Rys statystyczny i polityczny Anglii

A N G L I I ■

P R Z E Z

шт шжшшт ® х** птшФ№%ш&ш1т<&Ф

(2Э|Ш 0 IlD jarüboU )^)

w P O Z N A N I U

D r u k i e m W . D e c k e r a i K o m p a n i i . M D C C C X X I X .

10. м&ъ

. U W I A D O M I E N I E .

, iW M V M V V W V W V W W W W W V W W

.

] \ta iq c poruczone sobie wydanie dzieła ś. p. Xcia Edwarda Lubomirskiego pod tytułem: R y s s t a t y s t y c z n y i p o l i t y c z n y A n g l i i , takowe dziś na

. ;

widok publiczny wystawiam.

/ - . _ '

Trudności w uporządkowaniu rękopismu, i zwłoka wynikła z odlewania nowych głosek w giserni TV. Beckera w Berlinie, stały dotąd na przeszko­

dzie wykonaniu uczynionego mi poleceniai pochlebiam iednakze sobie, iz sta­

ranność wydania opóźnienie to poczęści wynagrodzi.

Edw ard Xże Lubomirski ztciedził Anglią w r. 1820. w celu poznania na­

rodu, który z tylu względów inne celuie; rękopism iego dziś drukiem ogłoszony, . iest owocem dwuletniey pracy, starannych badań, i przyiacielskich stosunków

z celnieyszymi uczonymi TV. Brytannii.

W krótce po poivrocie swoim z Anglii, Xiqzq Lubomirski w 28 = roku wieku swego zszedł z tego świata, zostawiwszy po sobie instytut Oftalmiczny iego nakładem w W arszaw ie załozony i uposażony. Chlubny ten pomnik pełnego ludzkości serca usprawiedliwia głęboki smutek przywiązaney do niego rodziny, a'błogosławieństwa nieszczęśliwych w zakładzie tym ulgę znayduią- cych są o b y w a t e l s k ą k o r o n ą , która grobowiec iego wieńczy,

E D W A R D R A C Z Y Ń S K I ,

E x e k u to r testam entu ś. p . X ch Ecl. L u bom irskiego.

R O Z D Z I A Ł I.

/VVWVVWVVVWW^/VVVVVWA/VVV*

R y s Historyi TV. Brytanii, od pierwiastkoivego iey zaludnienia przez Celtów a i do wstąpienia na tron domu Stuartów na początku 17

wieku.

^ V o l n i dziś mieszkańcy Albionu, samowładnemu niegdyś berłu Rzy­

m ian, Saxonow, Duńczyków i Borm annów podlegali. Rozkrzewienie światła i zbieg okoliczności w późnieyszych czasach do szczęśliwszego ustalenia stosunków między panuiacym i poddanym i tego kraiu posłużyły.

Potomkowie niewolniczych lenników W i l h e l m a p o d b i c i e l a składaię dziś naród, który opieraiac się władzy tronu, bacznie nad iey utrzym a­

niem czuw a; który Monarsze wszelka przyznaie władzę wylawszy t ę , któ­

ryby mógł szkodzić; który nakoniec up ornie przy praw ach swoich obsta- iac, w nierozsądnym częstokroć zapale, rozsądny rzad tworzy.

W liczbie dzieiopisów W . Brytanii słynę H um e, Smollet, Adolphus.

Krótki tego rozdziału zakres niepozwala wchodzić w szczegóły, które czy­

telnik w dziełach ich znaydzie; celnieysze tylko historyi Angielskiey wy­

tkniemy epoki; wskażemy oraz wolne rozwiianie się swobód, iakich dziś naród ten używa. Zbieraiac owoce mędrcy konstytucyi, ten tylko Anglik wartość iey ocenić iest zdolnym, który się zastanawia, ile czasu, poświęce­

nia się i krwi wykształcenie iey kosztowało.

Pierwszymi mieszkańcami Anglii byli Gallowie i Celtowie, którzy z stałego przeniósłszy sie ładu n a tey wyspie Osiedli. Skórami dzikich zwierząt odziani, z myślistwa i trzód swoich źyiąc, koczownicze prow a­

dzili życie, iak Huronowie i Irokezy północney Ameryki, iak podobno przodkowie wszystkich by i naysławnieyszych północnych narodów.

W oyną nayczęściey zaieci, Brytańczykowie w harcach i krwawym boiu naywieksze mieli upodobanie, a na małe podzieleni szczepy, krew bra­

tnią przelewali, kiedy sądzili, ze z obcym walczyli nieprzyiacielem.

W takiem położeniu rzeczy praw a niewiele u Brytańczyków mieć mo­

gły powagi, a rełigia, lubo w stosunku z obyczaiami dzika i barbarzyńska, iuż i tu dobrodzieystwem była dla ludzkości. Druidowie Kapłani Brytań­

czyków, czynny mieli udział do rządu narodu, a sposób ich działania na umysły zabobonnego ludu, niemniey badacza starożytności i moralisty zwraca n a siebie uwagę: Umieli oni pełnemi taiemnic obrządkami wiązać sumienia, przestrachem i groźbą pomsty Bogów do posłuszeństwa skła­

niać, krnąbrnych nakoniec sposobem taiem nych sądów Westfalii karać.

Juliusz Cezar podbiwszy Gallią, podwakroć ciaśninę kray ten od Brytanii dzielącą przebywał i niekarne tłumy Brytańczyków znosił. Umieszczony w liczbie prowincyy Rzymskich Albion więcey z nazwiska niż w istocie pierwszym Cesarzom podlegał. Nie zdało się. Augustowi w odlegley i dzi- kiey krainie utrzymywać siły woyskowe, potrzebne do iey zachowania.

W iek cały upłynął od pierwszey Juliusza Cezara wyprawy, kiedy Plautiusz

wódz Rzymski z rozkazu Klaudyusza na czele kilku legionów na brzegach

Albionu wylądował i znaczną część tey wyspy podbił. Niecierpliwie znosili

Brytańczykowie iarzmo Rzymian i ledwie Swetoniusz Paulinus panowanie

ich n a tey wyspie ustalił. W ypraw a Agrykoli w r. 82. E. C. przedsięwzięta,

stawia nam dowód męstwa mieszkańców tey wyspy, nieiedności ichNaczel-

ff

ników i wielkich przymiotów Rzymskiego wodza. Zycie Agrykoli i szcze­

góły tey woyny zostawił nam w dziełach swoich Korneliusz Tacyt. Umiał Agrykola pożytkować z odniesionych nad Brytańczykami korzyści, a postę­

powanie iego w trudnych okolicznościach usprawiedliwia pochwały, z ust Tacyta odbierane, i żal, którym śmierć iego serce przywiązanego zięcia przeieła. W ódz Rzymski przyłożył się do ułagodzenia roziytrzonych umysłów podbitych mieszkańców, a zbliżaiac ich obyczaie do obyczaiów Rzymian, znośnieyszem iarzmo ich uczynił.

Panowanie Rzymian korzystny miało wpływ na ulepszenie stanu tey wyspy. Budowały się miasta, wznosiło rolnictw o, krzewiły nauki. D u­

m a kilku wodzów zaburzyła pokilkakr otnie spokoyncść podległego Rzy­

mowi Albionu, knowane atoli spiski kończyły się zawsze na śmierci h er­

sztów i znacznieyszych ich stronników. W tym względzie na szczególny zasługuie uwagę Carausius, który w roku 289., E. C. ogłosił się Cesarzem Brytanii, i którego Dioklecyan i Maxymian Cesarze Rzymscy za takiego uznali, dopóki potrzebnych do przytłum ienia niebezpiecznego rokoszu sił nieprzysposobili. Z osłabieniem Państw a Rzymskiego watlał węzeł ie- dno czy cy odległy krainę z zgrzybiała Monarchia. Około roku 448. E. C.

ustąpiły na zawsze legiony, których Cesarze do obrony bliższych siebie prowincyy potrzebowali, oddaiac Brytańczykom pierwiastkowy ich nie­

podległość.

Cywilizacya tey wyspy szkodliwe w ważnym względzie pociągnęła za soba skutki. Zniewieściali Brytańczykowie nie mieli tey odwagi i tego wo- iennego zapału, który ożywiał ich przodków pod znakami Karaktaka i Boa- dicei, i nie czuli się zdolnymi do odparcia nachodzycych ustawicznie ich granice Piktów i Szkotów. Rozlewali się ci barbarzyńcy po żyznych i do­

brze upraw nych Anglii niwach, palili wsie i miasta i z bogatemi wracaiyc

lupami, do nowych sposobili sic wypraw. W roku 448. Brytańczykowie b ła­

gali przeciw Piktom i Szko tom pomocy Ecyusza wodza Rzymskiego w Gal­

lii naówczas z Atyllą woiuiącego. Historya zachowała wyrazy i) smutne у ich odezwy, którą Ećyusz z Wzgardą podobno czytał, a zadosyć iey uczy­

nić nie mógł. Omyleni w swey nadziei naczelnicy Brytańczyków poszli

/

za radą W ortygera Króla czyli wodza swego i Saxonow pomocy wezwali.

W roku 449. pierwszy oddział niebezpiecznych tych sprzymierzeń­

ców wylądował n a wyspie T hanet i napady północnych barbarzyńców odparł. Odniesione nad napastnikami zwycieztwo stało sic hasłem ujarz­

mienia Brytańczyków. Poznali się Saxonowie n a ich niemocy i podbić Bry­

tanią postanowili. Taź sama słabość, która była pobudziła W ortygera do wezwania Saxonow n a pom oc, ułatwiła temu narodowi wykonanie zdra­

dzieckiego zamiaru. Kie zdołali sic oprzeć Brytańczykowie naybitnieysze- m u Germanów narodow i, i po krótkim odporze iarzmo Hengista wodza Saxonow przyięli. Walczący pod lego znakami Saxonowie, na trzy od­

dzielne dzielili się szczepy, z których każdy pewną część podbitey ziemi wyłącznie sobie przywłaszczył. Saxonowie osiedli w prowincyach Essex, Middlesex, Surrey, Sussex i Kornwallii, Juto wie w K ent i na wyspie W ight;

Anglom Mercia i okoliczne powiaty n a udział poszły.

W przeciągu 150 lat ustalił się n a tey wyspie systemat polityczny, znany w dzieiach Angielskich pod nazwiskiem Heptarchii, kray ten na sie dm oddzielnych Królestw dzielący. Zmiana ta poniźaiący dla tego na­

rodu stawia obraz. Cała ludność rozległego kraiu zmieniła, ze tak po­

wiem, rodowitość swoią przeistaczaiąc się w gruby Saxonow naród i

1) O dezw a Brytańczyków następ uiącóy była treści: »Nas barbarzyńcy do morza tłoczę, nas morze

„na barbarzyńców odpycha. Smutny nam tylko pozostałe w ybór: ginęć od miecza lub w bałw a-

»nach morskich.«

\ . . . . przyimuiyc ięzyk iego i obyczaie; zniknęła cywilizacya przez Rzymian zaprowadzona, a Brytania znowu pomroky barbarzyństwa powleczony została.

Część ta dzieiów Angielskich liczne stawia zawady badaczowi staro­

żytności, zgłębić ie usiłuiycemu. W iek nieoświecony mało wydał źrzó- deł historycznych, a rzadkie kroniki bez krytyki ułożone, sprzeczne czę­

stokroć podaiy wiadomości. Dosyć podobno będzie wymienić nazwiska tych królestw, których połączenie pod berłem Egberta postawiło Anglia n a stopniu znaczenia, n a którym się z innemi mocarstwami Europey- skiemi owego wieku rów nać mogła.

Królestwo K ent przez samegoź Hengista założone, pierwsze w po ­ rządku chronologicznym w Heptarchii Angielskiey zaymuie mieysce, i pierwsze w r. 616. przyięło wiarę chrześciańska za powodem Berty, Xię- żniczki Francuzkiey, który E thelbert Król K entu poiał za żonę. Mnich Augustyn, za przybyciem swoiem do Anglii, tak szczęśliwie przyspo­

sobione znalazł umysły, iż Króla, rodzinę iego, i znaczna liczbę mieszkań­

ców do przyięcia wiary chrześciańskiey nakłonił. Około roku 794. wy­

gasła rodzina Ethelberta; o osierociały koronę Kentu inni się Królowie H eptarchii dobiiali. Lała się krew Brytańczyków w długiey domowey woynie, i) którey w roku dopiero 827. Egbert Król Wessexu koniec poło­

żył, cały Angliy pod swoiem iednoczyc berłem. Historya innych kró­

lestw H eptarchii mniey podobno ieszcze zastanowienia iest godna, iak hi­

storya Kentu. O królestwie Essex niedokładne mamy wiadomości. Sus-

1) D ziele Heptarchii wspominaią o nieustannych w ew nętrznych w o y n a ch , które M i l t o n tak mało pamięci godnemi być tw ierd zi, iak b itw y źuraw iów i wron. L e k k o m y ś l n ie p o d o b n o s ę d z i w ier­

szopis o w ew nętrznych krw aw ych niesnaskach, które przez dwieście lat tam owały postęp cyw ili­

zacji i światła w iego ojczyźnie.

\

sex poślednie w rzędzie królestw H eptarchii mieysce trzym aięce, nay- pierwsze uległo zwyciezkiey broni Królów Wessexu, Królestwo East Anglii, po wielu wewnętrznych zaburzeniach, przyłączone zostało w r.

790. do królestwa Mercyi, które obszernościę swoię ieźeli nie potęgę, przez długi czas ościenne celowało. Offa, Król Mercyi, wsławił się tyle, iż Ka­

rol Wielki zawarł z nim przymierze, którego atoli skutków w history! na- próźno szukamy.

W liczbie Królów N or thum b erlandu słynął Edwin dobro cię, mę­

stwem i sprawiedliwościę; zona iego Etelburga, córka Berty Królowey Kentu, idęc za przykładem matki, naród i męża do przyięcia wiary chrze- ściańskiey skłoniła.

W zrastała powoli potęga Królów Wessexu; Cynegals n a początku 7.= wieku wiarę chrześciańskę przyięł. Ceodwal podbił królestwo Sus­

sex. Szczęśliwy nakoniec Egbert, iak się iuź wyźey rzekło, w roku 827.

całę odzierzył Anglię. Jeżeli w cięgu tylu odmian i domowych woien, nie widzimy dęźenia Brytańczyków do odzyskania pierwotney niepodle­

głości i wyłamania się z pod iarzma Saxonow, przypisać to zapewne n a­

leży wycieńczeniu nieszczęśliwych tego kraiu mieszkańców, przytłum ie­

niu w nich ducha wolności, nakoniec szczęśliwemu i łagodnemu pano­

waniu Egberta. M onarcha ten, blask zwycięztw politykę wspieraięc, wy­

wodził poczętek rodu swego od W odena, pierwszego Boga bałwochwal- nych Saxonow. Znalazła łatwo wiarę baśń pochlebiaięca miłości wła- sney poddanych, którzy, szczęśliwi pod panowaniem Egberta, czcili go iako potom ka Bogów.

Spokoyne panowanie tego K róla zamieszały napady Duńczyków,

którzy iuź w r. 787. ukazali się byli n a brzegach Anglii. Za panowania

Etelwolfa i Etelreda, następców Egberta, corocznie prawie mieszkańcy

nadmorskich Anglii powiatów widzieli lęduiąeych Duńskich korsarzy.

Król Alfred dopiero, którego pamięć dotąd każdy Anglik wielbi, odwrócił niebezpieczeństwo całkowitego zawoiowania, którem napastnicy grozili.

Ośmkroć zwyciężał Alfred Duńczyków, ośmkroć przybywaiące naie- zdnikom posiłki, nowe stawiały trudności. Ulegaiąc przewyźszaiącym siłom Alfred, widział się przymuszonym ukrywać się w siermiędze paste­

rz a , dopóki sposobności odwetu nieupatrzył. Nadeszła chwila oswobo­

dzenia Anglii; zwyciężeni pod Edington Duńczycy poddali się Królowi, wiarę chrześciańską przyięli i w East Anglii i Northumberlandzie osiedli.

Oswobodzenie Anglii ziednało Alfredowi wdzięczność i uwielbienie iego poddanych, którzy go imieniem W ie lk ie g o uczcili, a bezstronna poto­

m ność chlubne nadanie współczesnych zatwierdziła. Przypuszczenie nowo osiadłych Duńczyków do wszystkich praw , iakie dawnym mie­

szkańcom Anglii służyły, główną było zasadą polityki Alfreda. Baczny na wszystkie części administracyi Monarcha, wskrzesił m arynarkę, kray cały n a powiaty podzielił, handel, kunszta i przemysł ożywił i sądom praw i­

dła postępowania przepisał. Ustawy Alfreda stały się zasadą tak nazwane­

go w Anglii praw a powszechnego C o m m o n law . Jem u prócz tego nie­

którzy ustanowienie sądów przysięgłych (Jury) przypisuią.

Alfred kochał się w naukacłi i oneź zachęcał; za iego panowania O thor i W olfstan w północnych kraiach nowe uczynili odkrycia; oni poczynaią ów liczny szereg śmiałych wędrowników Angielskich, którzy

W

późnieyszych wiekach tak bardzo przyłożyli się do rozszerzenia wia­

domości geograficznych. l)

1) W olfstan zw iedził południow e brzegi morza Bałtyckiego. Opisuie on uyście W isły, obie iey odnogi, Nogat i Leniwkę i Friszhaf czyli E st-m ere. W spom ina nakoniec o posadzie Truso, czyli podobno Elbląga, które dawnieysi kronikarze niekiedy c i v i t a s d r u s i n a zo-yyię.

Edward, syn Alfreda, pokilkokrotnie zwyciężał niespokojnych D uń­

czyków; więcey leszcze wsławił się E dred, który Malkolma Króla Szkoc­

kiego zniewolił do złożenia m u hołdu z dzierżonych przez niego w Anglii powiatów. Pomimo tych chwilowych powodzeń, słabły sprężyny rzędu, a w sto lat po śmierci Alfreda ledwie ślady dawney pomyślności i potęgi Anglii zostały.

Ponawiali Duńczykowie napastnicze swoie na brzegi Anglii wypra­

wy. W roku 981. nikczemny Etelred, Król Angielski, niezdolny orężem odeprzeć nieprzyiaciela, skłonił go do pokoiu złożonę daninę dziesięciu tysięcy funtów szterlingów. Tak znaczna w owym wieku opłata nieza- spokoiła korsarzy, owszem do nowych ich zachęciła wypraw. W nastc- puięcym roku, pomimo zawartego rozeymu, nowe zgraie barbarzyńców n a brzegach Angielskich wylędowały. Ztrwożony Etelred nowę złożył daninę 60,000 funtów szterlingów i tym sposobem haniebny sobie okupił pokóy od Oława, Króla Norwegii, i Sweyna Króla Duńskiego. Pięć razy leszcze opłacał się Etelred Duńczykom; wyliczone w tym celu summy nie- okupiły Anglii pokoiu, którego orężem dobiiać się należało. Edmund, syn Etelreda I r o n s id e , czyli o żelaznym boku przezwany, w tak tru ­ dnych okolicznościach tro n oyca osiadłszy, niezdołał odwrócić ciosu, któ­

ry Anglii zagrażał. W zmagała się coraz bardziey potęga Duńczyków w Anglii, a w r. 1017. K anut, Król Danii i Norwegii, ogłosił się Królem Angielskim.

Mało iest podobno w history! przykładów, aby dzielny naród tylu

poniźaięcym m iał uledz odmianom, iak n aród Angielski. W przecięgu

500 lat, od chwili, kiedy Rzymianie opuścili Albion, zmienieni Brytań-

czykowie na Saxonow, ci znowu n a Duńczyków, dwa razy zawoiowani,

dwa razy, ze tak powiem, obcym sobie stawali się ludem. W krótce

trzeciey podobney uledz mieli odmianie, — Pierwszym celem Królów Duńskich, którzy w Anglii panowali, było zbliżenie zwyciężonych do zwy­

cięzców i połączenie obu narodów. W krótkim oni czasie zamierzone­

go dosięgli celu. Po śmierci Haralda i H ardi-K anuta, następców pier­

wszego Kanuta, syna Sweyny, Duńczyki i Anglicy tak się byli połączyli, iż ieden tylko składali naród.

W roku 1041. osiadł tro n Angielski Edward, późniey w poczet Świę­

tych policzony. M onarcha ten w Normandyi wychowany, przywiązał się do kraiu, który młodzieńczych iego uczuć był oyczyzną, i otoczył się Normandczykami, młodości swoiey towarzyszami; a że w owym wieku naród ten cywilizacyą celował sąsiedzkich Brytańczyków, wkrótce ięzyk, prawa i obyczaie Normandy i stały się Anglikom poufałemi.

W tymże czasie odznaczał się wśrzód pierwszych rodzin Angielskich Godwin, zięć K anuta Wielkiego, sławą woienną, maiątkiem i wziętością.

Słabość bezdzietnego Edwarda łudziła go nadzieią osiągnienia po nim tro n u Angielskiego. Nagła śmierć Godwina zniweczyła iego zamiary; syn iego Harald odziedziczył iego ambicyą. Przemagaiącemu wpływowi tey możney rodziny opierać się nie był zdolny prawy dziedzic korony Edgar Atheling, synowiec Edwarda; a Król Angielski, zmieniaiąc porządek suk- cessyi, zapewnić ią umyślił Wilhelmowi Kiąźęciu Normandyi, natural­

nem u synowi R oberta, Diabłem zwanego.

Przemogła po śmierci Edwarda fakcya Haralda, który w r. 1066, ogłosił się Królem i przywłaszczenie swoie przezornym rządem poniekąd usprawiedliwił. Niezraził się W ilhelm , i przeznaczoną sobie koronę bronią odzyskać postanowił. Na czele bitnego woyska Norm annów wy­

lądował on do Anglii, a tam iedna wygrana pod Hastings bitwa, w którey Harald poległ, losy królestwa rozstrzygnęła. W r. 1067. koronować się

3

kazał Królem Anglii W ilhelm podbiciel, zasadzaiac praw a swoie n a woli Edwarda Wyznawcy, na niewłaściwym Haralda wyborze, a gruntowniey leszcze na ostrzu zwyciezkiey broni.

Zasmucaiycym iest brak dzielności Anglików w oporze przywła- szczycielowi stawianym. Jedna bitwa zmieniła panuiycy im dynastyy, a W ilhelm w miarę podobno słabego zwyciężonych oporu, surowo sobie z nim i postypił ustalaiyc nieograniczony swoiy władzę n a sześciudziesiyt tysiycach lenności szlacheckich, które Normandczykom rozdał. Skutkiem tey ustawy było poniżenie dawney szlachty kraiowey, które do tego do­

szło stopnia, że kilka zgasło pokoleń, nim Monarchowie Angielscy któ­

ry rodzinę Saxoiisky dostoieństwem Barona zaszczycili.

Następcy podbiciela w roku 1087. zmarłego, został W ilhelm Rudy, starszy syn iego. W tó ry syn R obert, odzierzył N orm andya, który bratu za trzydzieści tysięcy grzywien śrebra zastawił, i n a krzyżowy wyprawę do Palestyny popłynył. Zginał tymczasem W ilhelm n a łow ach, strzały przez W altera T yrvel przeszyty, a trzeci b ra t iego, Henryk, w niebytno- ści starszego R oberta, Królem się Angielskim ogłosił.

Dochodził pokilkakrotnie praw swoich upośledzony R obert; prze­

grana ostatecznie w roku 1106. bitwa odięła m u wolność i Xięstwo N or­

mandy!, które Henryk do Anglii przyłyczył.

M onarcha ten sydzyc, ze tro n nieprawnie posiadany zachwiać się może pod przywłaszczycielem w pierwszych zaraz miesiycach iego pano­

wania, usiłował uiyć sobie serca poddanych swoich nadaniem ustawy znoszycey uciyżliwsze praw a l) oyca i brata. Niedotrzymał Henryk da-

1) Tą ustawą Król zrzekł się administracji dóbr nieletniej szlachtj, którój opiekunów mianowaó po­

z w o lił, zrzekł się dochodu z m ennicj, z w akuiącjch biskupstw, oraz prawa nakładania sam owła­

dnie danin na maiątki ziemskie, przjrzekł powszechną amnestją i zm niejszenie ta r jffj narzuca­

nego narodowi słowa i żadnego w ciągu iego panowania nieznayduiemy śladu określenia władzy tro n u , które pomicnioną wyżey ustawą był wy­

rzekł. Ani rozpuszczone obyczaie N ormandczyków, ani ich niekarność i zła wiara w wieku, kiedy los rodowitych Anglików mało panuiącego ob­

chodził, nieusprawiedliwiaią zmienności Henryka.

Po śmierci tego Króla w roku 1135. porządek sukcessyi powoływał na tron Angielski córkę iego Cesarzową Matyldę, którey Baronowie An­

gielscy po dwa kroć z woli oyca przysięgę wierności byli składali; tak m a­

ło atoli w owym wieku praw a następstwa były ustalone, iż Stefan wnuk W ilhelma podbiciela z Adeli Hrabiny de Blois spłodzony, koronę Angiel­

ską sobie przywłaszczył. Toczyła się woyna domowa przez lat dziesięć z odmiennem obu stron szczęściem. Zwyciężony w roku 1141. Stefan do­

stał się w ręce stronników Matyldy; zbuntowani w kilka miesięcy potem mieszkańcy Londynu przywrócili go na tro n i zniewolili praw ą dziedzi­

czkę korony do szukania we Francyi schronienia. W roku nakoniec 1153.

Henryk, syn Matyldy, zaślubiwszy sobie Eleonorę z Akwitanii, rozwiedzio­

n ą żonę Ludwika VII. Króla Francuzkiego, wymógł na Stefanie, iż m u następstwo tro n u zabezpieczył.

Następca Stefana, dziedzic wielu prowincyy Francuzkich, mieścił się

W

liczbie pierwszych Monarchów Europy tern bardziey, że władza króle­

wska w owym wieku obszemieysze w Anglii niż w innych kraiach miała granice. Henryk II. uświetnił swoie panowanie przezornym i ścisłym spra­

wiedliwości wymiarem. W ybierani przez niego sędziowie obieżdżali pro- wincye i wyroki niższych sądów prostuiąc, Sądów appellacyinych władzę sprawowali. Sześćdziesiąt tysięcy woyska pieszego i dwadzieścia tysięcy

nych g r z y w i e n , tudzież zastrzegł Baronom praw o rozporządzania przez testament ruchomemi

i

nieruchomemi maiątkami swemi.

iazdy składały siłę zbroynę narodu. Rycerstwo Normandzkie upatry­

wało w Henryku godnego potomka podbiciela, a lud uwielbiał Monarchę, którem u szczęście sprzyiało. Król ten przecież pierwszym podobno był z szczepu Normandzkiego, który w stosunkach swoich z duchowień­

stwem doznał oporu, iakiego D unstan Mnich, w dziesiątym wieku gorszę- cy zostawił przykład, Tomasz Beket, Arcybiskup Kantuaryeński, więcey o powagę stanu swego niż o dobro kraiu gorliwy, gwałtownie obstawał za przywłaszczeniami Hierarchii. Usiłował Henryk powściągnąć dumę wyż­

szego duchowieństwa; ogłoszona w tym celu ustawa Klarendońska zwa­

na, położyć miała tamę nadużyciom przemagaiacey władzy kościoła. P o ­ wstała S tolica święta przeciw urządzeniu, i) które duchowieństwu Angiel­

skiemu właściwe kreśliło obręby, a Beket głosząc zgryzotę sumienia, iż podpisał warunki kościołowi uwłaczaięce, powstał n a nowo przeciwko Królowi. Nieszczęsnemu sporowi koniec położyła w roku 1170. śmierć Ar­

cybiskupa, którego dworzanie królewscy w kościele zamordowali, gdy święte ołtarza sprawował obrządki. 2) Naydotkliwsze zmartwienia zatru­

ły resztę dni życia Henryka, W łaśni iego synowie rokosz przeciw niemu podnieśli domagając się udziału do rzędu. W ilhelm Król Szkocki, L u­

dwik VII. Król Francuzki i następca iego Filip August wspierali wyrodne dzieci, niepom ni n a to, że sprawa Henryka była sprawę wszystkich oy-

1) Ustaw a Klarendońska te w ażniejsze zawierała zasady: Oskarżeni o występek Biskupi przed sqda­

rni świeckiemi stawać byli obowiązani. Żaden Biskup lub Prałat oddalać się z kraiu niemdgł bez zezwolenia królewskiego. Arcybiskupi i Biskupi w liczbie B aronów umieszczeni, obowiązki ich na siebie przyimowali. Skarb publiczny pobierał dochody wakuiących Biskupstw. Biskupi nie mogli rzucać klątwy na żadnego z wyższych, lenników królestwa bez wiadom ości i zezwolenia króle­

wskiego. — Appellacya od zapadłych w y ro k ó w dalęy iak do Króla iść nie mogła bez iego ze zw o ­ lenia.

2) Papież Alexander UI. Beketa w poczet Św iętych umieścił pod imieniem Ś w . Tomasza Kantuary- eiiskiego.

ców i wszystkich Królów. W obozie rokoszan niechętnie widzimy Ry­

szarda!., którego rycerskie męstwo szlachetnego umysłu zdawało się być oznakę. U m arł Henryk w roku 1189. Burzliwe iego panowanie uświetnio­

ne zostało podbiciem Irlandyi i złożeniem hołdu lenności przez W ilhelma Króla Szkockiego, w bitwie pod Alnwic w roku 1174. w niewolę wziętego.

Historya trzeciey krucyaty historyę. Ryszarda pierwszego nazywać się może. Pierwsze chwile panowania tego Króla, który więcey b ro ń wojo­

wników swoich uświetnił, niż szczęście poddanych zdziałał, zaięło zbie­

ranie potrzebnych na święta wyprawę funduszów; uciążliwe pobory, przymuszone pożyczki, frymark urzędów publicznych, szkodliwy na ad- ministracyę kraiowę wpływ miały. Boleśnieyszem ieszcze narodowi było okupienie się Króla Szkockiego od przyjętego za Henryka H. obowięzku lennego.

Połęczone woyska Ryszarda i Filipa Augusta Króla Francuzkiego po­

płynęły do Syryi, gdzie Saladyn zdobył był n a Chrześcianach Jerozolimę.

Pomimo wygraney pod Askalon i zdobycia tego miasta, niedosięgli Chrze- ścianie zamierzonego celu; miasto święte zostało w ręku Saracenów, a zawiść Króla Francuzkiego i nieiedność krzyżowców zniechęconego Ry­

szarda do pow rotu do Europy nakłoniły. Lękaięc się zasadzek Filipa Augusta, Król Angielski w odzieży pielgrzyma przez Niemcy śpieszył do swego kraiu; poznany w Austryi i z rozkazu Leopolda Xięźęcia Au- stryackiego zatrzymany, przeszło rok ieńcem w Niemczech przemieszkał.

Chętnie złożyli Anglicy 150,000 grzywien śrebra okupu za Króla, który w roku 1194. do Anglii powrócił.

Smutny był stan tego kraiu pod niebytność Ryszarda. Brat iego Ja n , którem u on rzędy państwa był zlecił, poduszczał Baronów do bu n ­ tu przeciw Królowi i w tym celu zawarł przymierze z Filipem Augustem

4

Królem Francuzkim. Przebaczył Ryszard bratu lekkomyślnie podobno, gdy znaiąc iego przywary następca go swoim mianował. U m arł w roku 1199. z rany odniesioney przy dobywaniu zamku Chalus we F rancyi, kie­

dy o nowey zamyślał krucyacie.

Nie znalazł Jan na tronie pożądanego szczęścia, dla którego za pa­

nowania Henryka II. i Ryszarda nayświętsze obowiązki był zdeptał. Nie- kochali Anglicy wyrodnego syna i b rata, lekce ważyli K róla, który gor­

szących przyw ar rycerskim niepokrywał bluszczem. W krótce zabóy- stwo Artura, synowca Ryszarda, praw a do korony roszczącego, postawiło Króla za cel powszechney narodu wzgardy. Zniechęcona szlachta pod­

niosła rokosz i wsparcia Króla Francuzkiego wezwała. Wszczęła się z te­

go powodu między obu narodam i woyna, w którey Filip August prowin- cye Francuzkie Anglii hołduiące prócz Akwitanii zawoiował.

Niebezpiecznieyszemi ieszcze dla Anglii stały się spory Króla Jana z dworem Rzymskim. Innocenty III. samowładnie mianował Arcybi­

skupem K antuaryi Kardynała Langton, którego Król uznać się wzbra­

niał. Papież karząc nieposłusznego M onarchę, klątwę na niego i na ca­

ły naród rzucił, poddanych od obowiązku wierności uwolnił i Królowi Francuzkiemu wykonanie wyroku swego zlecił. Król Angielski uległ wo­

li Papieża, lennikiem się Stolicy Świętey ogłosił, 700 grzywien śrebra za Anglią, 300 grzywien za Irlandyą lenney daniny płacić zobowiązał się i oddaną Legatowi koronę z rąk iego odebrał. Porwali się do b roni Baro­

nowie przeciwko Monarsze, który nieszanował praw władzę iego określa- iących, a samowładney powagi na ustalenie iey użyć nieumiał. Opuszczo­

ny Król od szlachty i duchowieństwa, dał się w roku 1215. zniewolić do podpisania sławney w dzieiach Anglii W a l n e y K a r t y (Magna Charta), którą mógł z własney woli naród obdarzyć, lecz którey przymuszony ni­

gdy podpisywać niebył powinien.

Ustawa ta konstytucyina duchowieństwu, Baronom i ludowi ważne zastrzegaięca prawa, ustalała nieznany dotęd w Anglii skład rządu, w któ­

rym reprezentacya narodu do czuwania nad dobrem iego upoważnio­

na , naywyższa władzę z Monarchę, dzielić miała. Przyięte w tym akcie prawidła w późniey szych wiekach w miarę postępu cywilizacyi i zmiany obyczaiów wykształcone, stanowię zasadę konstytucyi, którę się dziś An­

glia szczyci. Magna Charta następuiace stanowiła prawa:

»Posiedziciele dóbr lennych do żadnych nadzwyczaynych opłat po­

ciągani być niemogli. Prawo nakładania podatków zastrzeżone zostało reprezentacyi narodowcy, złoźoney z Arcybiskupów, Biskupów, Hrabiów i Baronów. W całym kraiu rów ne wagi i miary zaprowadzone być miały;

układy handlowe zabezpieczono od samowładnych cełł i opłat; każdy wolny poddany oddalić się mógł z kraiu według upodobania; zastrzeżo­

no każdemu wolnemu człowiekowi prawo rozrzędzenia maiętkiem swo­

im przez testament. Sady bezpłatnie spory mieszkańców rozstrzygać mia­

ły ; każdy wolny obywatel w każdem waźnieyszem zdarzeniu nie inaczey iak przez rów nych sobie miał być sędzonym. Nakoniec włościanom (Villains) bezwarunkowa własność pługa, wozu i narzędzi rolniczych zabezpieczano.»

Dzieiopis Hume słusznie w tern zdarzeniu uwielbia umiarkowanie Baronów, którzy, pom ni na tę wielkę prawdę: że zbyt obszerna władza stanowi iednemu przyznana gorsze za sobę cięgnie skutki niż samowład- ność Monarchy, nienadużyli przemocy swoiey, i nieścieśnili zbytecznie powagi i dochodów tronu.

Mimowolne przyięcie tey ustawy przez Króla wznieciło woyne domo- wę. Uszedł Król Jan z Londynu, gdzie pod straźę zbuntowanych Baro­

nów zostawał, odwołał nadanę konstytucyę, woysko z obcych żołnierzy

złożone zaciągnął i od Papieża lako zwierzchnika królestwa uzyskał wy­

rok znoszący nienawistna m u ustawę. Baronowie, wezwali pomocy Lud­

wika, syna Filipa Króla Francuzkiego. Za iego przybyciem część woysk Angielskich odstąpiła K róla, i na stronę nieprzyiaciela przeszła, a słaby M onarcha umieraiac w roku 1216., zostawił synowi spodloną koronę len­

nika dworu Rzymskiego i kray wieloletną woyną domową wycieńczony.

Następcą Króla Jana został nieletni syn iego Henryk III. Opiekun iego czyli P rotektor Hrabia Pem brok zatwierdził walną kartę i znie­

wolił Francuzów do ustąpienia z Anglii. Darowanie winy rokoszanom, które w podobnych zdarzeniach tak często zwycięzca przyrzeka, tak rzad­

ko dotrzym uie, iest dowodem cnotliwego pomiarko wania Protektora.

Pięćdziesiątsześcioletne panowanie Henryka było raczey panowaniem zauszników iego i przeciwnych sobie stronnictw. Niemało przyczyni­

ło się do pom nożenia klęsk kraiowych oddalenie cnotliwego Huberta de Burgk, który po śmierci Protektora styr rządu był obiął. Zwołany do Oxford przez Henryka Parlam ent s z a lo n y m zwany, zatwierdził walną kartę, wbrew atoli iey zasadom odebrał Królowi władzę wyko­

nawczą i poruczył ią dwudziestu czterem Baronom z Rady stanu i z P a r­

lamentu wybranym. Uciążliwa oligarchia, pod naczelnictwem Hrabiego Leicester trzy lata spokoynie wodze rządu trzymała. Pam iętną iest w tym czasie zmiana składu Parlam entu, do którego Hrabia Leicester mnieyszą szlachtę i deputowanych gmin powołał. Urządzenie bunto­

wnika późniey za Edwarda L upraw nione, stało się zasadą dzisieyszey Izby niźszey i rękoymią swobód narodu.

Powszechna niechęć przeciw Hrabiemu Leicester nowych rozruchów

stała się przyczyną. Papież uwolnił Króla i n aród od zaprzysiężonej

W Oxford umowy, a Henryk zwoławszy nowy Parlam ent postanowił od-

iętą sobie władzę bronią odzyskać. W szczęta z tego powodu woyna trw a­

ła lat cztery; śmierć Hrabiego Leicester, w roku dopiero 1265. koniec iey położyła. Za panowania tego Króla, władza duchowieństwa w An­

glii do naywyźszego *) wzniosła się stopnia. Ukrócił ię nieco Edward I., syn i następca Henryka tern łacniey, ze mniemanie publiczne wspiera­

ło iego chęci; lecz z umnieyszaiącem się uszanowaniem dla ołtarza, zmnieyszyło się podobno i uszanowanie dla władzy świeckiey; tyle przy- naymniey iest pew na, ze z początkiem czternastego wieku spostrzegać się daie w historyi Angielskiey cięgle dążenie tego narodu do ścieśnienia powagi duchowieństwa i powagi Królów.

Powracaięcego z Palestyny Edwarda I., w r. 1273. w Sycylii wieść doszła o śmierci niedołężnego oyca. Za lego do Anglii przybyciem inną wzięła postać administracya kraiowa; porządek i sprawiedliwość zaięły mieysce gwałtów i niekarności, przygięta duma m ożnych, uporządkowanie cełł, ulepszenie stanu gminu, zaprowadzenie porządku w sądownictwie i sądów pokoiu, oraz ułożenie zbioru praw dowodzą, z iaką przezornością Król ten rzeczywistego dobra M onarchii przestrzegał. Niezaprzeczone iego zalety kaziła zbytnia surowość i religiyny fanatyzm, który m u był powo­

dem, że piętnaście tysięcy żydów z maiątków wyzuwszy, z kraiu wypę­

dził, a dwieście ośmdziesiąt w iednym dniu n a śmierć skazał.

Podbicie Wallii uświetnia panowanie Edwarda; obwinia go przecież historya o zamordowanie wszystkich Bardów tey krainy w celu podo­

bno wygubienia pamięci ich pieniów, sławie i niepodległości Wallii po­

święconych.

1) D ochody Legata Papieskiego i duchow ieństwa W łoskiego W Anglii czyniły rocznie 60,000 grzy­

w ien srebra i przenosiły dochody skarbu publicznego.

W krótce woyna z Szkocyą odieła Anglikom korzyści doskonaląeey się administracyi kraiowey. W oyna ta iest naywaźnieyszą czynnością panowania Edwarda Ц powody przecież do niey i okrucieństwa Angli­

ków więcey plamię, charakter m oralny tego K róla, niżeli zwycięztwa nad Szkotami odniesione panowanie iego uświetniły.

Po śmierci Alexandra III, Króla Szkockiego, porządek sukcessyi po­

woływał na tro n Małgorzatę, wnuczkę iego synowi Króla Angielskiego zarę­

czona; śmierć tey Xięźniczki otworzyła pole licznym do korony p reten ­ dentom. W ezwany od Parlam entu Szkockiego zwyczaiem owego wieku Król Angielski do rozpoznania ich praw , nieusprawiedliwił zaufania są­

siedzkiego narodu; zwołał on do zamku N orham w Anglii deputowa­

nych Szkockich i pretendentów do tronu, i oświadczył im, źe prawo mia­

nowania następcy po zmarłym bezdzietnie Alexandrze, iemu się należało, nie iako pośrzednikowi, lecz iako zwierzchnikowi korony Szkockiey *), i w skutku mniemanego swego praw a, Jana Baliol Królem ogłosił. W oyna Edwarda I. z Francy a, sposobną Szkotom wskazała porę do zrzucenia z siebie iarzma Angielskiego; próżnem i przecież były zrazu ich usiłowa­

nia; ulegaięc n a chwilę przemocy, niezgięci naw et górale (High lenders) hołd posłuszeństwa złożyli Edwardowi 1 , którem u i Jan Baliol, Król Szkocki, praw swoich do tey korony odstąpił.

Upokorzeni Szkotowie W ilhelm a Wallace mścicielem sobie obrali;

historya Szkocka przypisuje tem u mężowi wszystkie własności wodza, żołnierza i obywatela. Piękne iego przymioty niezdołały przecież zje­

dnoczyć poróżnionych między sobą Szkotów; uległ W allace przemagaią-

1) W z ię ty w niew olę pod AInwic W ilhelm III. Król Szkocki w roku 1174. za Henryka II. uznał się był lennikiem korony Angielskiey, atoli Ryszard I ., syn Henryka, uw olnił Króla Szkockiego od przyiętych ob ow iązk ów za opłatą 100,000 grzyw ien srebra; w skutku tego układu królestwo Szkockie było samowładnóm a pretensye Edwarda bezzasadnemi.

сёу sile Edwarda i Anglikom w niewolę się dostał. Śmierć tego wodza, którego Edward I. sromotnie stracić kazał, nieuśmierzyła woyny z Szko­

tami; wstąpił w iego ślady R obert Bruce, Królem przez ziomków swoich obrany, a wytrwałość iego odięła Edwardowi korzyści zwycięztw nad Szko­

tami odnoszonych i niepozwoliła m u panowania swego w tym kraiu ustalić.

Edward I. zatwierdził w a ln ę K a r tę . Ustawa ta od poprzedników iego w różnych zdarzeniach wielokrotnie zaprzysiężona, za panowania dopiero tego Króla stała się niewzruszoną zasadę rzędu Angielskiego.

Zatwierdzone narodowi polityczne iego praw a, nowe znalazły zabez­

pieczenie w powołaniu do Parlam entu deputowanych ludu. Edward I.

idęc za przykładem wspomnionego za Henryka H, Hrabi Leicester, powo­

łał do Parlam entu niższą szlachtę i gminy. Deputowani ich nieprzyięci do Izby dumnych Baronów osobne składać poczęli zgromadzenie i stali się zawiązkiem przemagaięcey dziś w Parlamencie Angielskim Izby niż- szey.

Edward IL wstąpił n a tro n po zmarłym oycu w roku 1307. i wkrót­

ce ślepem uleganiem niegodnym zausznikom ściągnął n a swóy kray woy- nę domową. W roku 1311. wymogli n a nim Baronowie, iż wybranym z ie h grona dwunastu członkom, n a półtora roku zdał prawo czynienia odmian w administracyi kraiowey. Klęski wszelkiego rodzaiu panowanie tego Króla znamionuią. W ładza wyższey szlachty w tym wieku do tego wzniosła się stopnia, iż zmowa kilku zniechęconych Baronów dostateczną do zachwiania tro n u była sprężyną. U samo wolnienie Szkocyi zabezpie­

czone kilkoletnim rozeymern, rokosz Irlandyi, intrygi Izabelli, żony Ed­

warda, która męża swego zniewoliła do oddania synowi korony, dowo­

dzą, że surowość Edwarda I., nie tyle kraiowi iego szkodliwą była, iak

słabość iego następcy. U m arł w roku 1327. nieszczęśliwy Edward, okru-

tnyni zamordowany sposobem przez Baronów, pod których strażą zo­

stawał.

Podniósł godność narodu Edward Ш. syn i następca iego. Popiera­

ny za panowania tego Króla przez Anglików Edward Baliol, z odmiennem walczył szczęściem o koronę Szkocką z Dawidem Bruce, synem zm arłe­

go Roberta. Pomimo częstych przez Anglików odnoszonych zwycięztw ustalała się niepodległość narodu Szkockiego, który w naytrudnieyszych okolicznościach nigdy o niepodległości swoiey niezwątpiał. , Do usamo- wolnienia Szkocyi nie mało przyczyniła się pam iętna w historyi 14A wie­

ku woyna Edwarda III. z Francyę.

W brew praw u Salicznemu płeć żeńską od sukcessyi tro n u Francuz- kiego oddalaiącemu, Edw ard III. rościł pretensye do tey korony w spad­

ku po matce swoiey Izabelli, córce Filipa p ię k n e g o . W szczęta z tego po ­ wodu woyna, pierwsze między sąsiedzkie ludy rzuciła nasienie niechęci, która od tylu wieków nieukoiona, dotąd ie rozdwaia. Zwycięztwa Ed­

w arda III. nad Francuzam i odniesione, n a m orzu w roku 1340., na lądzie pod Grecy i Poitiers, gdzie Jan , Król Francuzki, dostał się w niewolą Xiąźecia W allii, dla czarney zbroi czarnym Xiąźęciem zwanego, uświe­

tniły panowanie tego K róla, mało przecież stałych korzyści narodowi Angielskiemu przyniosły. Pokóy w Bretigny w r. 1360. podpisany, przy­

sądził wprawdzie Edwardowi III. znaczną część Francyi z tytułem od­

dzielnego królestwa, *) następna przecież woyna odięła Anglikom otrzy-

1) Edw ard III. zrzekł się tym traktatem mniemanych sw oich p raw do korony Francuzkióy i do pro- w in cy y Norm andyi, M aine, Touraine i Anjou, które przodkowie iego z linii macierzystóy byli dziedziczyli; w zamianę zaś otrzymał prow incye: P oitou , Saintonge, L ’Agenois, Perigord, Li­

m ousin, Quercy, A kw itanię, Rouergue, L ’Angoumois, hrabstwo Ponthieu, miasta Calais i Mon- treuil z tytułem Monarchy w olnego od składania hołdu lenności Królom Francuzkim, Okup w z ię ­ tego w niew olę pod Poitiers Króla Francuzkiego na 3,000,000 talarów ugodzono.

mane korzyści, a umieraiący w roku 1377. Edward ledwie się przy mia­

stach Bordeaux, Baionne i Calais utrzymał.

W ięcey zapewne uświetnił się ten M onarcha wydoskonaleniem po­

rządku i wewnętrzney administracyi swego kraiu. Pomimo wielokrotnego w a l n e y k a r t y zatwierdzenia, zasady iey tyle razy gwałcone, niedosyć działały n a umysły gnębionego ludu, przemoźney szlachty i duchowień­

stwa; Edward III. dopiero ustalił konstytucyą narodu. Go dnem iest wspomnienia zniesienie za panowania tego Króla obelźywey daniny przez Króla Jana dworowi Rzymskiemu zabezpieczoney, ustanowienie orderu podwiązki a więcey ieszcze rozsiewanie przez Jana Wiklefa odmienney religii.

Zgasły z Edwardem III. blask i pomyślność Anglii. Podnieśli rokosz przeciw Ryszardowi II. wnukowi iego, Baronowie zazdrośni władzy R o­

berta de V ere, zausznika Ryszarda. W roku 1387. naczelnik zbuntowa- ney szlachty Xiąźe Glocester odiął władzę Królowi i poruczył ią czterna­

stu wybranym z pomiędzy rokoszan osobom. Po śmierci Xiąźecia Glo­

cester, Henryk Xiąźę Lancaster wylądował na brzegach Angielskich w ce­

lu, iak głosił, odzyskania zabranych m u na skarb posiadłości. Zgromadzi­

ły się do obozu iego tłum y rokoszan; poymany Król został odsądzony od tronu wyrokiem obu Izb Parlam entu, który Henryka Xiąźęcia Lanca­

ster w r. 1399. Królem Angielskim pod imieniem Henryka IV. ogłosił. Są­

dził przywłaszczyciel, iź śmierć prawego Króla umorzy praw a iego do korony i nieszczęśliwego Ryszarda w więzieniu zamordować kazał.

№espokoynem było panowanie nowego Króla. Zaburzały spokoy- ność publiczną, częste woyny z Szkotami i z rokoszanami Wallii, we­

w nętrzne zamieszki i prześladowanie róźnowierców Wiklefitami czyli Lol­

lar distami zwanych. Okrutna śmierć spalonego za kacerstwo w Londy-

6

nie Rektora Sautre, pierwsza lest plama tego rodzaiu w dzieiach Angiel­

skich.

Rozwiozła młodość Henryka V. niewróźyła Anglii szczęśliwcy przy­

szłości; zmienił młody Król dawnieysze swe postępowanie przy obięciu rządu w roku 1413., a sprawiedliwa historya mieści go w liczbie naywick- szych Monarchów Angielskich.

Posiadanie kilku miast portow ych na brzegach francuzkich, niedo- łężność Karola VI. Króla Francuzkiego, osłabienie tego kraiu wewnętrz- nem i niesnaskami Xiężęt Orleanu i Burgundy!, łatwe nad Francuzam i Henrykowi rokowały zwycięztwo; powłokę wydaney przez niego Francy!

woyny było nieuiszczenie okupu Jana Króla Francuzkiego pod Poitiers w niewolę wziętego.

W roku 1415. woyska Angielskie wyładowały pod Harfleur. Zwy­

cięzca pod Agincourt Henryk V. wsławił swóy oręż porów no z zwycięzca pod Grecy i Poitiers, a szczęśliwszy leszcze od niego większa część Fran- cyi opanował i do Paryża wkroczył. Zawarte w Troyes w roku 1420. przy­

mierze, bezprzykładne podobno w dzieiach ciwilizowaney Europy, Anglię i Francya w iedno połęczyło państwo pod berłem Henryka V. z zastrzeże­

niem tytułu królewskiego Karolowi VI., którego córkę Katarzynę Hen­

ryk poięł za żonę. Parlam ent Francuzki zatwierdził haniebne przymie­

rze. W śrzód tylu pomyślności um arł Henryk V. w 34. roku wieku swego, zostawiwszy synowi swemu w kolebce i następnym M onarchom Angiel­

skim płonny tytuł Królów Francuzkich.

P o śmierci iego nieprzestał Xiężę Bedford, opiekun małoletnego Hen­

ryka VI. walczyć o ustalenie korony Francuzkiey n a głowie młodzieńca,

którego w Paryżu w roku 1430. Królem Francuzkim koronował; próźne-

m i przecież były iego usiłowania. Nadeszła chwila osw obodzenia Frań-

cyi. Poróżnienie dworu Angielskiego z Xiazeciem Burgundy!, naygłó- wnieyszym nieprzyiacielem Delfina Francuskiego, m ądre postępowanie tego Xiążęcia, oziębłość Parlam entu Angielskiego w popieraniu tey woy- ny, zapał Francuzów , i zwycięstwa dziewicy Aureliańskiey, odięły Angli­

kom odniesione korzyści i do ustąpienia ich z Francyi zniewoliły z stra­

tą nawet Normandyi, od trzechset lat przez Anglików posiadaney.

Uśmierzenie woyny z Francyą nieprzyniosło Anglii pożądanego po- koiu. W szczęty w tymże czasie krwawy spor między r ó ż ą c z e r w o n ą i b i a ł ą i) czyli woyna domów York i Lancaster o koronę Angielską, nay- smutnieyszą stanowi epokę w dzieiach tego narodu od czasów podbicia Anglii przez Normandczyków. Słabość rządu Angielskiego pod Henry­

kiem VI. sposobną domowi Xiąźąt York wskazywała porę do odzyska­

nia korony, przez Ryszarda II. utraconey. Lała się przez lat dwadzieścia krew obywatelska w tym kraiu, a w dwunastu stoczonych bitwach ośrn- dziesiąt Xiążąt krwi królewskiey poległo, i cała niemal starożytna szlach­

ta Angielska wyginęła. Północne prowincye państwa domowi Lancaster sprzyiały, południowe obstawały za sprawą domu Y ork, a lubo praw a tey rodziny bardziey były zastosowane do zwyczaynego porządku następ­

stwa, 2) bezstronna część narodu szanowała praw a panuiącego od sześciu- dziesiąt lat domu (Lancaster) w tern przekonaniu, iż zmiana dynastyi ia- dney Anglii korzyści przynieść niemogła.

Niedołężność Henryka VI. pozbawiła go korony i osobistey wolności, pomimo mężnego popierania praw iego przez żonę iego Małgorzatę d ’An-

1) D om York obrał sobie za godło rdzę białą, rdza czerwona znamionowała stronników domu Lan­

caster.

2) W iększe miał prawo do korony Ryszard Xiąśę York będąc synem Filippy, córki iedynaczki Xią£ęcia Klarencyi, d r u g i e g o syna Edwarda III., Henryk zaś VI, z domu Lancaster w y w o d ził sw oie pra­

w a od xiążęcia Lancaster, t r z e c i e g o syna Edwarda III.

jo « , pania wielkich przymiotów i rycerskiey odwagi. W tey nieszczęśli­

wcy epoce praw a bezwładnemi były. Przemagaięce na przem ianę stron­

nictwa podawały wprawdzie do zatwierdzenia Parlam entowi ustawy, któ­

re bezwzględne ich na dobro publiczne namiętności kreśliły; przecież hołd ten reprezentacyi narodowcy oddany, był tylko pozornym , a nieu- staięce zamieszki cięgle były wymówka gwałtownych urządzeń moźno- władzców.

Stracił był Henryk VI. wolność swoię, a gdy i Małgorzata żona ie- go z kraiu została wygnana, i większa część stronników ich poległa, Ed­

w ard IV. (z domu York) Królem W . Brytanii od Parlam entu uznany został. Poróżnienie się tego M onarchy z Hrabia W arw ick i) zmieniło po­

stać rzeczy. Udał się W arw ick do Francyi, tam się z stronnikami Kró- lowy Małgorzaty połączył, i w roku 1470. n a brzegach Anglii wyładował;

napadnięty przez woysko W arw ika w obozie swoim Edward ledwie ucie­

czkę życie ocalił. W krótce potem Edward IV. wspierany od Xcia Bur­

gundy! odzyskał koronę i przy niey się utrzym ał, naywięcey dla tego, że wszyscy niemal Xiężęta domu Lancaster prawo do korony rościć mogą­

cy, iuż wówczas nieżyli. Męstwo nowego Króla ziednało m u szacunek woiowniczego narodu; słusznie atoli wyrzuca m u historya liczne okru­

cieństwa, których nieusprawiedliwiaię niebezpieczne okoliczności, w ia- kich się znaydował, a mniey ieszcze chęć utrzym ania się na zaiętym nie­

praw nie tronie. Stronnicy domu Lancaster obwiniaię go o śmierć nie­

szczęśliwego Henryka VI. w r. 1473. Starszy syn tego Króla zamordowa­

nym został w oczach Edwarda, który i własney nieprzebaczaięc rodzinie b rata swego Xiężęcia Klarencyi w beczce wina utopić kazał.

1) W spółcześni tw órcę K rólów W arw ika nazywali.

Xiażę Glocester, stryi i opiekun nieletniego Edwarda V. czarnę. zbro­

dnią przystęp sobie do tro n u otworzył. Rozsiewane przez stronników iego wieści głosiły go prawym dziedzicem korony pod pozorem, ze E d­

ward IV. oyciec młodego Króla z cudzołóstwa był zrodzonym. Ohy­

dna baśń gdy n a umysłach ludu wrażenia nieczyniła, Xiężę Glocester gminu Londyńskiego zapytać się kazał: czylihy go Królem mieć pragnę!?

okrzyki pospólstwa ogłoszono iako wolę Narodu i po zm arłych ciałach Edwarda V. i brata iego Xcia York, Ryszard III. wstęp ił n a tron, którego miał być stróżem. Niedługo iednak cieszył się przywłaszczonę koronę; o- krucieństwa i podeyrzliwość iego zniechęciły wszystkie stany, a przyiaciele domu Lancaster umyślili wynieść n a tro n Xcia Richm ond z domu Lan­

caster, praw nuka Edwarda III. Pierwsza wyprawa spiskowych niepo- wiodła się; szczęśliwszym był sam Xięźę, który w r. 1485. n a polu bitwy pod Bosworth Ryszardowi koronę wraz z życiem odebrał.

Osiadł tro n Xiężę Richm ond pod imieniem Henryka VII. i prawem dziedzicznem C e s a r s k ę koronę Anglii z rak Parlam entu odebrał. W szy­

scy niemal Xięźęta z domów York i Lancaster w tey nieszczęśliwcy pole­

gli byli woynie; okoliczność ta nie mało posłużyła do ustalenia na tro ­ nie Monarchy, którego praw a do tro n u wielu wyłęczeniom podlegały.

W niedostatku prawych pretendentów do tro n u nieprzyiaciele Króla zmy­

ślonych szukali; w roku 1487. Lam bert Simnel, w roku 1497. Perkin W ar- bek, ludzie prostego stanu, przybierali nazwisko Ryszarda Xcia York, sy­

na Edwarda IV. udaięc iakoby tenże z ręk m orderców Xcia Glocester był uszedł. Przegrana pod Stock przez Simnela bitwa, zawiodła nadzieie przeciwników panuięcego domu. Niebezpiecznieyszym był W arbek, przez Króla Francuzkiego i Xieżne Burgundy! uznany; pomimo kilku przez Hen­

ryka odniesionych zwycięztw, woyna domowa skończyła się dopiero z źy-

7

ciem W arbeka, w r. 1499. w Londynie śmiercią ukaranego. Surowość, z ia- ką sobie postąpił Henryk z stronnikam i obu fałszerzy, ieżeli m u serc pod­

danych ziednać nie mogła, czynnie się przyłożyła, do utwierdzenia we­

wnętrznego pokoiu, za którym Anglia öd tylu lat wzdychała.

Druga połowa 15 = wieku, w którey żył Henryk VII., ważna iest epoka w dziełach rodu ludzkiego. Vasco de Gama wskazywał nowa drogę do Indyi wschodnich; K ry sztof Kolumb do Ameryki płynął. W .skutku tych odkryciów doskonaliła się sztuka żeglarska, rozszerzał handel i przemysł.

W tymże czasie wynalazek prochu zmieniał sztukę woienna, wynalazek druku ułatwiał sposoby ciwilizacyi, a podobno przysposabiał umysły do reformacyi wiary.

Król Angielski um iał użyć tak szczęśliwych okoliczności na korzyść swego kraiu. Mieszkańcy zamożnych i handlowych miast szczęśliwem w ręku iego stali się narzędziem ukrócenia przewagi niezgiętych Baro­

nów. Za panowania tego Króla porządek w administracyi, policy! i sądo­

wnictwie znaczny uczynił postęp; nietyle m u zaszczytu przynosi ustano­

wienie I z b y g w i a z d o w e y (S tar Chamber) czyli Trybunału złożonego z Sędziów przez Króla oddzielnie mianowanych. Izba gwiazdowa, bez przy­

zywania p r z y s i ę g ł y c h (Jury), przestępstwaniepociągaiące za sobą kary śmierci sądziła. Oświeceńszy wiek 17.2,zniósł T rybunał namiętnościom Królów hołduiący a wolności narodu niebezpieczny.

W roku 1509. wstąpił po oycu n a tro n Henryk VIII. Żaden podo­

bno wiek niewydał tylu sławnych w Europie M onarchów i żaden tyle tak ważnych nieprzyniósł odmian w składzie politycznym Europy. Ka­

rol V. Cesarz Niemiecki, Ludwik XII. i Franciszek I. Królowie Francuzcy, Zygmunt I. Król Polski, Leo X. Papież i Soliman Sułtan Turecki, wsła­

wili wiek, którem u Leo X. w pewnym względzie swoie nadał nazwisko.

W tey swietney epoce kiedy Ferdynand V. panowaniu Maurów w Gre­

nadzie koniec położył, i nowo odkryta Amerykę z Hiszpanię łączył, Ludwik XII. potęgę Francyi zaprowadzeniem porządku we wszystkich zarządu iey gałęziach ustalał. Niekorzystał z szlachetnego przykładu Henryk VIII.

mniey zaięty administracyą swego kraiu, niżeli woynami z Francyą, Szko- cyę i Cesarzem Niemieckim, do których go źle zrozumiana chęć sławy pobudzała. . W oyny Henryka z Szkocyą bez ważnego powodu przedsię­

b rane, bezskutecznemi były, gdy Król ten zaniechał korzystać z odnie­

sionego zwycięztWa w roku 1513. pod Floden, gdzie Jakób IV. Król Szkocki z znaczna częścią woyska swego poległ.

Więcey ieszćze obcemi prawdziwemu interessowi Anglii były spory z Francyą i Cesarzem Niemieckim. W ydał Henryk w roku 1512. woynę Ludwikowi XH., roszcząc pretensye do korony Francuzkiey po Henry­

ku V.; nieumiał przecież korzystać z odniesionego pod Ginegat zwycię- ztwa, tak iak nieumiał szanować związków przyiaźni zawartey z F ra n ­ ciszkiem I. w roku 1520. na ziazdzie pod Ardres, gdy wkrótce potem dał się nakłonić Cesarzowi Niemieckiemu do związku przeciw Francyi.

Poymanie znowu Franciszka pod Pawią w roku 1525. nakłoniło Henryka do przystąpienia do tak nazwane у Ligi świętey przeciw Cesarzowi.

Wskazuiąc błędy Henryka, bezstronna historya wspólnikiem iego winy mianuie Kardynała Wolsey, który z niskiego wzniósłszy się stanu, został pierwszym Ministrem królestwa. Niezaprzeczone iego zdolności kaziła chciwość i duma. Powiernik Króla Angielskiego sprzyiał opłaca- iącemu go Franciszkowi I., dopóki Cesarz Karól nieuiął go sobie obietni­

cą wyniesienia go na stolicę Apostolską; zawiedziony w nadzieiach swoich

nakłonił powtórnie Henryka do przymierza z Francyą. U tracił Wolsey

przy końcu życia zaufanie swego Króla i ogołocony z maiątku i urzędów

um arł w klasztorze.

Samowładny w krain swoim Henryk niecierpliwie znosił trudności, iakich od Klemensa VII. Papieża doznawał w poszukiwaniu rozwodu z pierwszą swoią żoną Katarzyną Arragońską. Miłość Henryka ku Annie de Bolcyn, chęć zaślubienia iey sobie i nieuważny podobno up or Kle­

mensa, — te tak obce zasadom religiynym powody, stały sie hasłem refor- macyi wiary; skutkiem szczęśliwego ich wpływu na polityczny stan rze­

czy widzimy dzisieyszą świetność i potęgę Wielkiey Brytanii, do których bezsprzecznie przyłożyła się reformacya.

Kiedy Marcin L uter w Niemczech swoią rozsiewał naukę, w Anglii sektarze L o l l a r d s zwani, podobne zaszczepiać usiłowali prawidła. Zbi- iał Henryk VIII. zasady L utra i w nagrodę od Papieża Leona X. tytuł o b r o ń c y w i a r y otrzymał. W krótce gorliwy polemiczny zapaśnik od­

mienił się w głównego Stolicy świętey nieprzyiaciela.

Gdyby czystość powodów koniecznym rozkrzewiania opowiadaney wiary była warunkiem, zaiste Anglia za panowania Henryka niebyłaby przyięła reformacyi; przysposobione atoli były do niey umysły. Zmie­

nienie w narodzie ducha rycerskiego na ducha sporów religiynych, chęć upokorzenia dumy wyższego 9 duchowieństwa i korzystania z iego upo­

sażenia, iednoczyły naród, oswoiony z prawidłami Wiklefa, z Królem Rzy­

mowi nieprzychylnym. Mniemanie publiczne w Anglii sprzyiało zasadom L u tra, lecz Król nieznużony w badaniu taiemnic religiynych potępiał ie­

go prawidła, przeciwnym był nauce Lolłardystów, i samowładnie przepi­

sał zasady religii, zatwierdzone aktem Parlam entu z zaleceniem, aby w nie tylko wierzono. Ten nowy rodzay prześladowania był tern dotkliwszym,

1) Hierarchia Kościelna w Anglii W ow ym w ieku 66000 Xięźy, 13000 kościołów , 645 klasztorów li­

czyła; posiadała ona znaczne dochody

i

że prawodawca wahaięcy się długo w przekonaniu swoiem, potępiał dziś wczorajsze swe nauki, a to w m iarę przewagi, iakę. doradzcy iego Cran- m er lub G ardyner nad nim brali.

Zniesiono tymczasem klasztory w Anglii i dobra duchowieństwa *) m ożniejszym rozdano panom lub n a skarb zabrano; wkrótce atoli oka­

zały się niebezpieczne tey grabieży skutki. Dochody hierarchii kościel­

n e j dostarczały dotęd odleglejszym od stolicy powiatom p o trzeb n ej do wewnętrznego obiegu gotowizny, odwrócenie zaś tego źrzódła m iejsco­

wych dochodów szkodliwy wpływ n a przemysł i handel kraiowy wywar­

ło. Okazało doświadczenie, iż skargi z tego powodu iuź wówczas dosyć głośne, płonnem i niebyły; widzimy dziś bowiem, że natłok ubogich, któ­

rzy daw niej w klasztorach znajdowali wsparcie, uciążliwego poboru stał się przyczynę. 2)

Powolny Henrykowi Parlam ent potwierdzał każde iego urzędzenie, upraw niał każdy zapęd niepowścięgliwych iego namiętności. Pozwalał Parlam ent n a rozwód, kiedy nowa piękność Króla do siebie pocięgała, 3)

1) Przyganiał Karol V. zabieraniu dóbr duchow nych m ó w ią c: iż Henryk zabiiał kokosz, złote lala no- szącą.

2) Podatek na ubogich (poortax) w ynosi dziś 360 m illionów złotych polskich.

3) W iadom em iest postępowanie Henryka w stdsunkach iego z zonami, których miał sześć. W roku 1509. zaślubił sobie Katarzynę Arragodską, ciotkę Karóla V . Cesarza, w d o w ę po Arturze bracie sw oim . "W" roku 1525. piękność Anny de Boleyn pow odem mu była do poszukiwania w Rzymie roz­

w o d u z Katarzyną. 'W roku 1528. now a piękność oczy Króla na siebie zwróciła. Namiętność iego ku Joannie Seymour nienawistnym mu uczyniła związek z Anną, która, obwiniona o zalotność, śmier­

cią ukaraną została. Joanna Seymour umarła w roku 1537. N iezńuiony w zawieraniu związków"

małżeńskich Henryk poiął za żonę Annę z K liw ii, lecz nie dosyć ią piękną znayduiąc, w kilka m ie­

sięcy rozw iódł się z nią pod pozorem , że zw iązek ten nigdy się z iego w ew nętrzną w olą niezgadzał;

prawdziwą atoli tego postępku Henryka przyczyną była miłość iego ku Katarzynie H ow ard, którą sobie W roku 1540. zaślubił. N ayszczęśliw szy z małżonków Król Angielski składał Naywyższem u publiczne dzięki za naylepszą żonę. W krótce potem oskarżona i przekonana o nierządne życie Kró­

low a, w roku 1542. głow ę pod miecz dała. W skutku tego zdarzenia Parlament Angielski shaubił

8

skazywał na śmierć niemiłych Henrykowi Ministrów, nakoniec ogłosił gło­

wa kościoła Angielskiego, M onarchę, który pomimo wyłamania sie z pod władzy Stolicy świętey, mienił się przecież podporę wiary Rzymsko -kato- lickiey. Umieraięc w roku 1547. Henryk, wyznaczył fundusze n a żałobne za siebie msze, lubo summy przez poprzedników swoich w podobnym celu kościołom zapisane, n a skarb był zabrał.

Edward VI. syn i następca Henryka VIII. z Joanny Seymour zrodzo­

ny, w piętym roku wieku swego po zmarłym oycu n a tro n wstępił. P a ­ nowanie młodego Króla było panowaniem iego opiekunów, czyli protek­

torów, Xiężęcia Sommerset, a po nim Xięźęcia N orthum berland. Ustale­

nie reform acyi wiary, zbliżenie iey praw ideł do prawideł L u tra, zapro­

wadzenie iey do Szkocyi i zapewnienie młodemu Królowi ręki piękney Maryi S tuart, dziedziczki tego Królestwa, były celem usiłowań Xiażęcia Sommerset. Xiężę ten widzęc przeciwnę zamiarom swoim Królowę Rejentkę Szkocyi, matkę Maryi, przedsiewzięł zniewolić ię orężem do zwięzku, który zwykł być skutkiem lub rękoymię przyiaznych stosunków.

Pomimo wygraney pod Pinkey bitwy, opór Szkotów zniweczył zamiary rzędu Angielskiego. W krótce potem Xiężę Sommerset od przeciwników swoich z urzędu złożony i n a śmierć skazany został.

Zaięł iego mieysce Xiężę N orthum berland; za iego namowę młody Król Joannę Gray, wnuczkę Henryka VII., dziedzickę korony Angielskiey ogłosił, wyłęczaięc od niey siostry swoie, córki Henryka VIII. Maryę z Ka­

tarzyny Arragońskiey, i Elżbietę z Anny de Boleyn spłodzone. Ustawa

się wym ierzaniem kary śmierci przeciw każdey małżonce króleWskidy, ktdraby utraciwszy w przód niew inność sw oią, rękę K rólu,, i dała, oraz przeciw tym wszystkim, ktdrzyby o iey słabości w ie ­

dząc, takow ćy niew yiaw ili. W roku nakoniec 1543. Henryk po szósty raz w szed ł w śluby małżeń­

skie z Katarzyną Parr, w d o w ą po Lordzie Latimer, i w roku 1547. ig obumarł.