anie m oże być bow iem interpretow ane zarówno w tym sen­ sie, że dow olnem u uznaniu biskupa pozostaw ia się m ianow anie jed­

in authority and responsibility. For this reason ordination is necessary, b ut ordination to the diaconate would be sufficient”.

29 Dekret C hristus Dom inus, nr 23: ,,... ubi sint fideles diversi Ritus, eorum spiritualibus necessitatibus Episcopus dioecesanus p rovid eat... siv e per Vicarium Episcopalem aptis facultatibus instructum ... diversi serm onis fidelibus provideatur ... sive per Vicarium Episcopalem ser- m onem bene callentem.

D ekret Christus D om inus, nr 23 w yraźnie m ów i o: „similibus circum - stantiis”. Motu proprio Ecclesiae Sanctae nr 14 § 1, podobnie zaznacza, że: „Vicarios Episcopales constituere libere Episcopi dioecesani relin - quitur, iuxta peculiares loci necessitates”.

s° Dekret Christus Dominus, nr 27 podkreśla, że: „Quoties autem rec­ tum dioeoesis regim en id requirat, constitui possunt...”.

31 Eccl. R nr 14 § 1: „...imo et firm a m anet ei facultas unum v el plures Vicarios G enerales, ad normam can. 366 C.I.C., nominandi”.

nego lub kilku w ikariuszy biskupich albo, że pozostawia się uzna­ niu biskupa sam fakt pow ołania takiego stanowiska. N orm y w y ­ konawcze, pozostawiając biskupow i w tym w zględzie swobodę de­ cyzji, zdają się jednak suponować dużą korzyść płynącą z ustano­ w ienia takiego stanow iska, a n aw et w skazyw ać na pew ien obo­ w iązek skorzystania przez biskupa z tej pomocy, jaką postuluje Sobór, ilekroć m ianow anie wikariusza biskupiego zaradzałoby po­ trzebom dobra duchow ego w iernych przynajm niej pewnej katego­ rii. W ydaje się zatem, że nie można tego obowiązku odnieść do każdej diecezji, a ponadto postulow any urząd w ikariusza biskupiego należy rozum ieć jako jedno z m ożliw ych rozwiązań praw nych, a w ięc nie jedyne będące w dyspozycji biskupa diecezjalnego. Pod­ kreślić także wypada, że to upraw nienie zostało przyznane bisku­ pom nie dla ich osobistej w ygody, lecz dla dobra społeczności, dla której pow ołuje się to stanow isko, określone przez sam ego praw o­ daw cę jako „novum officium ”. W arto dodać w tym w zględzie, że om aw iane norm y pozostaw iając sw obodnem u uznaniu biskupa m ia­ now anie jednego lub kilku w ikariuszy biskupich nie naruszają tych upraw nień biskupa, dzięki którym może on sw obodnie m ia­ now ać jednego lub kilku w ikariuszy generalnych zgodnie z normą kan. 366 § 3 »2.

Jakkolw iek w oparciu o w spom iany kanon obow iązek m iano­ w ania w ikariusza generalnego jest nałożony jedynie wówczas, gdy w ym aga tego zarząd diecezji, to jednak w praktyce Stolica Apo­ stolska w ym agała zaw sze ustanow ienia w ikariusza generalnego w diecezji, przypom inając o tym w ielokrotnie biskupom zanied­ bującym tego o b o w ią zk u 3S. Odnośnie do m ianow ania wikariusza biskupiego n ie można m ów ić o podobnym obowiązku, lecz jed yn ie o upraw nieniu będącym w dyspozycji biskupa, którego jednak bi­ skup nie m oże zaniedbać, ilekroć ustanow ienie takiego urzędu by­ łoby pożyteczne lub niezbędne dla adm inistracji duszpasterskiej w diecezji 34. W takich w ypadkach sądzić należy, że ilekroć biskup będziew możńości zaradzić potrzebom diecezji przez m ianow anie w ikariusza biskupiego nie będzie m nożył stanow isk wikariusza ge­

82 W. B a s s e t t , The Office of Episcopal V icar, W: The Jurist 3 (1970) s. 296 n. podaje przykładowo obszerny w ykaz funkcji spełnianych przez wikariusza biskupiego.

33 V. de P a o l i s , art. cyt. s. 311: „Est ergo vera obligatio quam episcopi habent ad vicarium generałem constituendum, non tantum th eo - retice sed etiam practice”.

84 Odmienna jest redakcja odnośnych przepisów, w stosunku do usta­ now ienia wikariusza generalnego kan. 366 brzmi: „Quoties rectum dio- cesis regimen id exigat, constituendus est ab Episcopo Vicarius G ene- ralis, „natomiast gdy chodzi o ustanow ienie wikariusza biskupiego to dekret Christus Dominus nr 27 zaw iera takie sform ułowanie: „Quoties autem rectum dioecesis regim en id requirat constitui possunt ab Epi­ scopo...”.

[11] Wikariusz biskupi 109

neralnego. Znanym jest bow iem , że kodeks, pomimo że n ie znał urzędu w ikariusza biskupiego, n ie faw oryzow ał zw iększenia liczby w ikariuszów generalnych. System spraw nego adm inistrow ania die­ cezją, jego skuteczność i jedność działania byłaby bow iem nara­ żona na częste konflikty i rozdźw ięki m ogące pow stać przy zbyt­ niej decentralizacji autorytetu na skutek m nożenia stanow isk o tak rozległych kom petencjach, jakie piastuje w ikariusz generalny. Sam zresztą dekret wśród środków dotyczących rozwiązania porusza­ nych problem ów pastoralnych w yraźnie w ym ienia w ikariusza bi­ skupiego a nie wikariusza generalnego.

A utorytem praw nym pow ołującym ten urząd jest biskup. Mówi 0 tym w yraźnie dekret C hristu s D om inus w słowach: „... constitui possunt ab Episcopo ...”. R ów nież Stolica Apostolska ustanaw iając biskupa pom ocniczego m oże m ianow ać go w ikariuszem biskupim. W w ypadku braku takiej nom inacji ze strony Stolicy A postolskiej, na biskupie diecezjalnym spoczyw a obow iązek pow ołania sw ego bi­ skupa pom ocniczego na stanow isko w ikariusza biskupiego 3S. A za­ tem swoboda decyzji przyjęta jako zasada w relacji do ustanow ie­ nia w ikariusza biskupiego podobnie jak i w ikariusza generalnego 3® zostaje tu w jakiś sposób ograniczona. Praw odaw ca chciał zapewne, w ten sposób dać w yraz intencjom Soboru, który pragnie dowar­ tościow ania pozycji biskupa pom ocniczego. Także w szyscy zrówna­ ni w praw ie z biskupem rezydencjalnym mogą m ianow ać sw oich w ikariuszy biskupich. N ależy tu zaliczyć opata i prałata n u llius 37, których terytorium zrównane jest z diecezją oraz adm inistratorów apostolskich ustanow ionych na s t a łe 38. N atom iast w ydaje się, że n ie można tego upraw nienia przyznać w ikariuszom i prefektom apostolskim , poniew aż posiadają oni już podobne upraw nienia 1 w sytuacji, gdzie byłoby konieczne m ianow anie w ikariusza bisku­ piego, mają ustanow ić wikariusza delegata z jurysdykcją w spra­ w ach duchow ych i m aterialnych.

Urząd w ikariusza biskupiego w ed łu g m yśli praw odaw cy posiada, jak to było podkreślone, charakter reprezentatyw ny i podporząd­ kow any biskupow i diecezjalnem u. W ygasa on zatem z natury sw o­ jej, jeśli zabraknie tego, kogo reprezentuje, a m ianow icie biskupa. W tych w ięc wypadkach, kiedy w ygasa w ładza biskupa, ustaje tak­

35 Ch. D. nr 26: „Quodsi in Litteris nom inationis provisum non fuerit, Episcopus diocesanus A uxiliärem v el A uxiliäres suos constituât Vicarios G enerales v e l saltem Vicarios Episcopales”.

51 KPK. kan. 366 § 2: „Vicarius Generalis libere ab Episcopo designa- tur, qui eum potest ad nutum rem overe”.

37 Kanony 198 i 215 § 2 w yraźnie suponują, że posiadają oni w ika­ riusza generalnego.

38 KPK. kan. 315 § 1: „Administrator Apostolicus permanenter con- stitutus iisdem iuribus et honoribus fruitur, iisdem obligationibus te- nètur, ac Episcopus residentialis”.

że w ładza w ikariusza biskupiego, podobnie jak wikariusza gene­ ralnego. Ta tradycyjna koncepcja w ładzy zastępczej została w oma­ w ianych norm ach zachowania jed yn ie w tym wypadku, gdy w ika­ riusz biskupi jak i w ikariusz generalny nie piastują godności bisku­ piej 39. W m yśl kan. 371 czas trw ania urzędu w ikariusza general­ nego jest zw iązany w trzech w ypadkach z losem biskupa 40. Odno­ śnie zaś w ikariusza biskupiego to urząd ten ustaje ponadto przez w ygaśnięcie jego term inu określonego w sam ym akcie nom inacji (gdy chodzi o osoby n ie piastujące godności biskupiej). N ie ma jed­ nak w tym w zględzie żadnej restrykcji co do powtórnej nom i­ nacji ze strony biskupa. W praktyce oznacza to, że w w ypadku np. śm ierci biskupa rezydencjalnego tracą oni w szelkie upraw nienia. W ikariusz kapitulny, jeśli zechce się nim i posłużyć — co się poleca w m otu proprio Ecclesiae Sanctae — może ich ustanow ić sw oim i delegatam i, czyli m ogą oni go w spom agać w zarządzie diecezją, lecz jed yn ie jako zw yczajni d e le g a c i41. Jeśli natom iast w ikariusz biskupi (podobnie jak w ikariusz generalny) posiada skargę bisku­ pią, to w ów czas pom im o utraty w ładzy przez tytulariusza zatrzy­ m uje p ełn ię w ładzy i przyw ilejów , jaką cieszył się podczas sede plena. D ecyzja ta w nosi zatem pew ne novum do tradycyjnego po­ jęcia w ładzy zastępczej, można bow iem pytać, na jakiej podstaw ie m ów i się o w ładzy zastępczej, skoro brak tytulariusza, czyim w te­ dy pozostaje się w ikariuszem . Pow yższą trudność m ożna w yjaśnić w ten sposób, że w ikariusz biskupi i w ikariusz generalny pom im o śm ierci biskupa rezydencjalnego pozostają nadal wikariuszam i urzę­ du biskupiego, który nadal trwa. W prowadzona zatem przez pra­ w odaw cę m odyfikacja nie zm ienia zasadniczo pojęcia w ładzy za­ stępczej, która obecnie w relacji do w ładzy tytulariusza staje się bardziej autonomiczna.

U w agi końcow e

Urząd wikariusza biskupiego, jako n ow y organ w ładzy w prze­ kształceniu adm inistracji pastoralnej zgodnie z postulatam i soboru, przechodzi obecnie okres eksperym entow ania i w eryfikacji w prak­ tycznym funkcjonow aniu. Podkreślić zatem w konkluzji należy, że fizjonom ia prawna tego urzędu nie jest ostatecznie w ykrystalizo­ w ana i ściśle sprecyzow ana. Na obecnym etapie now elizacji prawa

39 Eccl. S. 14 § 5: „Vicarii Episcopales qui Episcopi A uxiliäres non sint, nominantur ad tem pus, in ipso constitutionis actu determinandum; „possunt tam en ad nutum Episcopi am overi”.

40 KPK. kan. 371: „Expirat Vicarii G eneralis iurisdictio per ipsius renuntiationem ad normam can. 183—191, aut revocationem ei ab Epi- scopo intim atam , aut sedis episcopalis vacationem ”.

41 Eccl. S. nr 14 § 5: „Sede vacante, nisi sint Episcopi A uxiliäres, a m unere cessant, expedit tam en ut Vicarius Capitularis iis, tamquam suis delegatis utatur, ne bonum dioecesis ullum detrimentum capiat”.

W ikariusz biskupi 111

i reform y system u zarządzania w K ościele nie m oże to być oceniane jako m ankam ent i w yraz niedoskonałości praw nej tego urzędu. D zięki tem u bow iem , że urząd ten nie posiada z góry zdeterm ino­ w anych obow iązków praw nych, cechuje go w obecnym stadium duża elastyczność w przyjm ow aniu takich treści kom petencyjnych, jakie są potrzebne danem u biskupow i. Z łatw ością m oże zatem przystosow ać swoją rolę do różnych potrzeb lokalnych i w ym ogów system u adm inistracyjnego w danej diecezji.

Urząd w ikariusza biskupiego, w ed łu g zam ierzeń praw odaw cy, pozw ala na rozw iązanie napięć i tendencji, którym podlega obec­ n ie autorytet w ładzy w K ościele, m iędzy centralizacją, która ma wyrażać jedność K ościoła i zapew nić skuteczność działań paster­ skich, a decentralizacją konieczną po to, aby autorytet ten funk­ cjonow ał dla rzeczyw istego dobra społeczności kościelnej i w ier­ nych.

Urząd ten posiada zatem duże szanse, aby w ytrzym ał próbę ży­ ciow ą, sprostając potrzebom K ościoła lokalnego zarówno obecnym , jak i tym , które w yłon ią się w przyszłości. Można zatem żyw ić nadzieję, że stanow isko w ikariusza biskupiego w prow adzone przez Sobór znajdzie stałe m iejsce w now ym K odeksie prawa kanonicz­ nego.

U fficio del vicario vescovile

Il Concilio Vaticano II nel decreto „Christus Dominus” al n. 27 isti— tuisce giuridicam ente Fufficio del vicario vescovile con queste parole: „Nella curia diocesana il vescovo puô costituire uno o piu vicarii vesco- v ili che in forza del decreto in una determinata parte délia diocesi o in un determ inato settore di affari o nei riquardi dei fed eli di un determinato rito, godano dello stesso potere che il diritto comune attribuisce al vicario generale”. Per attuazione di questo punto parti- colare del decreto conciliare vennero form ulate precise norme promul­ gate ad experim entum col motu proprio Ecclesiae Sanctae. Normae destinatae in sequito a trovare posto nel nuovo codice di diritto ca- nonico.

La disposizione del Concilio introduce nelFelenco degli u ffici ecclesia- stici una nouva figura giuridica affiancata aile persone che nella curia diocesana offrono al vescovo la collaborazione nel governo di tutta la diocesi. La figura del vicario vescovile secondo la m ente d el legislatore costituisce un ufficio stabile al quale dal diritto m edesim o vienne annesisa la potestà di giurisdizione ardimaria. Questa potesta e da rite- nersi ordinaria viicaria perché viene eseroitaita nel nom e de! vescovo diocesano. Tra il vicario generale e quello vescovile non vé alcuna subor- dinazione anche se sotto diverso aspetto sono perô d ei punti di conver- genza, della loro potestà. I vescovi residenziali e quelli che sono eq u i- paraiti possono eleggersd il vicario vescovile. I vicari vescovili che non siano insigniti del carattere episcopale cessano dal loro u fficio col ces- sare della potestà del vescovo diocesano. L’u fficio del vicario vescovile lasciato alla libera discrezione del vescovo è istituito perché egli possa esercitare il governo pastorale délia diocesi con ammoderata d ecen- trazione e maggiore funzionalità del potere.