Rozprawy z dziejów oświaty t. X L V PL I S S N 0080-4754
HANNA KRAJEWSKA
ROLA STANISŁAWA STASZICA
W TOWARZYSTWIE PRZYJACIÓŁ NAUK
T o w a r z y s t w o Przyjaciół N a u k p o w s t a ł o w 1800 r. w w y n i k u z a p o t r z e b o -wania i szukania d r ó g ocalenia odrębności n a r o d o w e j . Do życia p o w o ł a ł o j e gro-no o s ó b z w i ą z a n y c h ze stronnictwem patriotycznym S e j m u Wielkiego, wśród nich Jan Albertrandi, który został na przeciąg 8 lat, aż do s w o j e j śmierci preze-sem.. Polska w tym czasie rozebrana była p o m i ę d z y trzech zaborców, Warsza-wa z n a j d o w a ł a się w rękach pruskich. Już w 1802 s t w o r z o n o pierwsze struktu-ry o r g a n i z a c y j n e . U t w o r z o n o w ó w c z a s 5 w y d z i a ł ó w : 1. nauk w y z w o l o n y c h 2. historii i starożytności 3. p r a w a 4. nauk f i z y c z n y c h 5. nauk m a t e m a t y c z n y c h
Cele, które sobie w y t y c z o n o m ó w i ł y o r o z w o j u j ę z y k a polskiego, o kon-ieczności w y d a w a n i a tłumaczeń i rozpraw i o o ś w i e c a n i u p o p r z e z w y k ł a d y i druk. P o s t a n o w i o n o z a d b a ć o r o z w ó j j . polskiego i p o p u l a r y z a c j ę nauki. Waż-nym w y d a w a ł a się r ó w n i e ż integracja środowisk n a u k o w y c h , kulturalnych i oś-w i a t o oś-w y c h .
W skład Towarzystwa miało wchodzić 60 c z ł o n k ó w czynnych oraz nieokreś-lona liczba c z ł o n k ó w przybranych i honorowych. N a czele Towarzystwa stał pre-zes wybierany co 4 lata, sekretarz z f u n k c j ą d o ż y w o t n i ą i kasjer. Do o b o w i ą z k ó w członka c z y n n e g o należało bywać na zebraniach oraz wygłaszać referaty.
P o p r a w i o n a ustawa z 1804 r. p r e c y z o w a ł a kryteria w y b o r u na c z ł o n k a To-w a r z y s t To-w a - od k a n d y d a t a To-w y m a g a n o To-w y d a n i a p o To-w a ż n e g o dzieła, d o k o n a n i a p o ż y t e c z n e g o w y n a l a z k u bądź bycia nauczycielem p u b l i c z n y m .
W ó w c z a s to, w T o w a r z y s t w i e p o j a w i ł a się f u n k c j a bibliotekarza. Z m i e n i o no r ó w n i e ż liczbę wydziałów, o g r a n i c z a j ą c się tylko d o trzech; m a t e m a t y c z n e -go, f i l o z o f i c z n e g o oraz historii literatury i j ę z y k ó w s ł o w i a ń s k i c h .
108 H A N N A K R A J E W S K A
W 1804 Stanisław Staszic, który w międzyczasie wrócił do kraju i włączył się w prace TPN, kupił też place w Warszawie przy ul. Kanonia 8. Adres ten stał się wkrótce pierwszą siedzibą Towarzystwa.
Stanisław Staszic swoją akty wność rozwinął na wielu frontach. Jak zawsze chętnie wygłaszał różne odczyty. W czasie jednego z nich, w grudniu 1805 pad-ły spad-łynne słowa, które przez kolejne stulecia bypad-ły wielokrotnie cytowane: „ Paść może i naród wielki, zginąć nie może - tylko nikczemny"1.
Dnia 27 listopada 1806 r. Napoleon wkroczył do Warszawy. Po utworze-niu Księstwa Warszawskiego Stanisław Staszic zostaje 13 lutego 1807 człon-kiem Izby Edukacyjnej, a w czerwcu wchodzi w skład Dyrekcji Skarbowej. Nie-długo po tym 16 października 1808 r. zostaje wybrany jednomyślnie na prezesa TPN. Miał wówczas 53 lata. W uzasadnieniu pisano iż „dzięki stanowczości Staszica bieg spraw Towarzystwa rokował na przyszłość najpomyślniejsze wi-doki : ładu, porządku, harmonii i poczucia obowiązku."2
5 listopada 1808 r. król saski Fryderyk August, książę warszawski przyjął na specjalnej audiencji St. Staszica, J.U. Niemcewicza, B. Lindego, M. Baccia-relliego, M. Bergonzoniego i J. Łęskiego. Wówczas to St. Staszic, jako prezes złożył podziękowanie za nadanie Towarzystwu dyplomu królewskiego.
Aktywność TPN, pod kierownictwem St. Staszica realizowana była na kil-ku płaszczyznach. Szczególne miejsce zajmowała historia, zwłaszcza dzieje oj-czyste. Ważną sprawą były próby wyjaśnienia przyczyn upadku państwa, a tak-że opisanie czasów świetności. W tym kontekście pojawiło się również zainteresowanie osobą Mikołaja Kopernika. W 1815 r. podczas obiadu w Hote-lu Angielskim wydanym na cześć B. Lindego z powodu ukończenia przez nie-go „ Słownika Języka Polskienie-go". St. Staszic wyrzekł znamienne słowa „ Sława narodowa Kopernika wymaga po nas by go nam obcy nie wydzierali"3. Zebrani postanowili wznieść wielkiemu astronomowi pomnik. Rozpoczęto zbiórkę pie-niężną wśród członków Towarzystwa i narodu.
19 marca 1820 St. Staszic zawarł z duńskim rzeźbiarzem Bertelem Thor-valdsenem kontrakt na wykonanie pomnika. „Statua będzie kolosalnej wielko-ści, siedząca na krześle, odziana w togę a k a d e m i c k ą trzymająca sferę armilarną w jednej ręce, mająca oczy zwrócone ku niebu."
Za wykonanie gipsowego modelu i formy do lania w brązie rzeźbiarz otrzymał 2 tys. dukatów holenderskich. Wydano również polecenie, iż „po ukoń-czeniu należy j ą opakowaną przewieźć do Warszawy drogą najdogodniejszą pod
' A l . K r a u s h a r , Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800-1832. Monografia histo-lyczna. Księga I. Czasy pruskie 1800-1807, Kraków-Warszawa 1900, s.307.
2 Ibidem Księga II. Czasy Księstwa Warszawskiego 1807-1815. T. I. K r a k ó w - W a r s z a w a 1901 s. 130.
ROLA STANISŁAWA STASZICA W TOWARZYSTWIE PRZYJACIÓŁ NAIJK 109
adres radcy stanu St. Staszica", który z o b o w i ą z a n y został d o opłacenia k o s z t ó w o p a k o w a n i a i transportu z Rzymu do Warszawy.
„ M y ś l ą T o w a r z y s t w a j e s t aby p o s ą g K o p e r n i k a był ulany z brązu, postawiony przed d o m e m T o w a r z y s t w a , na w y s o k i m podeście, na m a j ą c y m się b u d o wać placu p o d o m i n i k a ń s k i m , w bliskości św. K r z y ż a " . N a c o k o l e n a p i s a n o „ N i -colo C o p e m i c o - Grata Patria."4.
I n n ą działalnością, którą z a j m o w a ł o się T P N była pielęgnacja j ę z y k a pol-skiego. Z w r a c a n o u w a g ę na piękno j ę z y k a , w p r o w a d z o n o zasadę, iż na posie-dzeniach m ó w i o n o tylko po polsku, p r z e j a w i a n o troskę o czystość i p o p r a w n o ś ć t ł u m a c z e ń na j ę z . polski, popierano t w ó r c z o ś ć w j . o j c z y s t y m .
St. Staszic uważał iż : „poprzez j a k ą ś n i e s z c z ę ś l i w ą o b o j ę t n o ś ć n a s z ą dla o j c z y s t e g o j ę z y k a , j a k w c u d z y m zanosiliśmy modły do Boga, tak r ó w n i e ż w cu-d z y m j ę z y k u pisaliśmy pierwsze cu-dzieje narocu-du. Taka o b o j ę t n o ś ć przy k o ł y s c e narodu b y w a z ł ą w r ó ż b ą dla ich przyszłych losów." A b y p r z e z w y c i ę ż y ć niefor-tunne początki popierał w s z e l k i e p r z e j a w y r o d z i m e j t w ó r c z o ś c i . W tym czasie na s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j ą Śpiewy historyczne - J. U. N i e m c e w i c z a , które stanowiły p o p u l a r y z a c j ę d z i e j ó w ojczystych w f o r m i e poetyckiej.
T r z e c i ą f o r m ą a k t y w n o ś c i T o w a r z y s t w a było popieranie nauk przyrodniczych, techniki i m e d y c y n y . Starano się o p r a c o w a ć dzieła e l e m e n t a r n e j a k c h o
-ciażby Jeografia czyli opisane matematycznie i fizyczne ziemi Jana
Śniadeckie-go. P r o w a d z o n o i o m a w i a n o o b s e r w a c j e a s t r o n o m i c z n e , m e t e o r o l o g i c z n e oraz g e o l o g i c z n e .S z c z e g ó l n ą rolę odegrał w T o w a r z y s t w i e A b r a h a m Stern, Żyd z H r u b i e s z o -wa, w y n a l a z c a i s a m o u k , który wsławił się odkryciem m a c h i n y r a c h u n k o w e j do czterech działań m a t e m a t y c z n y c h " oraz w ó z k a t o p o g r a f i c z n e g o s ł u ż ą c e g o do mierzenia powiatów, o b w o d ó w i całego kraju. St. Staszic otoczył go specjalna o p i e k ą i wspierał j e g o w y n a l a z k i .
T o w a r z y s t w o p r o w a d z o n e przez St. Staszica posiadało od 1809 r. Biblio-tekę. K s i ę g o z b i ó r udostępniany był r ó w n i e ż szerokiej publiczności w e wtorki od 9.00 do 12.00 oraz w środy i soboty od 14.00 do 17.00. Biblioteką o p i e k o w a l i się c z ł o n k o w i e T P N , p o c z ą t k o w o A. C h o d k i e w i c z , następnie ks. E d w a r d C z a r -necki, a p ó ź n i e j od 1821 - Fr. Skarbek.
W a ż n ą rolę o d g r y w a ł o również A r c h i w u m T o w a r z y s t w a . Z a j m o w a ł się n i ą Walenty S k o r o c h ó d M a j e w s k i , od 1800 r. archiwista w A r c h i w u m Prus Połud-n i o w y c h , od 1808 - w A r c h i w u m O g ó l Połud-n y m K r a j o w y m , po 1815 r . - A r c h i w u m G ł ó w n y m Królestwa Polskiego.
W. S. M a j e w s k i był także autorem projektu organizacji A r c h i w ó w w Księ-stwie W a r s z a w s k i m .
4 Ibidem Księga III. Czasy Królestwa Kongresowego,Czterolecie drugie 1820-1824, Kraków-Warszawa 1904. s 88-89.
HANNA KRAJEWSKA
Zbieranie d o k u m e n t ó w było zadaniem, które Towarzystwo starało się sumien-nie w y k o n y w a ć . W 1819 r. St. Staszic przedstawił „potrzebę zbierania troskliwego przez Towarzystwo wszelkich wiadomości, czy drukiem ogłoszonych, czy w ręko-pisach zawartych do dziejów narodu naszego należących."5. Zatroszczono się więc
o akta Sejmu Czteroletniego, dokumenty dotyczące rewolucji 1794 r., „konfedera-cji jeneralskiej 1812" a także Legionów Polskich, które to archiwalia otrzymano w testamencie od gen. Jana Henryka Dąbrowskiego (1818).
W tym czasie Polska i Europa przeżywały rozkwit i upadek N a p o l e o n a . W 1812 r. St. Staszic s f o r m u ł o w a ł j e d n ą z w a ż n i e j s z y c h myśli w s k a z u j ą c ą na kie-runek działania pokoleń Polaków: „Bądź narodowi użyteczny"!6. W s k a z y w a ł
tym s a m y m na z a a n g a ż o w a n i e i praktyczną pomoc, j a k a p o w i n n a w y s t ę p o w a ć w relacji o b y w a t e l - p a ń s t w o .
W 1815 r. po powstaniu Królestwa Polskiego, u z a l e ż n i o n e g o od Rosji, car A l e k s a n d e r I przyjął St. Staszica, A.Sterna i kilku innych c z ł o n k ó w na audien-cji. 15 m a r c a 1816 wydał d y p l o m z a p e w n i a j ą c y opiekę i protekcję k r ó l e w s k ą T o w a r z y s t w u K r ó l e w s k i e m u Warszawskiemu Przyjaciół N a u k .
W tej sytuacji St. Staszic zaczął myśleć o n o w e j siedzibie dla T o w a r z y s t w a . Postanowił sprzedać d o m y na Kanonii i w centrum Warszawy, na placu p o d o m i -nikańskim w z n i e ś ć g m a c h dla Towarzystwa. 28 września 1820 p o ł o ż o n o kamień węgielny oraz z a m u r o w a n o butelkę z a w i e r a j ą c e stare i n o w e pieniądze, różne medale, w y p i s d y p l o m ó w ustalających byt T o w a r z y s t w a i n a z w i s k a wszystkich członków. W f u n d a m e n t a c h położono medal z 1808 r„ bity na p a m i ą t k ę ustale-nia T o w a r z y s t w a i nadaustale-nia mu tytułu królewskiego.
Wdzięczni c z ł o n k o w i e skierowali do St. Staszica 12 listopada 1820 r. adres dziękczynny, w którym pisano m. in. : „ D a w a ć d o w o d y o b y w a t e l s t w a i przywią-zania do ojczyzny, poświęcać dla dobra j e j prace i siły, nie szczędzić w ł a s n e g o m a j ą t k u dla użycia p u b l i c z n e g o - jest to za życia zasłużyć sobie na szacunek i w d z i ę c z n o ś ć w s p ó ł c z e s n y c h , na sławę u p o t o m n y c h . "
St. Staszic był „ r o z r z e w n i o n y , w y n u r z y ł s w ą w d z i ę c z n o ś ć i o ś w i a d c z y ł " , iż „chce służyć w g możliwości s w o j e j k o c h a n e j o j c z y ź n i e ... a szczególnie wiel-kim patriotom T P N , którego starania i praca n a u k o w a sławę n a r o d o w ą i istnie-nie imienia P o l a k ó w na długie czasy z a p e w n i a j ą "7.
5 października 1823 r. o d b y ł o się pierwsze posiedzenie w siedzibie T P N , której t w ó r c ą był włoski architekt Antonio Corazzi. Pałac z b u d o w a n y został w stylu k l a s y c y s t y c z n y m , w i e ń c z ą c p a n o r a m ę K r a k o w s k i e g o Przedmieścia.
W s z y s t k o było również starannie z a p r o j e k t o w a n e . Frontowe schody wyko-nane zostały z m a r m u r u chęcińskiego. N a dole ustawiono granitowy posąg baby
5 Ibidem Księga III. Czterolecie pierwsze 1816-1820. Kraków-Warszawa 1902. s.265.
'' Ibidem Księga II. 'l'. I op.cii. s.272.
R O L A S T A N I S Ł A W A S T A S Z I C A W T O W A R Z Y S T W I E P R Z Y J A C I Ó Ł N A U K 1 1 1
C h ę c i ń s k i e j , p o s ą g K a z i m i e r z W i e l k i e g o z p i a s k o w c a , z c i e m n o ż ó ł t e g o m a r m u -ru - l e ż ą c e g o rycerza, o l b r z y m i ą m a s k ę z p i a s k o w c a , która b y ł a p r a w d o p o d o b n i e o d ł a m k i e m k a r i a t y d y o r a z k a m i e n n e płyty z h e r b a m i p o l s k o - l i t e w s k i m i .
W przedsionku w m u r o w a n o tablicę m a r m u r o w ą z a w i e r a j ą c ą p r o k l a m a c j ę Fry-deryka A u g u s t a króla saskiego, księcia w a r s z a w s k i e g o z 23 października 1807 r.
W sali p o s i e d z e ń z a w i e s z o n o portrety cara A l e k s a n d r a I i F r y d e r y k a A u -g u s t a , u s t a w i o n o biusty m a r m u r o w e o r a z p o p i e r s i a : J. Cli. A l b e r t r a n d i e -g o , St. S t a s z i c a , J. S o b i e s k i e g o , J. Z a m o j s k i e g o , A. i J. Z a ł u s k i c h , J. O s s o l i ń s k i e g o , St. P o t o c k i e g o , J. K r a s i c k i e g o , H e w e l i u s z a , M . P u c z o b u t - O d l a n i c k i e g o .
Z a s a l ą p o s i e d z e ń u m i e s z c z o n o salę im. gen. J. H. D ą b r o w s k i e g o . Z n a j d o -w a ł y się t u t a j z a p i s a n e t e s t a m e n t e m a r c h i -w a l i a L e g i o n ó -w P o l s k i c h , b r o ń , p l a n y i akta. N a s t ę p n a sala z o s t a ł a n a z w a n a z b r o j o w n i ą . S t a ł o tam 5 a r m a t , j e d n a z
1 7 9 4 г., 4 c h o r ą g w i e w t y m 3 l e g i o n o w e , o r y g i n a l n e c h o r ą g w i e M a h o m e t a z d o byte w 1863 r. p r z e z S o b i e s k i e g o pod W i e d n i e m , e m a l i o w a n y p a ł a s z T. K o ś -c i u s z k i z n a p i s e m „ o j -c z y z n a - o b r o ń -c y s w e m u " , 3 k u l e k a r a b i n o w e , k t ó r e trafi-ły. J. H. D ą b r o w s k i e g o pod W e r o n ą , T c z e w e m i B e r e z y n ą , a t a k ż e m a p a p a ń s t w a r o s y j s k i e g o z 1812 r„ która była w ł a s n o ś c i ą N a p o l e o n a i z o s t a ł a p o d a r o w a n a D ą b r o w s k i e m u . T e s t a m e n t g e n e r a ł a z 1818 r. u m o ż l i w i a ł w s z y s t k i m P o l a k o m o g l ą d a n i e tych z b i o r ó w i z a k a z y w a ł j e r o z d z i e l a ć .
O p r ó c z z b i o r ó w J. II. D ą b r o w s k i e g o w Pałacu m i e ś c i ł y się g a b i n e t y m e d a -li, n u m i z m a t ó w , z b i o r y m i n e r a ł ó w i g a l e r i a o b r a z ó w .
St. S t a s z i c u d z i e l a ł się w T o w a r z y s t w i e P r z y j a c i ó ł N a u k d o k o ń c a s w o i c h dni. Z m a r ł 18 s t y c z n i a 1826 r. W t e s t a m e n c i e pisał: „ p o g r z e b m ó j m a b y ć s k r o m n y , nie r ó ż n i ą c y się od p o g r z e b u c h r z e ś c i j a n i n a u b o g i e g o , g d y ż p r z y -s t ę p u j ą c przed o b l i c z e B o g a w -s z y -s c y -s t a j e m y -się t a k i m i . Przy t r u m n i e nie m a -się palić nie w i ę c e j j a k s z e ś ć ś w i e c . Ś w i a t ł o o g n i a ś w i e c j e s t z u p e ł n i e n i e p o t r z e b n e dla u m a r ł e g o , t r a c i m y t y l k o m a r n i e rzeczy, które m o g ą b y ć u ż y t e c z n e ż y j ą c y m l u d z i o m . N a t o m i a s t w d z i e ń p o g r z e b u m a być r o z d a n e 10 0 0 0 zł na ludzi c h o -rych i u b o g i c h "8.
P o g r z e b St. Staszica o k a z a ł się w i e l k ą m a n i f e s t a c j ą . T y s i ą c e ludzi o d p r o w a -dziło g o z Pałacu na B i e l a n y d o kościoła K a m e d u ł ó w , g d z i e s p o c z ą ł na w i e k i .
Po nim k o l e j n y m p r e z e s e m został J. U. N i e m c e w i c z . G d y w 1830 r. w y b u c h ł o p o w s t a n i e L i s t o p a d o w e , wielu c z ł o n k ó w T P N s t a n ę ł o d o w a l k i o o j -c z y z n ę . K l ę s k a p o w s t a n i a s t a n o w i ł a z a r a z e m kres d z i a ł a l n o ś -c i T o w a r z y s t w a . Dnia 6 k w i e t n i a 1832 r. ks. C z e r n y s z e w napisał d o hr. J. P a s k i e w i c z a : „ c e s a r z r a c z y ł u z n a ć T o w a r z y s t w o P r z y j a c i ó ł N a u k za n i e i s t n i e j ą c e " . K o n s e k w e n c j ą tej d e c y z j i b y ł a k o n f i s k a t a z b i o r ó w , które w y w i e z i o n o d o M o s k w y i P e t e r s b u r g a .
HANNA KRAJEWSKA
Choć zniszczono materialną podstawę bytu TPN a samo Towarzystwo roz-wiązano, idea, która towarzyszyła gronu uczonych osób przetrwała. Nie zdołał go zniszczyć mrok zaborów ani działania próbujące wymazać z pamięci narodu nazwiska szlachetnych ludzi. Gdy tylko zaświeciła jutrzenka swobody utworzo-no w 1907 r. Towarzystwo Naukowe Warszawskie a w 1951 r. Polską Akademię Nauk. Obie instytucje czują się spadkobiercami idei staszicowskich, obie mają swoja siedzibę w Pałacu Staszica.
St. Staszic zasłynął z wielu celnych wypowiedzi. Jedna z nich ma prowa-dzić przyszłe pokolenia do realizacji naszych zamierzeń „przekonałem się, że tylko miłość bliźnich ziszczona przez dobre czyny jest szczęściem dla ludzi. Najprzyjemniejsze uczucia znajdują się w dobroczynności dla ludzi".
Krajewska Hanna
S t a n i s l a w Staszic's R o l e
in W a r s a w Society o f t h e F r i e n d s o f Sciences.
S U M M A R Y
Stanislaw Staszic played a great role in Warsaw Society o f the Friends o f Sciences. He was its m a n y years' president, and actively acting scholar and p h i l a n t h r o p i s t , w h o set apart funds for the learned society's development. Thanks to his efforts and funds was built Staszic Palace that primarily was appropriated for the abode o f Warsaw Science Society. Л founder h i m s e l f was the initiator o f establishing library, registry and museum in the Palace. The ideas o f Warsaw Science Society have remained feasible till now.
